7

iKuri ni Tukutuku

7.0

Ai Vakamacala Taumada

Ni gadrevi vakakina ka me veiganiti ki na nomu kaulotu kei na ituvaki ni bula, vakamuria na ikuri ni idusidusi e tiko ena ikuri ni ivakamacala oqo.

7.1

Nodra iTavi Vakaveiliutaki na Daukaulotu Gone

Na ilesilesi kei na itavi baleti ira na iliuliu ni kaulotu e oka ka sega ni yalani ena veika na tuvai oqo.

Itokani Qase

E dua na daukaulotu ena lesi me itokani qase ena nodrau veitokani. Na itokani qase:

• Ena liutaki rau ena kena rawati na itavi ena vanua rau lesi kina.

• Vaqaqacotaka na nodrau vuli vata, masumasu, muri ni tuvatauva ena veisiga ka maroroi na ivola tukututuku ni nodrau veiqaravi.

• Vukea na nona itokani me yaco me dua na daukaulotu vinaka cake.

• Me kila ka vakatakila na veika vinaka, taledi kei na sasaga ni nona itokani.

• Vakaraitaka na iwalewale ni cakacaka vagumatua kei ira na iliuliu, na lewenilotu ena kena vakacokotaki na cakacaka ni kaulotu.

Dauveituberi

Ena lesi edua na kaulotu me dauniveituberi ka itokani qase vei koya na daukalotu vou. Na dauveituberi:

• Cakacakavata ka tubera e dua na daukaulotu vou ena loloma, vosota vakadede, loloma cecere, kei na veikauwaitaki.

• Rokova na cau kei na vakasama ni daukaulotu vou ni rau duabau ga.

• Vakayagata eso na gauna ni vuli vakaitokani me ikuri nomu veituberi (raica “Baleti Ira na Daukaulotu Vou: iKuri ni Vuli Vakaitokani” ena ”iVakamacala Taumada: Ena Rawa Vakacava Meu Vakayagataka Vakavinaka na Vunautaka na Noqu Kosipeli?” ena Vunautaka na Noqu Kosipeli [2018], ix – x).

• Vulica e veisiga na ivola dusidusi qo kei nomu itokani.

• Tuberi na daukaulotu vou ena ulutaga e kunei ena iTataqomaki ni Kena Vakayagataki na Tekinolaji kei na Veisotari ni Bula va Kaulotu Vurevure.

• Vakaraitaka na iwalewale ni kena cokonaki vakavinaka na sasaga ni kaulotu vei ira na iliuliu kei na lewenilotu.

iLiuliu ni Tikina

E dua na italatala qase sa lesi me veiqaravi vaka-iliuliu ni tikina, ka ra lewena e vuqa na vanua ni veivakavulici. Na iliuliu ni tikina:

• Liutaki, veituberi, ka veivakasalataki vei ira na daukaulotu ena matabose ni tikina ena vei macawa.

• Qaravi na veivakatarogi ni papitaiso (raica na 2.3.6).

• Raica me ra dau veisau vanua ni veiqarai na itokani daukaulotu ena nodra tikina. (raica na 2.3.1).

• Cakacakavata kei ira na iliuliu ni tabanalevu kei na lewenilotu ena sasaga ni cakacaka ni kaulotu.

• Ripote vakadodonu vua na iliuliu ni wasewase.

Nodra tuberi na Sisita kei ira na iLiuliu ni wasewase

Ena lesi erua na sisita veitokani me rau veiqaravi vaka dauniveituberi ena dua se levu na iwasewase. Sa nodra itavi na nodra tuberi kei na bula vinaka na sisita daukaulotu sa lesi vei ira. Era tiki talega ni tikina kei na iwasewase va kaulotu ka dau vukea na peresitedi ni kaulotu, iliuliu ni iwasewase, nodra tuberi na iliuliu ena bose kei na koniferedi ni wasewase.

E rau na lesi e rua na italatala qase me rau veiqaravi vaka veitokani iliuliu ni iwasewase. Sa nodrau itavi na nodra tuberi kei na nodra tiko vinaka na daukaulotu era lesi ki na nodrau iwasewase. E rau na vukea talega na peresitedi ni kaulotu enaveituberi ena bose kei na koniferedi ni iwasewase.

Dauniveituberi ni SIsita kei na iLiuliu ni wasewase.

• Veiliutaki, veituberi, ka liutaka na veiveisau ni veitokani ena iwasewase se veiwasewase era lesi kina. Era dau liutaka na iliuliu dauveituberi yalewa na veiveisau ni veitokani vei ira na yalewa, ka ra liutaka na italatala na veiveisau vei ira na tagane.

• Cakacakavata kei na iliuliu, lewenilotu me vakacokotaki na sasaga ni cakacaka ni kaulotu.

• Vakaitavi ena matabose ni veiliutaki ni kaulotu.

• Ripote vakadodonu vua na peresitedi ni kaulotu.

Era vakayacora talega na iliuliu ni iwasewase na veitarotarogi ni papitaiso (raica 2.3.6).

iVukevuke vua na Peresitedi

E lesu e rua na italatala qase veitokani me ivukevuke vua na peresitedi ni kaulotu. iVukevuke

• Qarava nodra veisau na itokani kei na iliuliu ni iwasewase ni kaulotu kei na italatala qase tale eso (raica na 2.3.1).

• Vakarautaki na nodra tuberi na iliuliu ni matabose ena koniferedi ni wasewase ni kerei mai vua na peresitedi ni kaulotu.

• Nodra vakasalataki ena vuku ni kaulotu kei a veisau se na veilesi na veiliutaki ia era sega ni tu vei ira na otioti ni lewa.

• Ripote vakadodonu vua na peresitedi ni kaulotu.

7.2

iDusidusi ni Veiqaravi

Vakamuria na idusidusi ni veiqaravi e tuvai koto ena iwasewase oqo.

7.2.1

Tuvai Vakamatau na iTaviqaravi ni Veiqaravi

E rawa ni o kunea na madigi eso ni veiqaravi mai na mataisoqosoqo na JustServe.org (ke rawa kina),ena nona veidusimaki na nomu iliuliu va kaulotu.

Ni ra vakaitavi ena dua na cakacaka vakarautaki, me nanumi tiko me maroroya na ivakarau oqo:

• Me qaravi ga ena siga.

• Qarauni me kua ni vakayacori ena gauna ni veiqaravi se veivakatavulici vinaka ia me vakatulewa kina na peresitedi ni kaulotu.

• Vakaitavi ena cakacaka ni veiqaravi vakaitikotiko ena gauna e rawa kina.

• qarauni me kua ni veicoqacoqa na siga ni vakavakarau se gauna ni bose ni tikina se koniferedi ni wasewase.

• Kakua ni vakadaroya se veisautaka na siga ni veivakatavulici mo veiqaravi kina vakavo sara ni sa vakadonuya na peresitedi ni kaulotu.

• Mo tiko ga kei na nomu itokoni ena veigauna kece.

• Tokara tiko nomu itokaniyaca kevaka e vakatarai ka veiganiti, kevaka sara mada ga o vakaisulu tiko ena isulu ni cakacaka.

• Kakua ni vakaitavi ena itaviqaravi mo na sauma kina na ilavo se mo saumi kina.

• Ona sega ni rawa ni okati iko ena dua na itavi tudei vakavo ke sa vakadonua na peresitedi ni kaulotu.

7.2.2

Tataqomaki ena Gauna ni Veiqaravi

Na nomu taqomaki ena madigi ni veiqaravi, nanuma vinaka mo muria na veivakauqeti ni Yalo Tabu ka muria na idusidusi oqo.

