‘Inisititiuti
Lēsoni 7: Ko e Tānaki Fakataha ki ʻOhaioó


“Lēsoni 7: Ko e Tānaki Fakataha ki ʻOhaioó,” Hisitōlia ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: 1815–1846 Naunau ʻa e Faiakó (2018)

“Lēsoni 7,” Hisitōlia ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: 1815–1846 Naunau ʻa e Faiakó

Lēsoni 7

Ko e Tānaki Fakataha ki ʻOhaioó

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1830, naʻe mālōlō e kau faifekau ne ui ke nau malanga ki he kau Leimaná ʻi he feituʻu Ketilani, ʻOhaioó ke vahevahe ʻa e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. ʻI ha kiʻi taimi nounou, naʻe laka hake he toko teaú ʻa e kakai ne papitaisó, kau ai ʻa Sitenei Likitoni mo e kāingalotu tokolahi ʻo hono siasí. ʻI Tīsema ʻo e 1830, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ha fakahā ʻa ia naʻe fekauʻi ai ʻe he ʻEikí e Kāingalotu ʻi Niu ʻIoké, ke nau tānaki fakataha ki ʻOhaiō (vakai, TF 37). Naʻe fononga ʻa Siosefa Sāmita mo hono uaifi ko ʻEmá ki Ketilani, ʻo na tūʻuta ki ai ʻi Fēpueli ʻo e 1831. Kimuʻa pea tūʻuta ki ai ʻa Siosefa Sāmitá, naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ʻi ʻOhaioó ne kākaaʻi kinautolu ʻe ha ngaahi fakahā fakalaumālie loi. Naʻe tokoniʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻo fakafou ʻi ha fakahā ki he Palōfitá, ke nau ʻiloʻilo mo fakaʻehiʻehi mei he kākaá (vakai, TF 4650).

ʻOkatopa–Nōvema 1830Naʻe malanga ʻaki ai ʻe ʻŌliva Kautele, Pāʻale P. Pālati, Saipa Pitasoni, mo Pita Uitemā ko e Siʻí e ongoongoleleí ʻi he fakatokelau hahake ʻo ʻOhaioó ʻi ha ngaahi uike lahi.

2 Sānuali 1831Naʻe fakahoko ʻa e konifelenisi hono tolu ʻo e Siasí ʻi Feieti, Niu ʻIoke, pea naʻe fanongonongo ai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakahā ne fekauʻi ai e Kāingalotú ke nau tānaki ki ʻOhaioó (vakai, TF 37–38).

4 Fēpueli 1831Ne tūʻuta atu ‘a Siosefa mo ʻEma Sāmita ki Ketilani, ʻOhaiō.

ʻEpeleli–Mē 1831Naʻe mavahe ai e Kāingalotu ʻi Niu ʻIoké ki Ketilani, ʻOhaiō.

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó

Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Vōliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018), vahe 10–11

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau tānaki ki ʻOhaiō

Hiki e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní (1927–2018) ʻi he palakipoé:

“Ko e sivi maʻongoʻonga taha ʻo e moʻuí ko e talangofuá” (Tōmasi S. Monisoni, “ʻOku ʻOmi ʻe he Talangofuá ʻa e Ngaahi Tāpuakí,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 92).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e talangofua ki he ʻEikí ko e sivi maʻongoʻonga taha ʻo e moʻui ko ʻení?

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki ha niʻihi ʻo e ngaahi pole kuo nau fehangahangai pe fepaki mo ia ʻi heʻenau talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongoleleí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau ako fekauʻaki mo hono tānaki fakataha e Kāingalotú ki ʻOhaioó, ʻa ia ʻe tokoni ke poupouʻi kinautolu ke nau talangofua faivelenga ki he ʻEikí.

Fakaʻaliʻali e mape “Ngāue Fakafaifekau ki he kau Leimaná, 1830–1831.”

ʻĪmisi
mape ʻo e ngāue fakafaifekau ki he kau Leimaná

Fakamanatu ange ki he kau akó, ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1830, naʻe ui ʻa ʻŌliva Kautele, Pita Uitemā ko e Siʻí, Sipa Pitasoni, mo Paʻale P. Pālati ke nau malanga ʻaki e ongoongoleleí ki he kakai Leimaná, pe kau ʻInitia ʻAmeliká. ʻI heʻenau fononga ki he ngaahi fonua ʻo e kau ʻInitiá ʻi he hihifo ʻo Mīsulí, ne nau mālōlō ai ʻi Menitoa mo Ketilani, ʻOhaiō. Lolotonga ʻenau nofo aí, ne nau vahevahe e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí mo e kaungāmeʻa mo e faifekau mālōlō ʻa Paʻalé, Sitenei Likitoni, mo ha niʻihi kehe tokolahi.

