Billy Johnson—Kana

Faatalitali mo le Alii i Cape Coast, Kana

Aua E Te Lotovaivai

I le 1968, i le atunuu o Aferika i Sisifo o Kana, sa mautinoa ai e Joseph William Billy Johnson ua ia mauaina le talalelei moni a Iesu Keriso. I le fa tausaga na muamua atu, na tuuina atu ai e lana uo o Frank Mensah ia te ia se Tusi a Mamona ma isi tusi ma tamaitusi a le Au Paia o Aso e Gata Ai. E pei o lona tuaoi o Nigeria, sa leai se aulotu a le Ekalesia i Kana. Sa manao Frank e suia lena mea.

“Ou te lagona o oe o le tamalii e tatau ona ta galue faatasi,” na ia fai atu ai ia Billy.

Talu mai lena taimi, sa latou faatulagaina ai ni aulotu e le aloaia e fa o le Au Paia o Aso e Gata Ai i totonu ma tuaoi o Accra, le laumua o Kana. O le faafesootaia o le laumua o le Ekalesia, sa latou iloa ai e uiga i le faatautau o le Ekalesia e auina atu faifeautalai i Aferika i sisifo. Ae sa uunaia i latou e LaMar Williams ma isi e suesue le talalelei ma faapotopoto faatasi ma tagata talitonu e tutusa o latou manatu. Ina ua silafia e Frank ma Billy o Virginia Cutler, o se polofesa mai le Iunivesite o Polika Iaga, sa i Accra e amata se polokalama o le tamaoaiga i le aiga i le Iunivesite o Kana, sa la amataina se Aoga Sa faalevaiaso ma ia.

Sa fiafia Billy e faasoa atu le talalelei. Sa faigaluega o ia i pisinisi o faafetauaiga o oloa faavaomalo, ae sa manao o ia e faamavae mai lana galuega ma tuuto atu le tele o le taimi i le galuega faafaifeautalai. E lei talitonu lona toalua i lana faatuatuaga. “E fou tele lenei ekalesia,” o lana tala lea. “Ou te le manao e te faamavae.”

Ae sa naunau Billy e talai atili atu. “E i ai se mea ua mumū i lo’u loto e le mafai ona ou natia,” na ia fai atu ai ia te ia.

Ua leva ona taua mataupu faalelotu ia Billy. O lona tina, o Matilda, o se Metotisi tuuto, ma sa ia tausia o ia ia faatuatua i le Atua ma ia fiafia i Lana afioga. I le aoga, e masani ona maua e Billy se nofoaga patino e usu ai viiga ma tatalo a o taaalo isi tamaiti aoga. Sa matauina e se tasi o ona faiaoga ma fai atu ia te ia o le a i ai se aso e avea ai o ia ma se faifeau.

A o faasolo ina matua Billy, sa faamautuina lona faatuatua e ni miti ma ni faaaliga ofoofogia. E lei leva ona faailoa atu e Frank Mensah ia te ia le talalelei toefuataiina, sa tatalo Billy ma na ia vaai atu ua avanoa le lagi ma faaali mai au o agelu, o iliina pu ma pepese i viiga i le Atua. “Johnson, Johnson, Johnson,” na valaau atu ai se leo ia te ia. “Afai e te tauaveina la’u galuega e pei ona Ou poloaiina ai oe, o le a Ou faamanuiaina oe ma faamanuia lou laueleele.”

E ui i lea, e lei taliaina e tagata uma ia Billy ma Frank po o la talitonuga. Sa fai mai nisi tagata ua la mulimuli i se ekalesia sese. O isi na tuuaia i la’ua i le lē talitonu ia Iesu Keriso. O a latou upu na tiga ai Billy. I le mafaufau ai pe ua taitai seseina o ia, sa amata ai ona anapogi o ia. Ina ua mavae aso e tolu, sa alu o ia i se potu i lona fale lea sa ia tautau ai ata o peresitene o le Ekalesia i luga o le puipui. Sa tootuli o ia i lalo ma tatalo i le Atua mo se fesoasoani.

“Ou te fia vaai i nei perofeta,” o lana tala lea. “Ou te manao latou te tuuina mai ia te au ni faatonuga.”