• Cakava ga na itaviqaravi ona rawa ni qarava.

• Kakua ni vakayagataka na iyaya ni cakacaka vakalivaliva se cicivaka se vodo ena dua na misini (me vaka na katavila, tereila, se lori).

• Dara na isulu vakadonui (me vaka na qaniliga se sote liga balavu).

• Kakua ni cakacaka ena vanua o rawa ni lutu kina (vaka na delanivale se vunikau)

• Kakua ni cakacaka ena vanua qona rawa ni tao se mavoa kina (me vaka ena loma ni dua na ikeli titobu).

• Kakua ni veiqaravi ena koronivuli, vanua nodra qaravi na gone ena siga, se dua tale na vanua o na tiko duadua kina kei ira na gone, oka kina na Lalai se gone (raica na 3.5.2).

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ni veiqaravi.

7.3

Rokovi Ira na Tani

Mo dau yalovinaka ka rokovi ira na tani. Vakamuria talega na ikuri ni idusidusi ena iwasewase oqo.

7.3.1

Ulutaga me kua ni veitalanoataki.

Nodra rokovi na tani kei na nomu taqomaki kei na ulutaga ena vakavurea na duidui eso. Na ulutagame kua ni veitalanoataki oka kina na veika vaka politiki ena vanua o veiqaravi kina kua ni tukana edua na ka vaka politiki. Me kena ikuri, kakua ni:

• Veiwalitaka na cakacaka se ivalavala vakabatikadi.

• Vakatututaka me ra toki na tamata ki na dua tale na matanitu—vaka na cakacaka se vuli.

• Kakua ni yalataka niko na vakailavotaka nodra vukei ena vuku ni curuvanua ena vanua o veiqaravi kina vakaloutu me vaka na cakacaka, vuli, veivakavaletaki kei veivakubeci.

7.3.2

Lawanivanu kei na iTovo

Mruia na lawanivanua ena kena veikauyaki na yaya, kasitaba, se lawa ni curuvanua, kei na pasipote se ivola ni curuvanua. Kevaka o sega ni kila na lawa ni vanua oya, kena ivalavala, kei na itovo ciqomi, kere veivuke vei ira na nomu iliuliu vakaulotu.

Sarava na vidio oqo me ikuri ni ivakamacala me veiganiti kei na kena itovo.

7.4

Gole ena Valetabu

Nanuma na veika oqo nio uru ena valetabu.

• Tiko ga kei na nomu itokani.

• Vakaitavi ena cakacaka vakalotu cava ga e vakayacori ena valetabu. Ia, me rawa ni levei na tauri cala ni veika vakayalo o vakila me gagano ni veidomoni, kakua ni veisosomitaki ena dua na veivauci vakaveiwatini se ivakadinadina ena soqoni ni edaumeni.

• Kakua ni leqataka na kena kau tiko na isulu ni valetabu; na isulu ni valetabu e vakarautaki vei ira na daukaulotu ena valetabu ka sega ni saumi.

• Muria na ivakarau vinaka ni veivosaki ena talevoni. Rawa ni o kauta nomu talevoniena kena tabaki na yaca ena loma ni valetabu. Ia, mo kakua ni vakayagataka na nomu itaba, veitalanoa ena talevoni, se vakau itukutuku ni o tiko voli ena loma ni valetabu.

• Kakua ni kauta mai na itaba se ivola me wiliki, oka kina na veivakalougatataki vakapeteriaki, me vakayagataki ena loma ni valetabu.

• Kua ni vakasokumunivata vakadaukaulotu se tekiduru mo masu ena rumu vaka silesitieli.

Nanuma mo dau dara tikoga na qameni ni valetabu me vaka sa vakaroti. Kevaka e tiko na nomu taro me baleta na kena daramaki na qameni se me baleta na lako ki na valetabu, tarogi ira nomu iliuliu ni kaulotu.

7.5

Tekinolaji

Vakamuria na ivakarau ni tekinolaji e tuvai tu ena iwasewase lalai oqo.

7.5.1

Vakamuria ni iVakarau Raraba ni Tekinolaji

Vakanamata vei ira na tamata, sega ena tekinolaji. Ena gauna ni veisotari e matanavotu, vagoleya vakatabakidua vei ira na tamata na nomu vakasama. Nomu raica nomu imeli, saumi teks, se sarava na ivakarau ni itukutuku raraba ni o tiko vata kei ira eso tale e dau veivagolei tani ka sega ni veidokai.

E rawa ni o vakayagataka:

• Na Wi-Fi ena veivalenilotu kei na vei vale ni Lotu tale eso.

• Na komipiuta raraba, me vaka era tu ena valenivola kei na sitoa ni initaneti.

• Na komipiuta vaka itaukei e rawa ni vakayagataki ena veivakavulici ke sa vakadonuya okoya e nona.

• Na irogorogo daramaki e daliga me vakayagataki ga ena itaviqaravi vakadonui ni daukaulotu me vaka na veitaratara kei na nodra matavuvale se na vuli ni daukaulotu.

Kakua ni vakaitavi taki iko ena kena qaravi na veilawa ni tabanalevu, iteki, se sala ni veitalanoa raraba ena veilawa.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ena vakayagataki ni igacagaca veikauyaki ena cakacaka ni kaulotu.

7.5.2

Vakayagataki Vakamatau ni Tekinolaji

E dodonu mo vakacavara na iTataqomaki ena Vakayagataki ni Tekinolaji ena initaneti ena nomu tiko ena koronivuli ni kaulotu. Na ivakarauoqo ena vukei iko talega mo vakayagataka vakavinaka na tekinolaji ena inaki ni kaulotu:

• Vakayagataki vakainaki ni tekinolaji. Tuvanaka na itaviqaravi me vukea nomu sureti ira na tamata me ra lako mai vua na iVakabula.

• Kakua ni vakayagataka na tekinolaji mo vakacegui kina mai na oca se na dragali ni bula.

• Vakarogoca ka muria na veivakauqeti ni Yalo Tabu. Na isema kaukauwa ki na Yalo ni Turaga sa ikoya na nomu taqomaki vinaka mai na vakayagataki ni tekinolaji ka veiganiti.

• Dau tiko ena dua na itutu ka rawa ni drau raica vata kina na sikirini kei nomu itokani. Kakua ni vakayagataka na iyaya vakalivaliva veikauyaki ni ko tiko duadua, me vaka ena valenisili.

• Cakacaka vata kei nomu itokani ena nomu vakasaqara se veivakavulici ena initaneti. Drau dui railesuva na nomudrau vakasama kei na itukutuku ni sa bera ni o biuta se vakauta na itukutuku me rawa ni drau veitalanoataka na vakasama ena vure mai ena veivosaki oya.. iDusidusi: Oqo ena sega ni vakayagataki ena veitaratara kei na nomu matavuvale (raica 3.9.1), na valenivolavola ni kaulotu, se na peresitedi ni kaulotu.

• Raica iTataqomaki ena Vakayagataki ni Tekinolaji ena vuli ni tamata yadua kei na itokani.