  • Fakatatau ki he meʻa naʻá ke lau ʻi he vahe 10 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Vōliume 1, naʻe uesia fēfē ʻe he malanga ʻa e kau faifekau ko ʻeni ʻi ʻOhaioó ʻa e Siasi foʻou ne toki fokotuʻú? (Naʻe laka hake he kakai ʻe toko 100 , naʻe papitaisó. Naʻe hanga ʻe he tupulaki ʻa e Siasí ʻi Ketilaní ʻo teuteu ʻa e hala ki he Kāingalotú ke nau tānaki fakataha ai ki ʻOhaioó.)

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai fuoloa mei he lavameʻa ʻa e kau faifekaú ʻi ʻOhaioó, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ongo fakahā te ne uesia e kahaʻu ʻo e Siasí. Ko e taha ko ha fakahā naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻi heʻene liliu fakalaumālie ʻa e Fuakava Motuʻá. Naʻe fakamatalaʻi ʻi he fakahā, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tohi ʻa Mōsesé, ʻa e founga naʻe tānaki fakataha ai ʻe he palōfita ko ʻĪnoke ʻi he kuonga muʻá ha kakai māʻoniʻoni pea nau langa ha kolo Māʻoniʻoní naʻe ui ko Saione ʻa ia “ naʻe faifai pea ʻohake … ki he langí” (Mōsese 7:21). Naʻe fakahaaʻi foki ʻi he fakahaá, kimuʻa pea hoko e Hāʻele ʻAnga Ua Maí, ʻe toe tānaki fakataha e kakai ʻa e ʻEikí mo toe langa ha kolo ʻo Saione (vakai, Mōsese 7:62). ʻI he fakahā ʻe taha ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 37, naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotu ʻi Niu ʻIoké ke nau tānaki fakataha ki ʻOhaiō (vakai, TF 37:3).

Kole ki he kau akó ke nau vahevahe ʻo tauhoa pea kumi ʻa e vahe 10 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Vōliume 1. Kole ange ke nau lau leʻolahi mo honau hoá mei he peesi 109, ʻo kamata ʻaki e palakalafi ʻoku pehē “ʻI he fakaʻosinga ʻo Tīsemá …” pea fakaʻosi ʻaki e palakalafi ʻi he peesi 110 ʻoku kamata ʻaki ʻa e “Naʻe foki ʻa Niueli Naiti, ko e taki ʻo e …” Kole ki he kau akó ke nau kumi e tali ʻa e Kāingalotu ʻi Niu ʻIoké ki he ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí ʻo fekauʻi kinautolu ke tānaki fakataha ki ʻOhaioó.

  • Ko e hā ʻoku hā makehe kiate koe fekauʻaki mo e ngaahi tali kehekehe ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí ki he fekau ʻa e ʻEikí ke nau tānaki fakataha ki ʻOhaioó?

  • ʻOku faitatau fēfē nai e ngaahi tali kehekehe ko ʻení mo e ngaahi founga te tau ala tali ʻaki e ngaahi fekau mo e faleʻi ʻoku ʻomi ʻo fakafou ʻi he kau palōfita ʻa e ʻEikí he ʻaho ní?

  • Ko e hā ha ngaahi feilaulau naʻe fakahoko ʻe he Kāingalotú kae lava ke nau tānaki fakataha ki ʻOhaioó? (Vakai, TF 38:37.)

Fakaʻaliʻali e fakamatala ko ʻeni ʻa Niueli Naití, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia. Kole ki he kau akó ke nau kumi ʻa e meʻa naʻe loto fiemālie ʻa Niueli Naiti mo e Kāingalotu Kolesivilí ke feilaulauʻi kae lava ke nau talangofua ki he ʻEikí:

“ʻI heʻemau talangofua ki he fekau ʻa ia kuo tuku maí, ne u kamata ai mo e Kolo Kolesivilí ke fakahoko ha ngaahi teuteu ke mau fononga ki ʻOhaiō. …

“Hangē ko e ʻamanakí, naʻe fie maʻu ai ke mau fakahoko ha feilaulau lahi ʻo ʻemau ngaahi koloá. …

“ʻI heʻemau fakahoko e ngaahi fokotuʻutuʻu lelei taha ne mau lava ki heʻemau fonongá, ne mau fakamāvae ai mo e ngaahi meʻa kotoa pē ne mau ʻofa ai ʻi he māmani ko ʻení… [pea] kamata ʻemau fononga ki ʻOhaioó ʻi he [konga kimuʻa] ʻo ʻEpeleli [1831]” (Newel Knight autobiography and journal, circa 1846–1847, 28–29, Church History Library, Salt Lake City; naʻe fakatonutonu ʻa e sipelá, mataʻitohi lahí, mo e fakaʻilonga leá).

