Eb’ li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink

Xch’olob’ankil

Laj Jose Smith kixtz’iib’a naq li Dios Yuwa’b’ej ut li Jesukristo ke’xk’ut rib’ chiru sa’ jun k’iche’ nach’ rik’in li rochoch xna’ xyuwa’ sa’ li estado Nueva York naq kaalaju chihab’ xyu’am. Yoo xk’a’uxl laj Jose chirix lix maak ut ink’a’ naxnaw b’ar wan li b’e tixk’am, jo’kan naq kixsik’ xna’leb’ sa’eb’ li jar iglees, sa’ li loq’laj hu, ut sa’ li tijok. Kixk’ul xsumenkil chi k’utb’esinb’il xb’aan li choxa. Laj Jose kixwotz ut kixtz’iib’a li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink k’iila sut; a’an kixtz’iib’a malaj kixb’oq jun chik aj tz’iib’anel chixtz’iib’ankil kaahib’ li seraq’ chirix li k’utb’esinb’il matk’.

Laj Jose Smith kixpuktesi wiib’ reheb’ li seraq’ a’an chiru lix yu’am. Li xb’een, li nawb’il ru sa’ li qakutankil jo’ Jose Smith—Resilal, wan sa’ li Q’ol Nim Xtz’aq ut a’an li seraq’ jwal nawb’il ru. Li wiib’ li moko ke’puktesiman ta ke’wan sa’ lix autobiografia laj Jose Smith ut sa’ lix diario, ut ink’a’ ke’nawman ru toj reetal naq laj k’uulanel esil sa’ Lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li kutan ke’xtaweb’ ut ke’xpuktesiheb’ sa’eb’ li chihab’ 1960. Chalan chaq a’an, tz’ilb’ileb’ rix li seraq’ a’in chi kok’ aj xsa’ sa’ xhuhileb’ li Iglees, sa’eb’ li puktesinb’il hu, ut xb’aaneb’ aj tzolonel sa’ li Iglees ut sa’ jalan chik ch’uut.¹ Rochb’een li seraq’ kixtz’iib’a laj Jose Smith, wankeb’ oob’ chik li seraq’ chirix lix k’utb’esinb’il matk’ li tz’iib’anb’il xb’aaneb’ li ramiiw.²

Chixjunileb’ li seraq’ neke’aatinak chirix li xb’een k’utb’esink, a’b’an jalan jalanq li na’leb’ neke’raj xk’utb’al chirix. Eb’ laj k’uulanel esil neke’xk’oxla naq wi yeeb’il jun seraq’ sa’ jalan jalanqeb’ li na’ajej ut chiru jalan jalanqeb’ li kristiaan chiru k’iila chihab’, jalan jalanq li na’leb’ li tixye laj yehol esil rajlal sut. Relik chi yaal, jo’eb’ li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink, naqil ajwi’ naq jalan jalanqeb’ li seraq’ kixye laj Pablo chirix li k’utb’esink kixk’ul sa’ xb’ehil Damasko jo’ ajwi’ li seraq’ ke’xye li apostol chirix li ke’xk’ul sa’ li Tzuul re Jaltesiik-u.³ Us ta jalan jalanqeb’ xtz’iib’ankil, juntaq’eet li na’leb’ neke’xk’ut chirix li xb’een k’utb’esink. Wankeb’ li neke’xye naq moko yaal ta li seraq’ xb’aan naq jalan jalanqeb’ naq seraq’inb’il. A’b’anan, chixjunileb’ li na’leb’ a’an nokohe’xtenq’a chixtawb’al ru li xnimal ru k’utb’esink a’an.

Eb’ li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink

Jalan jalanq chan ru naq kijultikaman, kiyeeman, ut kitz’iib’aman li junjunq seraq’ kixye laj Jose ut eb’ li ramiiw chirix li xb’een k’utb’esink. Neke’tz’ilman rix li seraq’ a’an arin.

Li seraq’ re 1832. Li xb’een seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink, ut li junaj chi seraq’ li kixtz’iib’a laj Jose, natawman sa’ li autobiografia kixtz’iib’a sa’ xraqik li chihab’ 1832. Sa’ li seraq’ a’an, laj Jose Smith kixch’olob’ li xutaan kireek’a xb’aan lix maak ut lix josq’il naq ink’a’ kiru chixtawb’al jun li iglees li chanchan li iglees li kiril sa’ li Ak’ Chaq’rab’ ut li tixk’am xb’e sa’ li tojb’al-ix. A’an ki’aatinak chirix lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo ut li tojok-ix naxb’aanu. Kixtz’iib’a naq “li Qaawa’ ” kixk’utb’esi rib’ chiru ut kixkuy xmaak. Xb’aan li k’uteb’esink a’an, kinujak laj Jose rik’in sahilal ut rahok, us ta maa’ani kixpaab’ li raatin. Il li seraq’ re 1832 arin.