7.5.3

Kua ni sarava se raica na iYaloyalo Tawakilikili

Na iyaloyalo tawakilikili e na rawa ni yaco mai ena vuqa na sala. Na tuvatuva taumada kei na digidigi dodonu e rawa ni vukea na nomu levea na iyaloyalo tawakilikilia (raica na iTataqomaki ena Vakayagataki ni Tekinolaji). Ni o sotava, gole tani, bokoca na iyaya vakalivaliva, se vakanadakuya na ituvaki oya. Oqo eso na vakatutu me vukei iko mo levea kina na iyaloyalo tawakilikili:

• Levea na mataveilawa, iyaya, kei na vanua e rawa ni o rogoca, wilika, se mo raica kina na veika e rawa ni vakatututaki kina na vakasama ca se na iyaloyalo tawakilikili.

• Vulica mo kila vinaka na gauna o sa temaki kina mo vakayagataka na tekinolaji baleca, me vakataka ena nomu gauna ni oca se vucesa.

• Vakarautaka e dua na ituvatuva ni veika mo na cakava. E rawa ni ra veivuke na iliuliu ni kaulotu. E rawa talega ni o raica na itukutuku ena ChurchofJesusChrist.org/addressing-Pornography.

E dua e segata me levea se vakamalumalumutaka na iyaloyalo tawakilikili e rawa ni kunea na veivuke kei na veivakabulai ena Veisorovaki i Jisu Karisito. Kevaka o sotava tiko na dredre, veitalanoa kei na nomu peresitedi ni kaulotu, o koya me na vakarautaka na veitokoni, veivakasalataki, kei na veivuke ni loloma.

7.5.4

Veivakavulici ena Tekinolaji

Ke vakadonui, vakayagataka na tekinolaji kei ira na lewenilotu kei ira na tamata o vakavulica mo na sema vata kei ira, vukei ira, ka wasea vata kei ira na itukutuku ni kosipeli.

• Vukei ira eso me ra vulica na sala mana ni wasei ni kosipeli, ka tokoni ira na lewe ni Lotu ni ra vakayagataka na tekinolaji ena nodra sasaga ni kaulotu.

• Qaravi ira ira na tamata ena veilawa mo vakavulica ira e ra bula tiko ena taudaku ni vanua o lesi kina, ka vukei ira ena nodra saumaki mai.

• Ni ko vakavulica e dua e bula tiko ena taudaku ni nomu iwasewase ni vanua, cakacaka vata kei ira na daukaulotu era sa lesi ki na vanua e vakavulici tiko kina na tamata o ya. Drau vukea vata na tamata oya me toro voleka vua na Tamada Vakalomalagi kei Jisu Karisito.

• Vakayagataka na itaba, yaloyalo, kei na itukutuku raraba tale eso mai na Lotu Media Library ni Lotu kei na vanua vakadonui ni Lotu ena nomu sasaga ni veivakavulici. Ena nomu veitaratara, kakua ni vakayagataka na itukutuku raraba e sega ni vakadonui ena Lotu (me kena ivakaraitaki, na vidio era bulia na lewenilotu se na veitabanilotu ni vanua).

• Ni vakacurumi ena itukutuku raraba, wasea na itukutuku me baleta na kosipeli kei na veika o sotava ena nomu kaulotu ka sega ni vakanamata ki na nomu ilakolako.

Vakamuria na idusidusi oqo me taqomaki kina na veika e baleta na nodra itukutuku na tamata yadua:

• Mo kila tiko ni yacana taucoko, kena itaba (raica na 3.7), itukutuku ni veitaratara, kei na kedra ituvaki vakatamata yadua na tamata o vakavulica era ka taqomaki. Na kena wasei se vakacurumi na itukutuku oqo ena rawa ni voroki kina na lawa maroroi ni itukutuku maroroi. Qarauna na veika o vola vei ira na lewe ni matavuvale, de ra vakabira na itukutuku ni nomu ivola kei na imeli ena initaneti.

• Kerea na veivakadonui mai vua e dua ena itaba se vidio ni bera ni o wasea vua e dua se vakacurumi ena initaneti. Mo kerea rawa na nona veivakadonui e dua na itubutubu ni bera ni o wasea na itaba se kedra vidio na gone (raica na 3.7).

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala me baleta na kena taqomaki na nodra maroroi na tani.

7.5.5

Vakayagataki ni Imeli

Ena gauna ni nomu kaulotu, sa na lesi vei iko e dua na akaude ni imeli me mo na vakayagataka ka me na sosomitaka na nomu vei akaude tale ni imeli e so. Vakayagataka na akaude ni imeli oqo me baleta na nomu veitalanoa taucoko vakavo ga na nomu ivola vakamacawa vua na peresitedi ni kaulotu, o koya mo na vakauta mai na Missionary Portal.

7.5.6

Vakayagataki ni iTukutuku Raraba

Na itukutuku raraba ni veimaliwai e rawa ni vakayagataki me wasei kina na kosipeli. Vakadeitaka ni o vakayagataka walega na vanua ni itukutuku raraba e vakadonui me baleta na nomu kaulotu, me vaka ni duidui na lawa ni itukutuku raraba ena veivanua.

Muria na ivakatagedegede bibi ni kaulotu me baleta na itukutuku raraba kei na ivakatagedegede oqo:

• Raica me vakaraitaka na nomu akaude ni vakauitukutuku raraba na nomu inaki kei na veikacivi vakadaukaulotu.

• Raica ni vakaraitaka na kemu iyaloyalo kei ira na tamata yadua kei na ilawalawa o vakamuria ni o sa dua vei ira na daukaulotu ni Turaga.

• Kakua ni cakava e dua na ikarua ni akaude ena dua na mata ni itukutuku raraba me levei kina na veisau ni dua na akaude sa tu rawa. Oqo na kena voroki na veidinadinati ni kena vakayagataki ena vuqa na vanua vakaitukutuku raraba.

• Kakua ni vakayagataka na itutu na “Elder” se “Sisita” ena yaca ni nomu akaude. Na itutu vakaoqori e sega ni dau vakatarai ena so na vatavata ni itukutuku raraba.

• Vakanamata ena veitalanoa vakaibalebale vakatamata yadua ka sega ena “likes” se na nomu itukutuku e wasei ena initaneti.

• Kakua ni o vakavuna me nanumi ni veitaratara kilai vaka-Lotu na veika o vakabira.

• Taqomaka na nomu veika vakaitaukei. Qarauna ni ko wasea tiko na nomu ituvatuva kei na vanua o tiko kina ena initaneti. Qarauna na tamata o ciqoma ki na nomu ilawalawa ni veimaliwai raraba; eso era na veirawai vei ira na daukaulotu.

• Taqomaka na kedra itukutuku vakaitaukei na tani. Kevaka o gadreva mo biuta e dua na ka baleta e dua o cakacaka tiko kina, e dodonu mo kerea na nona veivakadonui (vakavosa se vakaivola) ni bera ni o kabira e dua na ka e cavuti kina na yacana se tiko kina na kena itaba (raica na 3.7). Me baleta na lawa ni veika vakaitaukei ni vanua, ena so na tabana ni kaulotu e sega ni vakatarai vei ira na daukaulotu me ra wasea tu e matanalevu na kedra itaba o ira era vakavulica tiko.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni itukutuku ni kena taqomaki na nodra maroroi na tani.

7.6

iTuvaki Dredre

Vakamuria na idusidusi ni sotavi na veigauna dredre.

7.6.1

Sotavi na iTuvaki Ca

Me vakana iVakabula, ira na parofita, kei vuqa na daukaulotu e liu, ona tova na gauna mo sega ni ciqomi kina se mo rokovi vaka edua na kaulotu. Muria na idusidusi oqo me vukei ke o sega ni ciqomi.i:

• Kakua ni vunitaka na lomamu.