  • Ko e hā e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú kapau te nau talangofua ki Heʻene fekau ke tānaki ki ʻOhaioó? (ʻE foaki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ha “koloa lahi ange” kapau te nau talangofua ki he fekau ke tānaki fakataha ki ʻOhaioó [TF 38:18; vakai foki, TF 38:19, 32]. ʻOku fokotuʻu mai heni naʻe mahulu ange e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi feilaulau naʻe kole ke fakahoko ʻe he Kāingalotú.)

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he talanoa ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻe tāpuekina ai kitautolu ʻe he ʻEikí kapau ʻoku tau loto fiemālie ke fakahoko ha ngaahi feilaulau ke talangofua kiate Iá? (ʻE malava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻilo ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Kapau te tau feilaulau mo talangofua ki he ʻEikí, te Ne foaki mai leva ha ngaahi tāpuaki ʻoku mahulu ange ia ʻi he feilaulau kuo tau fakahokó. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e palakalafi ko ʻení:

Naʻe ʻikai mahino kakato ki he Kāingalotú ʻa e lahi ʻo e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻi he taimi ne fekauʻi ai kinautolu ke nau tānaki ki ʻOhaioó. ʻI he fakalau ʻa e taimí, naʻe hā mahino leva hono fakahoko e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí: Hili ha taimi siʻi mei he tūʻuta ʻa e Palōfitá ki Ketilaní, naʻá ne maʻu ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42, ʻa ia ne ʻomi ai e fono ʻa e ʻEikí ke tokoni ki hono fokotuʻu ʻe he Kāingalotú ʻa Saioné. Naʻe lahi hake ʻi he nimangofulú ʻa e ngaahi fakahā kehe naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻi ʻOhaiō ʻa ia ne ʻomi ai ha fakahinohino mo ha ngaahi moʻoni maʻongoʻonga ʻo e ongoongoleleí mei he ʻEikí. Naʻe “fakakoloaʻi [aki foki e Kāingalotú ha] mālohi mei ʻolunga” (TF 38:32) ʻi heʻenau aʻusia e taumalingi mai ʻa e ngaahi meʻafoaki mo e ngaahi fakahā fakalaumālié lolotonga hono langa, fakatapui mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e Temipale Ketilaní. Naʻe fakafoki mai moe ngaahi kī mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he Temipale Ketilaní, ʻo kau ai e mālohi ke silaʻi e ngaahi fāmilí ki he taʻengatá.

  • ʻOku maʻongoʻonga fēfē ange nai e ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻi he ngaahi feilaulau naʻe fakahoko ʻe he Kāingalotu Niu ʻIoké ke talangofua ki he ʻEikí?

Fakaʻaliʻali e fehuʻi ko ʻení, pea fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki ai pea hiki leva ha tali ʻi heʻenau tohinoa akó: Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu ʻi hoʻo fili ke feilaulau mo talangofua ki he ʻEikí?

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke vahevahe mo e kalasí ʻa e meʻa ne nau tohí.

Fakamoʻoniʻi ange ʻi heʻetau tauhi ha fakakaukau ʻoku taʻengatá, ʻoku faʻa mahulu ange ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu koeʻuhí ko e ngaahi feilaulau ʻoku tau fakahokó ʻi ha toe faʻahinga meʻa pē te tau foaki (vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Feilaulau,” scriptures.ChurchofJesusChrist.org). Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau pe ko e hā ha ngaahi feilaulau ʻe ala fie maʻu ke nau fakahoko ke nau talangofua ange ki ha tefitoʻi moʻoni pe fekau ʻi he ongoongoleleí. Poupouʻi kinautolu ke nau ngāue ʻo fakatatau ki ha faʻahinga ueʻi pē te nau maʻu.