Li seraq’ re 1835. Sa’ xraqik li chihab’ 1835, laj Jose Smith kixye resil li xb’een k’utb’esink re laj Robert Matthews, li kirula’ani aran Kirtland, Ohio. Li seraq’ a’an, li kitz’iib’aak xb’aan laj Warren Parrish sa’ lix diario laj Jose, ki’aatinak chirix lix yalb’al xq’e chixtawb’al b’arwan reheb’ li jar iglees tz’aqal yaal, li rahob’tesiik kixk’ul naq kitijok, ut lix k’utb’esinkil rib’ jun li choxahil winq ut jun chik chirix ajwi’ a’an. Kixye ajwi’ sa’ li seraq’ a’in naq ke’xk’utb’esi rib’ li anjel sa’ li k’utb’esinb’il matk’. Il li seraq’ re 1835 arin.

Li seraq’ re 1838. Li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink li jwal nawb’il ru xb’aaneb’ laj santil paab’anel, a’an li seraq’ re 1838. Kipuktesiman xb’een wa sa’ 1842 sa’ li Times and Seasons, a’an lix periodico li Iglees sa’ Navuoo, Illinois. Li seraq’ a’in isinb’il chaq sa’ jun nimla esilal kixye laj Jose Smith sa’ xkutankil xch’a’ajkilal. Sa’ li seraq’ re 1832 laj Jose Smith ki’aatinak chirix xsik’b’al xkuyb’al xmaak sa’ xsaajilal, a’ut sa’ li seraq’ re 1838 ki’aatinak chirix li k’utb’esinb’il matk’ jo’ xtiklajik “lix waklijik ut lix tamik li Iglees.” Jo’ chanru li seraq’ re 1835, li xb’eenil patz’om, a’an k’a’ru chi iglees li tz’aqal yaal. Il li seraq’ re 1838 arin.

Li seraq’ re 1842. Li seraq’ a’in kitz’iib’aman re xsumenkil lix patz’om laj John Wentworth, jun aj k’uub’anel re li periodico Chicago Democrat, chirixeb’ laj santil paab’anel. Moqon kipuktesiman sa’ li periodico Times and Seasons sa’ 1842. (Li “hu re laj Wentworth,” jo’ nawb’il ru, a’an ajwi’ b’ar ke’tz’iib’aman xb’een wa Eb’ lix Raqalil li Paab’aal.)⁴ Li seraq’ a’in kipuktesiman chi ch’olch’o ru choq’ reheb’ li ani ink’a’ neke’xnaw ru xpaab’aaleb’ laj Mormon. Jo’ kixb’aanu sa’ xkomoneb’ chik li seraq’, laj Jose Smith ki’aatinak chirix xsachik xna’leb’ ut lix k’utb’esinkil rib’ wiib’ chi winq re xsumenkil lix patz’om. Jun chihab’ chirix a’an, laj Jose Smith kixtaqla li seraq’ a’in, chi jalb’il b’ayaq, re laj Israel Daniel Rupp, li kixpuktesi sa’ lix hu, He Pasa Ekklesia [The Whole Church]: An Original History of the Religious Denominations at Present Existing in the United States [Jun esilal chirixeb’ li jar ch’uut chi paab’aal sa’ li kutan a’in sa’ Estados Unidos].⁵ Il li seraq’ re 1842 arin.

Eb’ li seraq’ tz’iib’anb’il xb’aaneb’ li ramiiw laj Jose Smith. Rochb’eeneb’ li seraq’ kixye laj Jose Smith, ke’tz’iib’aak oob’ chik li seraq’ xb’aaneb’ li ke’ab’in re laj Jose Smith chi aatinak chirix li k’utb’esinb’il matk’. Ileb’ li seraq’ a’an arin.

Xwech’b’al rixeb’ li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink re laj Jose Smith

Wankeb’ k’iila seraq’ li jalan jalanqeb’ chirix li xb’een k’utb’esink, jo’kan naq wankeb’ li neke’xpatz’ ma yaal naq laj Jose kixk’ul tz’aqal li kixye. Wankeb’ wiib’ li na’leb’ neke’roksi re xwech’b’al rix laj Jose: li xb’een naxpatz’ ma yaal lix jultikahom laj Jose Smith chirix li kixk’ul; li xkab’ naxpatz’ ma kirutz’u’uji lix seraq’ chirix xnumik li hoonal.