  • E vinaka mo vakaraitaka niko sega ni taleitaka edua na ka vei nomu itokani, iliuliu ni daukaulotu, iliuliu ni kaulotu, kei ira na lewe ni matavuvale voleka.

  • Mo kilai ni so na gauna na kena talanoataki na veika ca ka sotavi e rawa ni vukea me seyavu yani na yalo oya.

  • Kakua ni vakamuria me yaco vakabalavu na veika ca se me bera na nomu veisautaka na nomu ivakarau.

• Kua ni vakasamataka ke sega ni ciqoma.

  • Mo kila tiko ni veigauna ca e sega ni na vakaraitaka se o cei o iko, na veika o kacivi kina mo qarava, se na vinaka ni nomu qarava.

  • Tovolea mo kakua ni tukuna e so na vosa me ra umani kece kina na tamata me vaka na “Era sega ni dau vakarorogo na tamata.”

  • Kila ni galala ni digidigi e vakatara na tamata yadua me ciqoma se besetaka na nomu itukutuku.

  • Me kilai tiko ni dau veisau na nodra bula kei na kedra ituvaki na tamata. Na sega ni ciqomi e sega ni kena ibalebale ni sega ni taleitaka e dua na tamata na kosipeli vakalesui mai.

• Raici iko kei ira tale eso ena yalololoma.

  • Vakasaqara na vakacegu ena masu. Mo nanuma tiko ni Turaga e kilai iko, na veika o sotava, kei na nomu gagadre.

  • Kakua ni vakalewai iko, na ituvaki, se o ira era vakaitavi kina.

  • Saga mo vinaka tiko ga.

• Vuli mai na veika o sotava. Vakasamataka na cava mo na cakava me na duatani ena gauna ka tarava.

7.6.2

Sotavi Ira na Tamata Dauveivakacacani.

O na rawa ni sotavi ira na tamata ca se ivalavala kaukauwa. Mo dau cakavinaka tiko ga ka lako tani mai kevaka edua e sega ni rokovi iko. Kevaka o vakila ni na rawa ni yaco e dua na ka rerevaki, biubiu sara vakatotolo. Na nomudrau taqomaki vinaka kei na nomu itokani (raica na 4.5)e bibi vei iko.

I ra na dauveivakacacani e ra vakaliuca na ca ka veivakaocai. Vakayacora na ikalawa o gadreva mo sotava kina na lomaocaoca (raica na 4.3) ka mo qarauna vakavinaka na nomu bula vakayago kei na vakayalo.

Mo ni kila ni sega ni ciqomi na veivakalolomataki vakavosa, vakayalo, se vakayago mai vei cei ga, oka kina e dua na itokani. E rawa ni oka kina na vosa, imoimoi, se ivalavala ena vakarerea se vakalolomataka e dua tale.

Veitaratara sara vakatotolo vei nomu peresitedi ni kaulotu, watina, se dua tale na iliuliu nuitaki kevaka o sotava, raica, se rogoca e dua na veivakasaurarataki ena veiyacovi se vakayago, veivakatotogani, se veivakarerei (raica na 7.8.2–7.8.4).

7.7

Bula Vinaka Vakayago kei na Vakasama

Muria na idusidusi ni tiko bulabula ka tuvai koto ena iwasewase oqo.

7.7.1

Veitaratara ki na Valenivolavola ni Kaulotu me Baleta na Leqa Vakavuniwai

Kakua ni vakararavi ki na nomu nanuma ga se na nodra vakasama eso. E dina ga ni ivakasala vakavuniwai mai vua na nomu itokani,na lewe ni Lotu, matavuvale, se itokani e rawa ni yaga, veitaratara kei na daunivakasala vakavuniwai ni kaulotu ni tiko e dua na nomu taro se kauwai, vakabibi me baleta na mavoa bibi se leqa ni bula. Ena veitaratara na nomu peresitedi ni kaulotu kei na nomu peresitedi ni iteki kei na matavuvale me baleta na mavoa bibi kei na leqa ena nomu bula.

Veitaratara vua na daunivakacala vakavuniwai ni kaulotu kevaka o sotava e dua vei ira na leqa oqo.

• Na matetaka se mate eso.

• Mavoa bibi.

• Tava tukituki ni uto (100-ka sivia na tuki ena dua na miniti) ni o sega ni vakaukauwa yago tiko.

• Na katakata e levu cake mai na 101 ° F (38.3 ° C), na katakata ka tiko ena 101 ° F (38.3 ° C) me sivia e rua na siga, se dua na katakata e sega ni wali rawa ena wainimate.

• Na totolo se na sivia ni lutu ni bibi se na tubu ni bibi.

• Na karamaca sivia se suasua.

• Lualua tu ga, mosi ni ulu, bowiri ni mata, vuvu, se tutubu ni yago.

• Vuce na yava, temo, seremu, se mata.

• Na lako sivia ni dra se na loaloa ni valelailai.

• Mulonikete se cokadra me sivia e rua na siga.

• Mosi ni bati.

• Taukuku ni yava.

7.7.2

Qarauni ni Bula ni Vakayago

Ona marautaki na nomu veiqaravi ena kaulotu ka na rawa vakavinaka cake mo qarava na Turaga ni o qarauna vinaka na nomu bula vakayago. Mo gugumatua ena nomu sasaga ni kaulotu, ia mo kakua ni vakaukauwataki iko vakasivia.

Me vukea na nomu tiko bulabula vakayago, raica mo:

• Dau vakaukauwa yago tikoga.

• Veirauti nomu gauna ni moce.

• Kania na kakana bulabula me levu kina na kakana draudrau, vuanikau, kei na kakana vaka witi.

• Gunu wai vakalevu.

• Savata wasoma na ligamu.

• Vakayagataka na ilumu ni tataqomaki mai na siga kei na imanumanu lalai.

• Raica na sala mo vakacegu kina.

• Marautaka na nomu vakacegu ena siga ni vakavakarau.

7.7.3

Qarauni ni Bula ni Vakasama

E matau meda sotava na mosi ni yalo, nuiqawaqawa, vakanananu ki vale, kei na yalolailai ni da veiqaravi tiko ena kaulotu. Ia, na gagadre kei na itovo ka na tarovi iko mai na cakacaka mana, e gadrevi me na sotavi. Na ituvaki oqo e rawa ni oka kina na:

• Veisau totolo ni yalo.

• Lomaleqa vakasivia se kilaiyalonataka nona cala.

• Yalolailai.

• iVakarau ni kana sega ni bulabula.

• Dredre ni lewai ni nomu gagadre ni veiyacovi.

Me kilai tiko ni sega ni dodonu me madualaki na nomu walia na leqa ni bula, oka kina na leqa ni yalo se vakasama. Kevaka o vakila ni gadrevi na veivuke vei iko se o nomu itokani, drau veitalanoa kei na nomu peresitedi ni kaulotu, na watina, se kodineita ni veiqaravi vakavuniwai. E rawa ni ra yacova o ira na ivurevure eso ni bula ni vaka-vakasama. E rawa talega ni o kunea na ivakasala ni veivuke ena Veisau ki na Bula Vakadaukaulotu.

7.7.4

Qarauni ni Manumanu kei na iKati ni Manumanu Lalai

Na ikati ni manumanu kei na manumanu lalai e rawa ni vakavuna na tauvimate bibi ka rerevaki. Kevaka e vuce mai se mosi vakasivia e dua na ikati ni manumanu lalai, qiri sara vakatotolo ki na valenivolavola ni daukaulotu.

iTatarovi

E rawa ni o veivuke ena kena tarovi na ikati ni tiki, namu, kei na manumanu lalai tale eso ena nomu muria na idusidusi eso oqo:

• Dau levea na wai tuvakadua ka ra dau bula kina na namu.