ʻOku tūʻuta ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita ki Ketilani, ʻOhaiō

Fakamatalaʻi ange hili hono maʻu ʻe he Palōfitá e fekau ʻa e ʻEikí ke nau tānaki fakataha ki ʻOhaioó, naʻá ne ongoʻi ha “fie maʻu fakavavevae ke ʻalu ki Ketilani” (Kau Māʻoniʻoní: Vōliume 1, 111). ʻI he loto fiemālie ʻa Siosefa mo ʻEma ke fakahoko ha ngaahi feilaulau ke talangofua ki he ʻEikí, naʻá na mavahe ai mei Feieti, Niu ʻIoke, ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahitaʻu momokó, neongo naʻe feitama ʻa ʻEma mo kei fakaakeake mei ha mahamahaki fakaesino lahi. Ne na aʻu atu ki he Falekoloa ʻo Niueli K. Uitenī ʻi Ketilaní ʻi he ʻaho 4 ʻo Fēpueli, 1831.

ʻĪmisi
Falekoloa ʻo Niueli K. Uitenií

Fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo e Falekoloa Uitenī ʻi Ketilaní.

Fakamatalaʻi ange ko Niueli K. Uitenií ko ha tangata pisinisi ʻiloa ia, pea ko ha papi ului foʻou ia ki he Siasí mo hono uaifi ko ʻIlisapeti Ané (ʻiloa ko Ane). Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi mei he peesi 113 ʻo e Kau Māʻoniʻoní 1, ʻo kamata ʻaki e palakalafi ʻoku pehē “ʻI Fēpueli ʻaho 4, 1831, naʻe aʻu mai ha saliote …” pea fakaʻosi ʻaki ʻa e palakalafi “‘Naʻe pehē ange ʻa e tangatá …’” Kole ki he kau akó ke nau kumi pe ko e hā e meʻa ne koko ʻi he taimi ne fetaulaki ai ʻa Niueli K. Uitenī mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

  • Ko e hā ʻoku makehe pe mahuʻinga kiate koe fekauʻaki mo e fepōtalanoaʻaki ʻa e Palōfitá mo Niueli K. Uitenií?

  • Fakatatau ki he lea naʻe fai ʻe he Palōfitá kia Niuelí, ko e hā ha ʻuhinga ʻe taha naʻe haʻu ai ʻa Siosefa Sāmita ke ʻaʻahi kia Niueli mo Ane ʻi Ketilaní?

Fakamatalaʻi ange ʻi ha vahaʻataimi kimuʻa pea papitaiso ʻa Niueli mo Ane Uitenií, naʻá na lotua fakamaatoato ha fakahinohino mei he ʻEikí pea naʻá na maʻu ai ha fakahā fakalaumālie mālohi ʻaupito. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa Ane Uitenií.

ʻĪmisi
ʻIlisapeti Ane Uitenī

“Ko e tuʻuapoó ia—naʻá ma ʻi homa falé mo hoku husepānití, ʻi Ketilaní, ʻo lotu ki he Tamaí ke fakahā mai ha founga, ʻi he taimi naʻe ʻiate kimaua [ai] ʻa e Laumālié naʻe [kāpui] e falé ʻe ha konga ʻao . … Naʻe nofoʻia kimaua ʻe ha ongoʻi mamalu fakaofo. Naʻá ma mamata ki he konga ʻaó pea ongoʻi e Laumālie ʻo e ʻEikí. Naʻá ma fanongo leva ki ha leʻo mei he konga ʻaó ʻoku pehē, ‘Teuteu ke maʻu e folofola ʻa e ʻEikí, he ʻoku ʻamanaki ke hoko mai’” (Elizabeth Ann Whitney, in Andrew Jenson, Latter-day Saint Biographical Encyclopedia [1901], 1:223; vakai foki, “Newel K. Whitney: A Man of Faith and Service,” Museum Treasures series, Mar. 25, 2015, history.ChurchofJesusChrist.org).

Fakamatalaʻi ange naʻe fakahoko ha konga ʻo e talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻe hoko mai ʻEne folofolá, ʻi he taimi naʻe fuofua talaki ai ʻe he kau faifekaú ʻi he ʻēlia Ketilaní e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. ʻIkai ngata aí, naʻe talaange ʻe Ane ki hono husepānití ʻokú ne tui ʻoku fakakakato ʻe he tūʻuta ʻa e Palōfitá ʻi hona ʻapí ʻi Ketilaní ʻa e talaʻofa ko ʻení. Lolotonga e nofo ʻa e Palōfitá mo e fāmili Uitenií, naʻá ne maʻu ai e ngaahi fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 41–44. (Vakai, Elizabeth Ann Smith Whitney, “A Leaf from an Autobiography,” Woman’s Exponent, Sept. 1, 1878, 7:51; vakai foki, Jenson, Latter-day Saint Biographical Encyclopedia, 1:224.)