I lena po, a o moe Billy, sa ia miti ua faaali atu Iosefa Samita ia te ia ma fai atu, “E le o toe mamao ona o mai lea o faifeautalai. O loo mafaufau mai perofeta MaKei ia te oe.”

Sa alu atu foi se isi tamaloa ia te ia ma faailoa atu o ia lava o Polika Iaga. “Johnson, o loo matou faatasi ma oe,” o lana tala lea. “Aua e te lotovaivai.” A o lei mavae le po, sa vaai Billy i perofeta uma o aso e gata ai e tau atu ia Siaosi Alapati Samita.

O le manao o Billy e tuuto atu le tele o le taimi e faasoa atu ai le talalelei sa lei pine ae taitai atu ai o ia e faamavae mai lana galuega ma siitia atu ai i Cape Coast, o se aai i sautesisifo o Accra, lea na ia fuafua ai e fai se faatoaga ma amata se aulotu fou. E lei lagolagoina e lona toalua lana faaiuga, o lea nai lo le siitia atu faatasi ma le aiga, ua ia faia ia la tete’a ma Billy, ma tuua ai Billy e tausia le la fanau laiti e toafa.

Sa matua lofituina Billy, ae sa ia maua le lagolago i lona tina, o Matilda. Sa i ai ona lava masalosaloga e uiga i le faamavae o Billy mai lana galuega ma siitia atu le aiga i Cape Coast, ma mafaufau pe mafai ona manuia o ia i se aai ua tele lotu o i ai. Ae o Billy, pau lea o lana tama o loo soifua mai, ma sa ia faalagolago ia te ia mo lona tausiga faaletamaoaiga, o lea sa alu ai o ia la te faatasi.

Ua maua e Matilda le faatuatuaga o lana tama. Ina ua faatoa ta’u atu e Billy ia te ia ona talitonuga fou, na te lei manatu mamafa i ai. Ae ina ua uma ona vaai i le ala na suia ai o ia ma tagata na ia aoaoina e na talitonuga, sa ia iloa ai ua maua e lana tama se mea faapitoa. Sa ia iloa o le a faamanuiaina o ia ma le toatele o isi pe a o’o mai le Ekalesia i Kana, ma o lenei malamalamaaga na tuuina atu ai ia te ia le lototele.

O le taimi lava na faamautu ai le aiga i Cape Coast, sa tausia ai e Matilda le fanau a Billy a o ia faatuina lana aulotu fou. Sa ia tuuina atu foi ia te ia le lagolago ma le faamalosiauga mama, ma tuuina atu se fesoasoani pe a ia gafatia ina ia faamalosia ai le aulotu.

Sa ia faamautu mai “Ua ia saunia e tau mo le Ekalesia tusa po o le a le mea e tupu mai, ua ou saunia e tau se taua faamaoni mo le Ekalesia.”

Tagai i le anotusi atoa i le Gospel Library mo faamatalaga ma upusii o punavai.

Faapotopotoina o Tagata Talitonu i le Ekalesia o le Cocoa-Shed

E oo atu i le amataga o le 1972, ua faatupulaia le faitau selau o tagata faamaoni o le aulotu a Billy Johnson i cape Coast, Kana. O se tasi o i latou na sili ona tuuto o le tina o Billy, o Matilda. O Iakopo ma Lili Andoh-Kesson ma le la fanau, o e na auai i le vaega i le taimi lava na taunuu ai Billy i Cape Coast, sa tuuto atu foi i tagata o le ekalesia ma uo.

A o tuputupu ae ana faapotopotoga, sa maua e Billy se fale tuai lea sa faaaoga e teu ai fatu koko. O lenei ua tumu le avanoa i nofoa uumi, o ni nai nofoa ma laulau laiti, o se pulelaa, ma se nofoa umi e faalagolago i se puipui. O nisi o tagata na siomia Cape Coast sa tauemuina Billy ma e na mulimuli atu ia te ia, mo le faia o sauniga i le fale ua faaleagaina, ma ta’ua i latou “o le ekalesia o le falekoko.” Ae o le faatupulaia o le fuainumera o tagata talitonu sa lei afaina ia i latou le feiloai ai iina, e tusa lava pe o timuga na tafe mai i pu i le taualuga ma sa tatau i tagata uma ona tutu faatasi pe faaaoga faamalu ia le susu ai.