• Dau levea na veikaukau, era dau vakaitikotiko kina na tiki.

• Dara na isulu e ubia na ligamu kei na yavamu, ena gauna sara mada ga ni draki katakata.

• Sarava na vidio iTatarovi ni Mate e Vu Mai na Namu.

• Vakayagataka e dua na ilumu itatarovi ki na yagomu e sega tu ni ubi ka dua na ilumu ni manumanu lalai ena taudaku ni nomu isulu.

Qaravi

Kevaka o laukati se kadrumi iko e dua na tiki se namu se dua tale na manumanu lailai se manumanu yavaiva, muria na idusidusi oqo:

• Qarava na ikati ni manumanu lalai ena waicevata se wainimate sega ni vakaivola vakavuniwai.

• Raica e dua na vuniwai me kauta laivi na tiki sa kabita tu na yagomu ka me dikeva de sa tiko vei iko na mate na Lyme.

• Savata na ikati se mavoa e vakavuna e dua na manumanu ena sovu kei na wai (15 na miniti, e vinaka), ka qirita na valenivolavola ni kaulotu. Raica mo kila na itaukei ni manumanu, kevaka e rawa, me rawa ni veivuke na valenivolavola ni kaulotu me vakagalalataki na kena rawa ni tauvi iko na rabies se na tauvimate bibi tale eso.

• Kevaka e dua na ikati ni tiki se dua na manumanu e vuce mai, sa yaco me mosi vakalevu, se vakavuna e dua na maka momoqili, qiri sara vakatotolo ki na valenivolavola ni kaulotu.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala me baleta na nomu taqomaki iko mai na ikati ni manumanu llalai kei na manumanu yavaiva tale eso.

7.8

iTuvaki Rerevaki

Vakamuria na idusidusi ni veitaqomaki e tuvai tu ena iwasewase lalai oqo.

7.8.1

Vakavakarau ki na iTuvaki Rerevaki

Na idusidusi oqo e rawa ni vukei iko mo vakavakarau ka sotava na ituvaki rerevaki:

• Masuta na veitaqomaki ni Turaga e veisiga.

• Vakarorogo ka muria na veivakauqeti ni Yalo, ka na rawa ni vakarau taki iko mo vakila na veika rerevaki sa voleka mai.

• Mo kila vinaka na ituvatuva ni sotavi ni leqa tubukoso ni nomu tabana ni kaulotu. Vakamuria na veikalawa ni veika mo vakayacora ena gauna ni leqa tubukoso.

• Vakacuruma na itukutuku ni veitaratara vei ira na dauveivukei ni nomu iwasewase kei na vanua ena gauna ni leqa tubukoso ena nomu talevoni. Me dau tawa tu ga na baitri ni nomu talevoni ka tiko ga vata kei iko e veigauna kece.

• Levea na veivanua e vakatoka tu na nomu tabana ni kaulotu me rerevaki.

• Kakua ni solia na veivakauqeti ni o kauta tiko eso na iyaya isau dredre (me vaka na nomu dreketa voli e dua na kato e sinai tu).

• Mo vakadikeva tiko de basika eso na ka e sega ni namaki, me vaka ni dua e vakamuria voli na veika o vakacava voli, vakataroga na taro me baleta nomu bula, se vakamuri iko voli.

• Tovolea mo vakayagataka na imoimoi ni yago me tukuna ni ko yalodei ka sega ni rere.

• Me dua na vosavuni se malanivosa mo drau veikilaitaka tu kei na nomu itokani mo sikinalataka kina ni o sa vinakata mo lako. Vakayagataka kevaka o tu ena dua na vanua o vakila ni sega ni taqomaki vinaka.

Vakatovotovotaka mo dau vakayagataka vakawasoma na idusidusi oqo, kevaka sara mada ga eso (oka kina eso tale na daukaulotu) era vakayaloqaqataki iko mo biuta na nomu taqomaki me rawati kina na nomu cakacaka ni kaulotu.

7.8.2

Kilai ni iTuvaki Rerevaki

Mo veitaratara sara vakatotolo vua e dua na nomu iliuliu ni kaulotu se dua tale na iliuliu nuitaki kevaka o sotava, vakadinadinataka, se rogoca e dua na ivalavala sega ni dodonu vakayago se vakaveiyacovi. Oqo e oka kina na vakayaco ivalavala kaukauwa, veivakarerei, se veivakatotogani. E dina ga ni sega ni na duatani beka na kena ivakamacala ena lawa ni vanua na veika rerevaki oqo, mo ripotetaka na veika kecega e vakavuna na nomu kauwai:

• Naivalavala kaukauwa e oka kina na cakacaka vakayago se na veiyacovi e dau vakasaurarataki vua e dua. Na kena ivakaraitaki e oka kina na veitaratara ni yago sega ni taleitaki, vakatatara sega ni kilikili, se ivalavala kaukauwa vakayago.

• Naveivakarerei vakayago e yaco ni dua e vakarerei ena veivakamavoataki vakayago se na mate. Na kena ivakaraitaki e okati kina na veivakarerei vakavosa se veimataqali itovo kecega ni veivakarerei.

• Naveivakatotogani ni veiyacovi e oka kina na vosa dukadukali se imoimoi, kerei me ia na veiyacovi, se dua ga na iwalewale sega ni taleitaki ni veiyacovi. Na kena ivakaraitaki e rawa ni oka kina na vakamumuri (vakamumuri voli ena inaki me veivakarerei se veivakasosataki) se vakaraitaki ni veitikiniyago tabu.

7.8.3

Sotava ni iValavala Kaukauwa, Veivakarerei, se Veivakatotogani

Ke dua e via butakoci kemudrau cakava na veika qo:

• Solia vakatotolo na nomu iyaya. Oqo ena vakavuna me biuti iko e dua na daubutako ka sega ni vakamavoataki iko. Na nomuni bula kei na nomu tiko vinaka e dredre vakalevu cake mai na veika o taukena.

• Tovolea mo kakua ni cudru se vakayacora e dua na ka ca. Oqo ena rawa ni vakacacana vakalevu.

Vakayacora na veika oqo kevaka o vakila o iko se o nomu itokani ni drau vakarerei se vakatotogani ka levu cake sara mai na veika o taukena na veika e rawa ni vakaleqai:

• O iko ga e rawa ni o lewa na sala vinaka duadua mo sotava kina na ka o ya. E rawa ni o digitaka mo dro, taqomaki iko, se vakamuria na ka era vinakata. Me ivakaraitaki:

  • Kevaka o dro, e rawa beka ni o levea e dua na vakayaco ivalavala kaukauwa.

  • Kevaka o taqomaki iko, ena rawa ni o taqomaka na yagomu mai na nomu kailavaka, robaka, kadruva, katia, caqeta, se masu.

  • Kevaka o kidacala ka tuvakadua se digitaka mo muria na ka e vakaroti mai, ka rawa ni yaco ena gauna vaka oqo, yalovinaka kakua ni beitaki iko e muri.

• Nanuma mo kere veivuke vei so tale na tamata. Me ivakaraitaki:

  • Kerea mo vukei mai vei ira tale eso, vakabibi mai vua e dua e tiko vua na lewa ni vanua o tu kina (me vaka na draiva ni basi).