  • Ko e hā ʻoku akoʻi atu ʻe he ngaahi fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo Siosefa Sāmitá? (ʻE lava ke ʻoatu ʻe he kau akó ha ngaahi tali tonu, kau ai ʻeni: Ko Siosefa Sāmitá ko ha Palōfita ia ʻa e ʻOtuá naʻe ueʻi fakalaumālie.)

  • Ko e hā ʻoku fakahā atu ʻe he ngaahi fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo Niueli mo Ane Uitenií?

  • Ko e hā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻe taha ʻoku tali ai ʻe he ʻOtuá ʻetau ngaahi lotu ki ha fakahinohino fakalangí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau lotua ha fakahinohino fakalangí, ʻe lava ke fakahā mai ʻe he ʻOtuá ʻa e halá ʻo fakafou ʻi Heʻene kau tamaioʻeiki kuo filí.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakamatalaʻi ange ʻe lava ke tali ʻe he Tamai Hēvaní ʻetau ngaahi lotu mo e fie maʻu ha fakahinohinó ‘i heʻetau ako e folofolá mo e ngaahi akonaki ʻa e kau taki ʻo e Siasí, fakafanongo lelei ki he konifelenisi lahí, mo kumi faleʻi mei he kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí.

ʻOku maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakahaá ke tokoni ki he Kāingalotú ke nau ʻiloʻilo e ngaahi fakahā fakalaumālie loí mo fakaʻehiʻehi mei he kākaá.

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai fuoloa mei he tūʻuta ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44) ki Ketilaní, naʻá ne fakatokangaʻi ʻoku ʻi ai “ha fakakaukau ngali kehe mo ha ngaahi laumālie hala ʻi he lotolotonga” ʻo e kau papi ului foʻou ki he Siasí (Manuscript History of the Church, vol. A-1, p. 93, josephsmithpapers.org). Naʻe ʻi ai ha niʻihi ne nau maʻu hala fekauʻaki mo e ivi takiekina mo e ngaahi ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako ke na taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e ngaahi fakamatala ko ʻeni ʻa Sione Uitemā mo Sione Kōlelí, ko ha ongo mēmipa ʻo e Siasí ʻi hono fuofua fokotuʻú. Kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki ha ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi ʻulungaanga naʻe ʻasi mei ha niʻihi ʻo e kau fuofua papi ului ʻi Ketilaní.

ʻĪmisi
Sione Uitemā

“Ne maʻu ʻe ha niʻhi ha ngaahi vīsone pea ʻikai lava ʻo tala e meʻa naʻa nau mamata ki aí, ne pehē ʻe ha niʻihi ʻoku nau maʻu ʻa e heletā ʻa Lēpaní, pea te nau toʻo ia [hangē ha sōtia ʻoku heka hoosi], ne hangē ha niʻihi ha ʻInitia ʻokú ne lolotonga tuʻusi e tumuʻaki ʻo ha ʻulu (scalping), ne fakaheheke ha niʻihi pe heke … takai holo [ʻi he] falikí, ʻo hangē ha ngatá. … Pea naʻe pehē hono fakakuihi ʻe he tēvoló ʻa e mata ʻo e kau ākonga lelei mo faitotonu ʻe niʻihi” (John Whitmer, in The Joseph Smith Papers, Histories, Volume 2: Assigned Histories, 1831–1847, ed. Karen Lynn Davidson and others [2012], 38; naʻe fakatonutonu ʻa e mataʻitohi lahí.

“[Naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e kau fuofua papi uluí] ne ngali kehe ʻenau tōʻongá, … taimi ʻe niʻihi ne nau lele ki tuʻa ki he loto ʻataʻataá, kaka ʻi ha kupuʻi ʻakau ʻo malanga ai hangē ʻoku nau ʻi ha haʻofanga kakaí, naʻe hoko kotoa ʻeni lolotonga ʻenau maʻu ha vīsone ʻo hangē ʻoku ʻikai ai ke nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi honau ʻātakaí” (John Corrill, in The Joseph Smith Papers: Histories, Volume 2, Assigned Histories, 1831–1847, ed. Karen Lynn Davidson and others [2012], 143; naʻe fakatonutonu ʻa e fakaʻilonga leá).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ha faʻahinga fakatamaki pe kovi ne mai hoko ki he Siasí kapau ne hokohoko atu e faʻahinga tōʻonga pehe ní ʻi he lotolotonga ʻo e Kāingalotú?