Sa faia e Billy le mea sili na te mafaia e faia ai se faafeiloaiga ma le lagona lelei i le fausaga faatauvaa. Sa ia tautau se faailoga i le va o faitotoa e lua e faapea mai “O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai (Mamona).” O se ata tusi o Keriso i luga o le satauro sa i luga o se tasi puipui, a o faaali atu e se ata i luga o se isi papuipui le Faaola ma ona aao ua faaloaloa ma upu “O Mai ia te Au” i luga a’e o Lona ao. O ata o Iosefa Samita, o le Aufaipese a le Tapeneko, ma isi vaaiga o le Ekalesia na faatumulia ai puipui, ia sa valiina i se lanumoana vaivai.

Sa tausisia e Lili Andoh-Kesson le mama o le fale. Sa taunuu o ia iina i le taeao po e sauni ai mo fonotaga. Sa ia vaai i agelu iina, sa ia tau atu i lana tama teine o Charlotte, ma sa ia manao i agelu ia i ai se nofoaga mama e i ai.

Sa feiloai le aulotu a Billy i le taeao ma le afiafi faatolu i le vaiaso mo sauniga tapuai, ia na faatumulia i viiga, siva, patipati, tatalo, alaga o viiga, ma lauga. O nisi taimi sa talai atu ai Billy ma lona atalii laitiiti o Polika o loo saofai i ona tauau.

Pe a ia talai atu, sa aoao atu e Billy ia mataupu faavae sa ia aoaoina mai le faitauina o anomea a le Ekalesia, e pei o Mataupu Faavae e Sefulutolu o le Faatuatua, ma faasoa atu tala e uiga i paionia o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Ae o le mea sili lava sa fiafia o ia e aoao atu mai le Tusi a Mamona.

Sa talitonu Billy o le a i ai se aso e o mai ai faifeautalai mai le laumua o le Ekalesia, ae sa popole o ia nei tupu a’e le lotovaivai o e na mulimuli ia te ia a o faatalitali mo i latou. O nisi tagata na tuua foi le vaega ina ua uma ona ta’u atu e le aufaitio o le Ekalesia ia i latou, o le Au Paia o Aso e Gata Ai e le fiafia i tagata Uli ma o le a le auina atu lava ni faifeautalai.

Mai lea taimi i lea taimi, o le talai atu e aunoa ma le faavaivai o Billy na oo atu ai o ia i faigata ma pulega o le lotoifale. Sa tuuaia o ia i le faasalalauina o mea sese ona sa ia molimau atu O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai ua na’o le pau lea o le ekalesia moni i le lalolagi.

I se tasi taimi na puefaapagotaina ai o ia e leoleo, ae a o lei mafai ona latou aveina o ia i le nofoaga, sa ia tilotilo solo, ma le faamoemoe e vaaia se foliga masani—se tasi o le a o ma ia ma leoleo. I le taimi muamua, sa leai se tasi na ia vaai i ai. Ona ia iloa atu lea o se taulealea laitiiti e igoa ia James Ewudzie, o se uo a le aiga.

Sa maligi loimata o James a o latalata atu ia Billy. E le o ia o se tasi o le aulotu a Billy, ae sa ia tuuina atu se lima i ona luga ma valaau atu ia te ia “Sofo,” o le upu Fante mo le faifeau. “Aua le popole,” na ia fai atu ai ia Billy. “Ou te alu ma oe.”

Ina ua uma ona taitai atu i le nofoaga, sa vave ona faaauai e Billy ia James ma leoleo i se talanoaga faalelotu. E toafa leoleo na lagonaina lana savali ma talitonu i ana upu. Sa faia foi se faigauo a le taitai o leoleo ma Billy, ma e lei leva, ae tatala mai e leoleo i laua ma James. Mulimuli ane, sa valaaulia e le taitai o leoleo ia Billy e aoao atu lesona o le talalelei i leoleo o le Talafatai o Cape i taeao o Aso Faraile uma.