  • Kevaka o tiko wavoliti ira vakalewelevu na tamata ka sega ni rawa ni o dro tani mai na dua na vakayaco itovo kaukauwa vakayago se ni veiyacovi (kena ivakaraitaki, ni o vodoka tiko e dua na ivakarau ni veilakoyaki raraba), sa rawa mo vosa vakaukauwa mo vakayalolailaitaka na tamata oya mai na nona vakayacora tale eso na ivalavala se veivakatotogani. Me ivakaraitaki, e rawa ni o vakayagataka na ivosavosa ni yago, raici koya vakadodonu e cakacala, ka vosa vakadomolevu. O na rawa ni kaciva na tamata oya, cavuta na itovo ca e cakava, ka tukuna na ka o vinakata me cakava, me vaka, “Ei, o iko vakasote dromodromo, kakua ni tarai au. Toso tani mai vei au. ”

  • Kevaka e sega ni dua e tiko voleka, e rawa ni o karaca, kailavaka, se tovolea mo rogoci; ena rawa ni raici iko ka vukei mai vei dua.

7.8.4

Ripotetaki ni iTovo Kaukauwa, Veivakarerei, se Veivakatotogani

Kevaka a vakayacori vei iko na itovo kaukauwa, veivakarerei, se veivakatotogani (raica na 7.8.2) mai vei cei ga, mo veitaratara sara vakatotolo ki vua e dua na nomu iliuliu ni kaulotu, e dua ena valenivolavola ni kaulotu, se dua tale na iliuliu e nuitaki. O ira na nomuni iliuliu ni kaulotu e tu vei ira na ivurevure me ra tokoni kemuni kina ena veiqaravi vakavuniwai, na veivakasalataki mai vei ira na kenadau, tokitaki, se so tale na veivuke e gadrevi. Mo kila ni rawa ni yali na yalomu ni oti na veika e yaco oya ka rawa talega ni o veilecayaki. Ni ko sa bula vinaka mai, tovolea mo vola e dua na ka o rawa ni nanuma me baleta na ka o ya.

Kila ni kevaka e vakayacori vei iko na itovo kaukauwa, se cava ga o a cakava tiko, e sega ni nomu cala na vakayaco itovo kaukauwa. E dau tu ga vei iko na digidigi mo veitalanoa kei na dua o dau vakararavi ka logavinaka kina, me vakataka na nomu peresitedi ni kaulotu, o watina, vakaitutu vakamatanitu, se o iratou mai vale. E nomu na vakatulewa me ra vakaitavitaki ira mai na ovisa se me kua.

E dau yaco ni na rawa ni o na vakatarogi iko se na cava o na rawa ni cakava se me cakava o nomu itokani ka na duidui mai na kena drau a vakayacora. Mo nuitaka ni o a vakayacora na ka e vinaka duadua o a rawa ni vakayacora ena gauna ni leqa. E dau duidui na iwalewale ni nodra sotava na veilecayaki o ira na tamata. Ena vukei iko na Turaga ena nomu na vakabulabula voli mai.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ni kena vakarautaki, kilai, ka qaravi na ituvaki rerevaki kei na veivakarerei.

7.9

Taqomaki ni Vale

Muria na idusidusi e ra mo maroroya kina na nomu icili, kena taqomaki, kei na kena savasava.

7.9.1

iTataqomaki kei na Veitaqomaki

Vakamuria na idusidusi oqo me vakadeitaki kina ni sa vakaitaukei ka taqomaki na nomu icili:

• Vakadabera ka maroroya na kaboni monoxide kei na misini ni kubou. Mo dau raica ka vakaisosomitaka na batiri me vaka e vakarautaka na kodineita ni veivakavaletaki ni kaulotu. Kakua ni sogota na iyaya ni mamaroroi ni bula oqo.

• Kakua ni vakawaqara kadrala.

• Lokataka na katuba kei na katubaleka. Kevaka gadrevi e rawa ni vakaturi vua na iliuliu ni kaulotu me vakarautaki na sala me curu kina na cagi ituba.

• Dau sogota na ilatilati se na iubi ni katuba ni sa lutu na karobo.

• Kakua ni wasea raraba na nomu vanua ni vakaitikotiko vei ira na tamata o vakavulica tiko.

• Kakua ni dolava na katuba kevaka o sega ni kilai koya e tiko e tuba se ni o ririko taki me baleti koya.

• Kakua ni vakavulici ira na tamata ena nomu vale se sureti ira na tamata vakavo ga ke ra daukaulotu se o ira na iliuliu ni Lotu ka sa vakadonui mai vei ira na nomu iliuliu ni kaulotu na nodra veisiko mai.

• Kua ni tiko ena vale e tiko edua kina na yalewa se tagane sega ni vakamau se dau yali vakalevu mai vale o yalewa se tagane.

• Mo ripotetaka vakatotolo ki na valenivolavola ni kaulotu e dua na leqa ni veitaqomaki, oka kina e dua e vakaraica tiko na nomu icili se ni o ririkotaka.

• Vakatarai ira ga na daukaulotu yalewa ke o yalewa se tagane ke o tagane ena gauna ni veisau vakaitokani me ra moce ena icili.

• Vakayagataka na ilavo mo taqomaka kina na nomu vale. Me kena ivakaraitaki, vakasosomitaka na matani cina sa boko,

7.9.2

Savasava kei na Vakavinakataki ni Veika Eso

Me savasava ka maqosa tikoga na nomu icili:

• Sasamaki ena siga ni vakavakarau (raica na 2.5.1) kei na veisiga ni gadrevi vakakina.

• Vakayagataka na ikalawa mo tarova kina na manumanu lalai (raica na 7.7.4) ena loma ni nomu icili.

• Kila na ivakarau ni kena vakayagataki na veiyaya vakalivaliva, vakabibi na sitovu kei na kuroniti livaliva.

• Kakua ni maroroya e dua na manumanu ni vale.

Ena dau dikevi na nomu icili me vakadeitaka ni sa veiganiti, taqomaki, ka maroroi vinaka.

Sarava na rua na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ni maroroi ni vale.

7.10

Taqomaki ni Veilakoyaki

Vakamuria na idusidusi ni veitaqomaki e tuvai tu ena iwasewase lalai oqo.

7.10.1

Taubale

Ni o taubale tiko:

• Kevaka e rawa, taubale mo qarava yani na vanua e lako tiko mai kina na lori.

• Mo tiko ga ena vanua rarama ni sa buto.

• Dau veiveisautaka na sala o muria kei na gauna o veilakoyaki voli kina ena nomu vanua ni veiqaravi. Vakamuria na veivakauqeti vakayalo mo veisautaka sala o muria.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ni veitaqomaki ena gauna ni taubale.

7.10.2

Vodo Basikeli

Ni o vodo basikeli tiko:

• Vakamuria na lawa ni veitaqomaki kei na idusidusi ni basikeli, oka kina na daramaki ni isala ni veitaqomaki, vakayagataki ni isulu tatalivaliva, kei na ivakatakilakila eso.

• Kakua ni nanuma ni na dua na nomu dodonu mo vakayagataka i liu na gaunisala.

• Tovolea mo levea na veilakoyaki ena basikeli ena gauna ni draki ca, ena osooso ni gaunisala, se ni sa buto. Levea na vodo veitikivi se veivolekati sara.

• Mo drau veiyawaki toka kei na nomu itokani ia mo laurai toka.

• Raica me ituvaki vinaka tu ga na nomu basikeli, na cina i liu, cina i muri, kei na kena e babana kei koya imuri.

• Lokataka se biuta i loma na nomu basikeli ni ko sa sega ni vodoka tiko.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ena taqomaki ni basikeli.