Fakamatalaʻi ange naʻe fehuʻi e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení mo maʻu ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:2–3 leʻolahi. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi fakahā fakalaumālie ngali kehe ko ʻení?

  • Ko e hā naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú fekauʻaki mo e ngaahi fakahā fakalaumālie ko ʻení?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku feinga ai e filí ke kākaaʻi e kau mēmipa ʻo e Siasí he ʻaho ní?

Fakaʻaliʻali e fakamatala ko ʻeni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e “ngaahi fakakaukau ngali kehe” mo e “ngaahi laumālie hala” ʻi he lotolotonga ʻo e Kāingalotú, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Siosefa Sāmita

“Ne u tokoniʻi leva e kau tangatá mo e kau fefiné ke nau ikunaʻi ia, ʻo fakafou ʻi ha kiʻi fakatokanga mo ha fakapoto siʻisiʻi. … Naʻe faingofua ke fakafaikehekeheʻi e ngaahi laumālie halá mo fakasītuʻaʻi ʻi he maama ʻo e fakahaá” (Joseph Smith, in Manuscript History of the Church, vol. A-1, p. 93, josephsmithpapers.org).

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ʻa e Palōfitá fekauʻaki mo e meʻa ʻe tokoni ki he Kāingalotú ke nau ʻiloʻi ai ʻa e loí mo e kākaá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Te tau lava ʻo ʻiloʻi ʻa e loí mo e kākaá ʻo fakafou ʻi he maama ʻo e fakahaá.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí:

ʻĪmisi
Sēmisi E. Fausi

“ʻOku ʻi ai … ha maluʻi feʻunga mei he mālohi ʻo Lusifaá mo ʻene kautaú. ʻOku maʻu e maluʻi ko ʻení ʻi he laumālie ʻo e faʻa ʻiloʻiló ʻo fakafou ʻi he meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku maʻu hangatonu ʻa e meʻafoaki ko ʻení ʻi he fakahā fakataautaha kiate kinautolu ʻoku feinga ke talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí mo muimui ki he faleʻi ʻa e kau palōfita moʻuí” (James E. Faust, “The Great Imitator,” Ensign, Nov. 1987, 35–36).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻe heʻetau talangofua ki he ngaahi fekau mo e faleʻi ʻa e kau palōfita moʻuí ke tau maʻu mo fakaʻaongaʻi e meʻafoaki ʻo e faʻa ʻiloʻiló?

  • Ko e hā mo ha toe meʻa te tau lava ʻo fai ke fakaafeʻi ai e maama ʻo e fakahaá kae lava ke tau ʻilo ʻa e loí moe kākaá? (Vakai, TF 50:21–23, 29–32, 35.)

Fakaʻosi ʻaki e lēsoní hano vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he lēsoni ko ʻení mo poupouʻi e kau akó ke nau ngāueʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Fakaafeʻi e kau akó ke nau teuteu ki he kalasi hokó ʻaki hono lau e vahe 12 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Vōliume 1.

Ngaahi Fakamatala Fakamahinó mo e Puipuituʻá

Ngaahi Fakakaukau ngali kehé mo e ngaahi laumālie kākā

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44) ʻa e fakatuʻutāmaki naʻe ʻomi ʻe he tōtuʻa ʻo e lotú mo e ngaahi fakahā fakalaumālie loi ʻi Ketilaní ki he Siasí:

ʻĪmisi
Siosefa Sāmita

“Hili ha taimi nounou mei hono fokotuʻu e ongoongoleleí ʻi Ketilaní, pea lolotonga e taimi naʻe mavahe ai e kau maʻu mafai ʻo e Siasí, ne fakafeʻiloaki ha ngaahi laumālie hala lahi, lahi mo ha ngaahi vīsone ngali kehe ne hā mai, pea ne ʻi ai mo ha ngaahi tōʻonga vēkeveke … , naʻe fakataumuʻa ke fakamaaʻi e Siasi ʻo e ʻOtuá, ke fakatupu ha mavahe ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá, pea ke taʻaki mo fakaʻauha e ngaahi tefitoʻi moʻoni nāunauʻia ʻa ia kuo fokotuʻu maʻá e fakamoʻui ʻo e fāmili ʻo e tangatá (Joseph Smith, “Try the Spirits,” Times and Seasons, Apr. 1, 1842, 747, josephsmithpapers.org; naʻe fakatonutonu ʻa e fakaʻilonga leá).

Paaki