O James, i le taimi lea, sa fai sana miti sa la feiloai ma Billy i le falelotu. Sa fai atu Billy ia te ia e tootuli, ma ina ua uma ona ia faia, sa susulu mai le malamalama i le taualuga. Sa moeiini mata o James, ae sa faamalamalamaina pea o ia e le malamalama. Ona ia faalogoina lea o se leo o ta’u lemu lona igoa.

“Ou te fia aumaia la’u Ekalesia i Kana,” na fetalai mai ai le Alii. Sa ia uunaia James e auai faatasi ma Billy. “Afai e te fesoasoani ia te ia, o le a ou faamanuiaina oe ma o le a ou faamanuiaina Kana.”

Sa iloa e James le mea na ta’u atu e le Alii ia te ia i le miti e moni, ma sa mulimuli o ia i Lana poloaiga.

Tagai i le anotusi atoa i le Gospel Librarymo faamatalaga ma upusii o punavai.

E Te Talitonu i ai pe Leai

I le 1974, i Cape Coast, Kana, na vaai ai Billy Johnson i ata ma igoa o peresitene ua mavae o le Ekalesia i le itulau i luma o se nusipepa faalelotu i le lotoifale. I talaane o ata sa i ai ni tusiga sa tauleagaina ai le Ekalesia ma ona taitai. Sa manino lava le taumafai o le nusipepa e toto le le mautonu i tagata o le aulotu ua faatupulaia a Billy.

Sa faitioina Billy ma ona tagata talitonu mo lo latou faatuatua i le talalelei toefuataiina i le tele o taimi ua mavae. Sa taufaifai nisi tagata ia Billy mo le lafoaia o le tapuaiga a lona talavou. Sa latou fai mai sa tapuai le Au Paia ia Iosefa Samita ma sa le talitonu i le Atua. O isi na faailoa mai e leai ni alii Uli na umia le perisitua i le Ekalesia ma sa ulagia ia Billy ma i latou na mulimuli atu ia te ia mo le faamaimauina o o latou taimi.

Sa faigata ona tumau faamaoni i le lotolotoi o na osofaiga. I se tausaga na muamua atu, sa le fiafia ai tagata o le faapotopotoga ina ua mavae le tele o tausaga, sa leai se tasi na sau e papatiso i latou. Sa vave ona talosagaina e Billy ona soo e auai faatasi ma ia i le anapogi ma le tatalo. A o latou faia lea mea, sa lagona e nisi o tagata se uunaiga mamana o le a le pine ae o mai faifeautalai i Kana.

E ui ina sa faamautinoa atu e lenei uunaiga i le faapotopotoga, ae sa le’i taofia ai sauaga. Sa popole nisi o tagata o le ekalesia ina ua latou vaai i le nusipepa o faitioina perofeta, ma le le iloa po o le a le mea e fai. Sa tatalo faatasi Billy ma i latou ma uunaia i latou e leai lava ma se taua o tusiga a nusipepa. “Tau lava o le tiai ese,” na ia fai atu ai.

Ae sa lagona foi e Billy le vaivai. I se tasi po, sa alu ai o ia i le falelotu e tatalo. “Tama, e ui lava ou te talitonu i le Ekalesia, o le Ekalesia moni lenei i le lalolagi i aso nei,” na ia fai atu ai, “ou te manaomia le malosi atili ma le faamaoniga sili atu e molimau atu ai e uiga i le Ekalesia.”

Sa ia aioi atu i le Alii e faaali mai o Ia lava. Ona moe ai lea o ia ma miti na ia vaai i le Malumalu o Sate Leki, ua tumu i le malamalama, ua alu ifo mai le lagi. Sa lei pine ae siomia o ia e le fale. “Johnson, aua nei aveesea le faatuatua i la’u ekalesia,” na fetalai mai ai le siufofoga o le Alii. “Pe e te talitonu i ai pe leai, o la’u ekalesia moni lenei i le lalolagi i aso nei.”

Ina ua ala a’e Billy, sa le’i toe popole o ia i sauaga. “Ua fetalai mai Tama,” o lana tala lea. “O le a ou le toe fefe lava.”