Li jultikank. Eb’ li neke’xwech’ rix li seraq’ chirix li xb’een k’utb’esink re laj Jose Smith neke’xye naq li k’a’ru nawb’il chirix li kutankil a’an moko naxk’am ta rib’ rik’in li kixch’olob’ laj Jose chirix li waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal sa’ Palmyra, Nueva York sa’ 1820. Neke’xye naq a’in naxk’ut xmajelal li raatin laj Jose chirix li waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal ut chirix ajwi’ li k’utb’esinb’il matk’.

A’b’anan, wan li na’leb’ li naxk’ut naq yaal li kixye laj Jose Smith chirix li waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal. Ki’ok chi nawmank li na’ajej kiwan wi’ laj Jose jo’ xch’oolil li waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal. Eb’ laj k’uulanel esil “k’atb’il ch’och’ ” neke’xye re li na’ajej a’an xb’aan lix k’ihaleb’ laj jultikanel li ke’xnujob’resi li ch’och’ rik’ineb’ lix ch’utam ut lix k’anjel sa’ xtiklajik li siglo 19.⁶ Sa’ junio re 1818, kiwan jun li ch’utam aj Metodista sa’ Palmyra, ut sa’ li jun chihab’ chik ke’xch’utub’ rib’ wi’chik sa’ Vienna (anajwan Phelps), Nueva York, 24 kiloom xnajtil rik’in xch’och’eb’ laj Smith. Lix tz’iib’ahom jun aj jultikanel aj Metodista naxk’ut naq waklesinb’il xk’a’uxleb’ li kristiaan chirix li paab’aal sa’ li na’ajej kiwan wi’ laj Jose sa’ 1819 ut 1820. Tz’iib’anb’il naq li Reverendo George Lane, jun aj jultikanel aj Metodista, kiwan sa’ li na’ajej a’an sa’eb’ li chihab’ a’an, yoo chaq chi jultikank aatin “chirix lix k’anjel li Dios re xjalb’al li paab’aal.”⁷ Li na’leb’ a’an naxk’am rib’ rik’in li kixye laj Jose. Kixye naq li waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal “kitikla rik’ineb’ laj Metodista.” Kixye ajwi’ naq “ki’ok b’ayaq chi wulak chiwu” lix teepaleb’ laj Metodista.⁸

Li utz’u’ujink. Eb’ laj wech’onel chirix li xb’een k’utb’esink re laj Jose Smith neke’xye ajwi’ naq a’an kirutz’u’uji lix seraq’ chirix xnumik li hoonal. Li na’leb’ a’in k’ojk’o sa’ xb’een wiib’ li na’leb’: jarub’eb’ ut aniheb’ li choxahil winq kixye laj Jose naq kiril. Li junjunq seraq’ kixwotz’ laj Jose chirix li xb’een k’utb’esink naxk’ut b’ayaq chik chirixeb’ li choxahil winq. Sa’ li seraq’ re 1832 nayxe, “Li Qaawa’ kixte li choxa chiwu ut kiwil li Qaawa’.” Sa’ li seraq’ re 1838 nayxe, “Kiwil wiib’ chi Winq,” ut jun reheb’ kixye naq li jun chik, a’an li “Walal Raaro Inb’aan.” Xmaak a’an, eb’ laj wech’onel neke’xye naq sa’ xtiklajik laj Jose Smith kixye naq ka’ajwi’ jun kiril—“li Qaawa’ ”—ut naq moqon kixye naq kiril li Yuwa’b’ej ut li K’ajolb’ej.⁹

Naru taqatz’il rix a’in rik’in jalan chik li na’leb’. Tento taqak’e reetal chan ru neke’xk’am rib’ li seraq’ a’in: oxib’ reheb’ li kaahib’ chi seraq’ neke’xye naq wiib’ li winq ke’xk’utb’esi rib’ chiru laj Jose Smith sa’ li xb’een k’utb’esink. Ka’ajwi’ jalan li seraq’ re 1832, b’ar wi’ yeeb’il resil jun reheb’ li wiib’ chi winq. Wi li seraq’ a’in na’aatinak chirix yal jun li choxahil winq, anchal naq a’an li winq li kikuyuk xmaak laj Jose. Jo’ naxye sa’ xkomoneb’ chik li seraq’, li xb’een choxahil winq kixye re laj Jose Smith naq “taarab’i” li xkab’, li Jesukristo, li ki’ok chi aatinak ut kixkuy xmaak.¹⁰ Jo’kan ut naq li seraq’ re 1832 maare jayalinb’il rik’in li Jesukristo, aj k’amol re xkuyb’al li maak.