7.10.3

Vakayagataki ni Motoka

Kevaka o sa lesi mo draiva ena gauna ni nomu kaulotu, draivataka ga na motoka ni kaulotu. Mo draivataka e dua na motoka ni tabana ni kaulotu, e dodonu mo vakalaiseni vakalawa ena vanua o veiqaravi tiko kina, vakaraitaka ni ko kila vinaka na ivakatagedegede ni lori ni kaulotu, ka sa vakadonuya na iliuliu ni kaulotu. Muria talega na idusidusi oqo:

• Mo kila tiko ni sa nomudrau itavi ruarua o iko kei na nomu itokani na veitaqomaki, se o cei ga e draiva tiko.

• Dara na beleti ni idabedabe, draiva ena tataqomaki, dau vakayagataka na cina i liu ena bogi kei na siga, ka mo na qaqarauni ka yadra tiko se o iko na pasidia se na draiva.

• Kevaka o draiva tiko, kakua ni vagolei tani ena sala cava ga, oka kina na nomu vakayagataka e dua na gacagaca veikauyaki se ivakarau ni vakarorogo ena motoka.

• Kevaka o pasidia, vukea na draiva ena nomu vakakila tiko na veika e yaco tiko.

• Kevaka o pasidia, tucake ena dua na vanua e taqomaki vinaka ena taudaku ni motoka mo dusimaki draiva ena gauna e vakasukasukataka tiko kina na motoka.

• Me baleta na taqomaki kei na coko vakalawa, mo na kakua ni vakavodoka tale e dua vakavo ga o rau na daukaulotu tudei dou tagane se yalewa vata.

• Yalana na nomu draiva ki na maile ga e vakatarai vei iko.

• Kakua ni vakasaga na odomita se dua tale na igacagaca ni veitaqomaki era tu ena motoka.

• Vakasavasavataka na motoka kei na kena vakavinakataki tu.

• Kevaka e yaco e dua na vakacalaka, raica na pakete Na Cava mo Cakava Kevaka o Coko ena Dua na Vakacalaka, ka dodonu me tiko ena kovate ni qaniliga ena motoka. Veitaratara kei na kodineita ni motoka ni kaulotu ena gauna ga o sa rawa ni tarai koya kina.

Sarava na vidio oqo me baleta na ikuri ni ivakamacala ni kena taqomaki na motoka.

7.10.4

Vakayagataki ni Sala ni Veilakoyaki Raraba

Ni vakayagataki na sala ni veilakoyaki raraba:

• Vakayagataka na sala ni veilakoyaki raraba e vakadonui me baleta na nomu tabana ni kaulotu.

• Mo kila vinaka na sala ni veilakoyaki kei na vanua o veilakoyaki kina.

• Dabe volekata na draiva kevaka e rawa. Biuta na nomu kato e matamu kevaka e vinaka me vakayacori vakakina.

7.11

Na Cakacaka Vakalotu kei na Veivakalougatataki ni Matabete

Vakayagataka na idusidusi raraba oqo me baleta na vakayacori ni cakacaka vakalotu kei na veivakalougatataki ni matabete. Na itukutuku ena iwasewase oqo sa tauri ka vakalailaitaki mai na wase 20 ni iVoladusidusi 2: Veiliutaki ena Lotu (2010).

Me kilai: Me vaka e vakamacalataki ena iwase eso oqo, eso na cakacaka vakalotu e dodonu me vakadonui mai vua na iliuliu vakatulewa ka tu vua na kena idola dodonu.

7.11.1

Veiqaravi ena Matabete: iDusidusi Raraba me Baleti ira na Matabete i Melikiseteki

O ira na lewe ni Matabete i Melikiseteki e dodonu me ra dau segata me ra kilikili ka dusimaki mai na Yalo Tabu. Me ra qarava na veicakacaka vakalotu yadua kei na veivakalougatataki ena vakarokoroko, ka raica me vakayacori na veika oqo:

1. E dodonu me na vakayacori ena yaca i Jisu Karisito.

2. E dodonu me na vakayacori ena lewa ni matabete.

3. E dodonu me na vakayacori ena kena ivakarau sa virikotori tu, me vakataka na ivosavosa digitaki se vakayagataki ni waiwai vakatabui.

4. E dodonu me na vakadonui mai vei koya na iliuliu vakatulewa ka tu vua na kena idola dodonu (sa kena ivakarau me o bisopi, peresitedi ni iteki se o peresitedi ni tabana ni kaulotu), kevaka e gadrevi me vaka sa virikotori tu ena idusidusi ena iwasewase oqo.

O ira era na vakayacora na veivakalougatataki vakamatabete era na cavuta na vosa ni veivakalougatataki oqo (“Au [se o keitou] sa vakalougatataki iko mo …”) ka me kakua ni cavuti na masu vakaoqo (“Tamai Keimami Vakalomalagi, ni yalovinaka mo ni vakalougatataki …”).

Ni ra vakayacora na veitacini vakalotu e dua na cakacaka vakalotu se veivakalougatataki, era na tabaka vakamamada na buradelai koya e vakalougatataki ena ligadra imatau (se keveta cake tiko na gone e vakalougatataki tiko) ka taqara na ligadra imawi ena tabai koya na matabete e yasadra imawi.

O ira walega na matabete era sa kilikili me ra na vakayacora e dua na cakacaka vakalotu se veivakalougatataki. Ena veidusimaki ni Yalo, sa tu vei ira na bisopi kei na peresitedi ni iteki na vakatulewa me ra sureti ira na turaga ena matabete ka sa bera ni taucoko sara nodra kilikili vakavaletabu me ra vakayacora se vakaitavi ena cakacaka vakalotu kei na veivakalougatataki (raica na iVoladusidusi 2: Veiliutaki ena Lotu, 20.1.2).

Na nodra sureti vakalewe levu na matavuvale, itokani, kei na iliuliu me ra veivuke ena dua na cakacaka vakalotu se veivakalougatataki e sega ni dau vakayaloqaqataki baleta ni na rairai vou vei ira eso ka na rawa ni sakasaka kina na kena vakayacori na cakacaka vakalotu.

7.11.2

Veipapitaisotaki

E tiko vei peresitedi ni kaulotu na idola ni nodra papitaiso na curuvou. Ena ruku ni nona veidusimaki o koya e vakatulewa tiko, sa rawa vua e dua na bete bula kilikili se lewe ni Matabete i Melikiseteki me na vakayacora na cakacaka vakalotu ni papitaiso. Ni sa vakayacora okoya, ena:

1. Tu e loma ni wai vata kei koya me na papitaiso.

2. Taura na ilabeniika imatau nei koya na tamata o ya ena ligana imawi (me rawarawa kina ka veitaqomaki); na tamata me na papitaiso me na taura na ilabeniika imawi nei koya na lewe ni matabete ena ligana imawi.

3. Laveta cake ki na sukuwea na ligana imatau.

4. Cavuta na yacana taucoko ka kaya, “Sa lesi au ko Jisu Karisito, meu papitaisotaki iko ena yaca ni Tamada, kei na Luvena kei na Yalo Tabu. Emeni” (Vunau kei na Veiyalayalati 20:73).

5. Vakatara na tamata me tabonaka na ucuna ena ligana imatau (me rawarawa kina). Na lewe ni matabete ena biuta cake na ligana imatau ki dakuna na tamata oya ka tabadromuci koya taucoko yani, oka kina na nona isulu.