I aso na sosoo ai, sa sili atu le malosi o lagona o le faatuatua o Billy i soo se taimi lava na ia faalogo ai i se tasi o faitioina le Ekalesia, ma sa ia galue e faamalosia ona uso a tagata talitonu. “O le a i ai se taimi o le a oo mai ai le Ekalesia,” na ia molimau atu ai. “O le a tatou vaai i le matagofie o le Ekalesia.”

Tagai i le anotusi atoa i le Gospel Library mo faamatalaga ma upusii o punavai.

Tagi i luma o le Alii

Pe tusa o le taimi lea, na o mai ai sui mai se ekalesia Porotesano i le Iunaite Setete i Cape Coast, Kana, e saili Billy Johnson. Sa latou faalogo sa faia e Billy ni vavega mamana, ma sa latou faamoemoe e tauanau o ia ma ona soo e auai i la latou ekalesia. Pe tusa ma le fa afe tagata Kana i faapotopotoga e fasefulu-tasi na ta’ua i latou o Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa vaaia e Billy aulotu e lima. Sa manaomia e sui se tasi e vaaia a latou aulotu Kana, ma o Billy o se tagata sa latou iloa ua sa’o e taitaia.

Sa malilie Billy ma e na mulimuli ia te ia e tapuai faatasi ma tagata asiasi mai i se nofoaga autu o le alalafaga i le aai. Sa faafeiloaia i latou e tagata Amerika i meaalofa o fasimoli ma mea e faalelei foliga. “O outou tagata agalelei e tatau ona avea ma o matou uso,” na latou fai mai ai, “ma e tatau ona tatou faatasi.” Sa latou uunaia Billy ma isi e faamuta le faatalitali mo faifeautalai. “Latou te le o o mai.”

Sa uunaia e se tasi o le au asiasi ia Billy e auai ma i latou ma avea ma se taitai i la latou ekalesia. “O le a matou totogia oe,” o lana tala lea. “O le a matou totogia a outou faifeau.” Sa latou ofo atu foi e fesoasoani ia Billy e asiasi i le Iunaite Setete ma folafola atu e latou te aumaia mea faimusika mo lana aulotu ma se fale fou o le ekalesia.

I lena po, sa valaaulia ai e Billy le au asiasi e nonofo i lona fale a o ia mafaufau i la latou ofo. O le mativa e pei ona sa i ai o ia, sa ia manatu mamafa ai i le talosaga. Ae sa lei manao o ia e faalataina le Atua po o lona lava faatuatua i le talalelei toefuataiina.

I le na’o ia ai i lona potumoe, sa tagi Billy. “Le Alii e, o le a se mea e tatau ona ou faia?” sa ia tatalo ai. “Sa ou faatalitali mo se taimi umi lava, ma e lei o mai o’u uso.”

“Johnson, aua lava nei e faafenumiaia oe lava po o ou tagata o le ekalesia,” na tau atu ai e se leo ia te ia. “Ia tumau mausali i le Ekalesia ma o le a vave ona o mai ou uso ma fesoasoani ia te oe.”

Sa faaiuina e Billy lana tatalo ma tuua ai lona potumoe. E lei umi, ae oso mai se tasi o malo faaaloalogia mai se isi potu. “Johnson,” sa fai atu ai le tamaloa, “e te le o moe?”

“O loo ou mafaufau i le auala e faavasega ai mea,” na tautino atu ai Billy.

“Uso Johnson,” na fai atu ai le tamaloa, “Sa ou manao e sau ma tuitui atu i lou faitotoa e ta’u atu ia te oe ua uma ona faatulagaina lau lotu. E le tatau ona ou faafenumiaia oe”. Sa ia fai mai na faaali mai e le Alii lenei upumoni ia te ia. “O au lava ua na o sou uso,” o lana tala lea. “Faaauau pea lau ekalesia.”

“Ua fetalai mai foi le Alii ia te au,” o le tala lea a Billy. “O le ekalesia lenei a le Alii. E le mafai ona ou tuuina atu le ekalesia i soo se tasi.”