Sa’ li seraq’ re 1832 maare laj Jose ki’aatinak chirix wiib’ li winq, a’b’an “Qaawa’ ” kixye reheb’ li wiib’. Eb’ li neke’xye naq laj Jose Smith kirutz’u’uji li seraq’ neke’xk’oxla naq li seraq’ re 1832 na’aatinak chirix ka’ajwi’ jun li choxahil winq. A’b’an li seraq’ re 1832 moko naxye ta naq jun ajwi’ li winq kixk’utb’esi rib’. K’e reetal naq yeeb’il li aatin “Qaawa’ ” wiib’ sut chi jo’ka’in: xb’een “li Qaawa’ ” kixte li choxa; moqon laj Jose Smith kiril li “Qaawa’.” Wi ilb’il li seraq’ chi jo’ka’in, a’an naxk’am rib’ rik’in li seraq’ re 1835, b’ar wi’ jun winq kixk’utb’esi rib’, toja’ naq kixk’utb’esi rib’ li jun chik. Jo’kan ut, naru rilb’al li seraq’ re 1832 chi jo’ka’in: laj Jose Smith kiril jun li winq li kixk’utb’esi jun chik li winq ut naq “Qaawa’ ” kixye reheb’ sa’ xkab’ichal: “li Qaawa’ kixte li choxa chiwu ut kiwil li Qaawa’.”¹¹

Li na’leb’ yeeb’il xb’aan laj Jose naxk’ut reetalil naq yoo chi nimank xnawom chiru xnuminkeb’ li chihab’, b’antiox re li yoo chixtzolb’al. Jo’kan ajwi’, maare jalan jalanq li seraq’ re 1832 rik’ineb’ li ke’chal moqon xb’aan naq jalan jalanq li aatin li tz’iib’anb’il rik’in li aatin li yeeb’il. Li seraq’ re 1832, a’an li xb’een sut naq laj Jose Smith kixtz’iib’a li kixk’ul. Sa’ li chihab’ ajwi’ a’an, a’an kixtz’iib’a re jun li ramiiw naq nareek’a naq ramro xk’a’uxl xb’aan “li tz’iib’leb’ ut jun li aatinob’aal li wan xmajelal.” Kixye naq li tz’iib’ak a’an chanchan “jun ch’ina tz’alam.”¹² Sa chik xtawb’aleb’ ru li seraq’ ke’chal moqon xb’aan naq ruuchil xtz’iib’ankileb’, laj Jose Smith kixyeheb’ rik’in tz’aqal xtz’uumal re ut kitz’iib’aman li raatin moqon—a’an kixtenq’a laj Jose Smith chixch’olob’ankil chi us li na’leb’ kiraj xwotzb’al.

Xraqik

Laj Jose Smith kixch’olob’ xyaalal naq kiril chi k’utb’esinb’il li Dios Yuwa’b’ej ut li Jesukristo, li Ralal. Ink’a’ naru xyeeb’al ma yaal malaj tik’ti’ li xb’een k’utb’esink rik’in yal xtz’ilb’aleb’ rix li seraq’ chirix. Re xnawb’al ma yaal li raatin laj Jose Smith, li ani nasik’ok chi anchal xch’ool tento tixtz’il rix li seraq’ toja’ naq tixk’anjela xpaab’aal chirix li Kristo ut tixpatz’ re li Dios ma yaal li raatin. Wi a’an tixpatz’ chi tiik li rajom chixb’aanunkil li na’leb’ tixye li Santil Musiq’ej, taak’utb’esimanq xyaalalil lix k’utb’esinb’il matk’ laj Jose Smith. Chi jo’ka’in naq yalaq ani naru tixnaw naq maak’a’ xb’alaq’ laj Jose Smith naq kixye, “Kiwil chaq jun li k’utb’esink, kinnaw a’an, ut kinnaw naq li Dios naxnaw.”¹³

Li Iglees naxk’e reetal lix k’anjeleb’ li ani ke’k’uub’ank re li na’leb’ sa’ li hu a’in; xpatz’man xliceenseb’ chiroksinkil lix k’anjeleb’.

Puktesinb’il xb’een wa sa’ 2013.