Na mulimuli ane o mai sui mai isi lotu Amerika ma ni ofo faapena. Sa teena e Billy i latou uma. E lei umi, ae iloa e taitai mai lana lava aulotu ua ia teena tupe ma meaalofa mai tagata Amerika. I lo latou feita, sa feosoi atu ai taitai i totonu o lona fale. “Ua o mai nei tagata e fesoasoani,” o le tala lea a se tasi o alii. “O le a latou totogia i tatou.”

“O le a ou le faatauina atu le ekalesia,” o le tala lea a Billy. “Afai e alu ai le luasefulu tausaga, o le a ou faatali mo le Alii.”

“E leai sau tupe,” o le tala lea a se tasi alii. “Latou te mananao e totogi i tatou.”

“Leai,” na fai atu ai Billy, “leai.”

Sa foliga mai ua sauni tamaloloa e sasa ia te ia, ae sa musu o ia e sui lona mafaufau. Mulimuli ane, sa latou toe faamaulalo, ma a o latou o ese atu, sa opoina e Billy i latou taitoatasi. Sa maligi loimata o le toeaina mulimuli ina ua fusi o ia e Billy i ona lima.

“Ou te faamalie atu i lo’u faatiga ia te oe,” o le tala lea a le tamaloa. “Faamolemole ole atu i le Atua e faamagalo mai a’u agasala.”

Sa la fetagisi faatai ma Billy. “Tama,” sa ia tatalo ai, “faamagalo ia te ia.”

Tagai i le anotusi atoa i le Gospel Library mo faamatalaga ma upusii o punavai.

Loimata o le Olioli

I se tasi afiafi ia Iuni 1978, na toe foi atu ai Billy Johnson i lona fale i Cape Coast, Kana. Sa anapopogi o ia ma isi tagata o lana aulotu, e pei ona masani ona latou faia, ae sa leai se mea na faia e le anapogi e siitia ai lona agaga. Sa lelavā o ia ma lotovaivai ona o le toatele o tagata talitonu sa le toe tapuai faatasi ma ia ma toe foi atu i a latou lotu tuai.

Sa moomoo Billy ia toe lagonaina le malosi faaleagaga ma faalelagona. I ni nai masina na muamua atu, sa ta’u atu ai e se tasi o lana aulotu ia te ia e uiga i se faaaliga sa ia maua. “E le o toe mamao ona o mai lea o faifeautalai,” sa ia fai atu ai. “Ua ou vaai i alii papae o o mai i la tatou ekalesia. Sa latou opoina tatou ma auai faatasi ma i tatou i tapuaiga.” Sa faasilasila mai e se isi fafine na ia mauaina se faaaliga talitutusa faapena. Sa miti Billy lava ia e uiga i nisi o alii papae ua ulu atu i lona falesa ma faapea atu, “O i matou o o outou uso, ma ua matou o mai e papatiso outou.” Mulimuli ane, sa miti o ia i tagata Uli ua o mai mai le mamao ma le lautele e auai i le Ekalesia.

Ae, sa le mafai e Billy ona aveesea lona lotovaivai.

Ua leva le po, ae sa le mafai ona moe o ia. O se uunaiga malosi na lofituina ai o ia e faalogologo i le Faalapotopotoga Faasalalau a Peretania (BBC) i luga o le leitio—o se mea na te lei faia i le tele o tausaga.

Sa ia maua le leitio, o se ituaiga enaena e i ai ni ki siliva se fa e lata i le pito i lalo. Sa pa’o ma sa ola le leitio ina ua ia kiina. Sa ia fetuutuunaia ki mo se faailo e ono maua, ma o le nila mumu sa femeia’i i tua ma luma i le nila faasino. Ae sa le mafai ona ia maua le faasalalauga.

Ma, ina ua mavae se itula o sailiiliga, na iu lava ina maua e Billy talafou mai le BBC. Sa faasilasila mai e le failipoti e faapea na maua e le peresitene O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai se faaaliga. O alii agavaa uma i le Ekalesia, e tusa lava po o le a le lanu, ua mafai nei ona umia le perisitua.

Na solovi ifo i lalo Billy, ma amata ona maligi loimata ona o le lagona o le olioli ua oo mai. O le a iu ina oo mai le pule o le perisitua i Kana.

Tagai i le anotusi atoa i le Gospel Library mo faamatalaga ma upusii o punavai.