6. Ka me qai vakamatari koya cake tale mai wai.

Me vaka e vakamacalataki tiko ena iVoladusidusi 2: Veiliutaki ena Lotu, 20.3.7, e rua na ivakadinadina me rau na raica ni sa vakayacori vakadodonu na papitaiso yadua. E dodonu me na vakayacori tale na papitaiso kevaka e sega ni cavuti donu na kena vosa me vaka e sa volai tiko ena Vunau kei na Veiyalayalati 20:73 se ke dua na tiki ni yagona se nona isulu na tamata o ya e sega ni tabadromuci taucoko.

7.11.3

Veivakadeitaki

E tiko vei peresitedi ni kaulotu na idola ni nodra vakadeitaki na curuvou. Ia, ena raica raraba o bisopi na kena vakayacori na veivakadeitaki taucoko. Ena raica me ra vakadeitaki o ira na curuvou ena dua na soqoni ni sakaramede ena tabanalevu era vakaitikotiko kina, e daumaka cake ena Sigatabu ni oti na nodra papitaiso. Era sega ni vakadeitaki na curuvou ena soqoni ni papitaiso.

E rawa ni ra vakaitavi ena veivakadeitaki e dua se sivia na lewe ni Matabete i Melikiseteki. Me ratou tabaka vakamamada ena ligadratou na buradelai koya na tamata o ya. O koya me na vakayacora na cakacaka vakalotu oqo me na:

1. Cavuta taucoko na yacana.

2. Cavuta ni sa vakayacori tiko na cakacaka vakalotu o ya ena lewa ni Matabete i Melikiseteki.

3. Vakadeitaka na tamata o ya me sa lewe ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai.

4. Cavuta na vosa “Ciqoma na Yalo Tabu” (sega ni “ciqoma na isolisoli ni Yalo Tabu”).

5. Vosa vakalougatataki koya ena veituberi ni Yalotabu.

6. Tinia e na yaca i Jisu Karisito.

7.11.4

Vakatabui ni Waiwai

Me dua se sivia na lewe ni Matabete i Melikiseteki me ra na vakatabuya na waiwai olive ni sa bera ni vakayagataki me ra lumuti kina na tauvimate kei ira na vakararawataki tu. Me kakua ni vakayagataki e dua tale na mataqali waiwai. Ni vakatabui na waiwai, me dua na lewe ni matabete me na:

1. Taura toka e ligana e dua na tavaya waiwai olive sa dola tu.

2. Cavuta na Tamai Keimami Vakalomalagi.

3. Cavuta ni o qarava tiko ena lewa ni Matabete i Melikiseteki.

4. Vakatabuya na waiwai (sega ni tavaya) ka vakatikora me ra lumuti ka vakalougatataki kina na tauvimate kei na vakararawataki.

5. Tinia e na yaca i Jisu Karisito.

7.11.5

Veiqaravi vei ira na Tauvimate kei Ira era Rarawa

A solia o Jisu na lewa ni matabete vei iratou na nona iApositolo “me vakabula na tauvimate, ka vakasavi ira tani na tevoro” (Marika 3:15). O ira na Matabete i Melikiseteki e tautauvata na nodra lewa. Vakayagataka vakadodonu ka vakawasoma na isolisoli oqo.

O ira duadua ga na lewe ni Matabete i Melikiseteki me ra na vakalougatataki ira na tauvimate se o ira na vakararawataki. Sa dau kena ivakarau me lewe rua se sivia na lewe ni matabete me ra na vakalougatataki ira na tauvimate, ia sa rawa talega vua e dua ga me na vakayacora ruarua na veilumuti kei na veivauci ke sa gadrevi vakakina.

Kevaka e sega ni tiko na waiwai vakatabui, sa rawa me na vakayacori ga na veivakalougatataki ena lewa ni matabete ke sega na veilumuti

Sa rawa vua e dua na tama bula kilikili e lewe ni Matabete i Melikiseteki me na vakalougatataki ira na lewe ni nona matavuvale era tauvimate.

Sa dodonu vei ira na veitacini vakalotu me ra na vakalougatataki ira na tauvimate ena nona kerekere o koya e tauvimate se o ira era voleka sara vua na tamata oya me na vakayacori na veivakalougatataki oqo me vaka na nodra vakabauta. E sega ni vakatarai vei ira na lewe ni Matabete i Melikiseteki ka ra dau veisiko yani ki valenibula me ra na usumaka yani na nodra vakalougatataki na tauvimate.

Kevaka e dua na tamata e kerea me na vakalougatataki tale ena dua tikoga na mate, sa sega ni gadrevi vei koya na lewe ni matabete me na veilumuti tale ena waiwai ni sa vakayacori na imatai ni veivakalougatataki. Ia, ena solia ga o koya na veivakalougatataki ena veitabaki ni liga ena lewa ni Matabete i Melikiseteki.

Na veiqaravi vei ira na tauvimate e rua na kena iwasewase: (1) na veilumuti ena waiwai kei na (2) vauci ni veilumuti.

Veilumuti ena Waiwai

Na veilumuti oqo ena vakayacora ga e dua na lewe ni Matabete i Melikiseteki. O koya:

1. Ena vakaturuma vakadua na waiwai vakatabui e uluna na tauvimate.

2. Vakotora vakamamada na ligana e na uluna na tauvimate ka cavuta taucoko na yacana na tamata o ya.

3. Cavuta ni veiqaravi tiko ena lewa ni Matabete i Melikiseteki.

4. Cavuta ni veilumuti tiko ena waiwai sa vakatabui me ra lumuti ka vakalougatataki kina na tauvimate kei ira era kune rarawa.

5. Tinia e na yaca i Jisu Karisito.

Vakadeitaki ni Veilumuti

E kena ivakarau, me rua se sivia na lewe ni Matabete i Melikiseteki e ratou na biuta vakamamada na ligadra e uluna na tamata o ya me dregata kina na veilumuti; Ia, e dua na lewe ni Matabete i Melikiseteki e rawa ni vakayacora duadua ga na veivakalougatataki, ke gadrevi. Ni sa vauci na veilumuti, na lewe ni Matabete i Melikiseteki:

1. Cavuta na yacana taucoko na tamata oya.

2. Cavuta ni vauca tiko na veilumuti ena lewa ni Matabete i Melikiseteki.

3. Cavuta na veivosa ni veivakalougatataki ena veidusimaki ni Yalotabu.

4. Tinia e na yaca i Jisu Karisito.

7.11.6

Veivakalougatataki ni Veivakacegui kei na iVakasala

Sa rawa talega vei ira na lewe ni Matabete i Melikiseteki bula kilikili me ra solia na veivakalougatataki ni veivakacegui kei na veivakasalataki vei ira na tani era kerea. Me baleta na veivakalougatataki vakaoqori, era na vakotora vakamamada na ligadra e dua se sivia na lewe ni matabete e ului koya na tamata oya. O koya na lewe ni matabete ena vakayacora na veivakalougatataki me qai:

1. Cavuta taucoko na yacai koya na tamata o ya.

2. Cavuta ni sa vakayacori tiko na veivakalougatataki ena lewa ni Matabete i Melikiseteki.

3. Semata vua na veivosa ni veivakalougatataki ena veidusimaki ni Yalotabu.

4. Tinia e na yaca i Jisu Karisito.

O ira na daukaulotu era solia na veivakalougatataki vei ira na lewenilotu e dodonu me ra tukuna vakadodonu na veivakalougatataki vua na bisopi nei koya na lewenilotu se ki vua na peresitedi ni kuoramu ni italatala qase se iliuliu ni kaulotu ena tabanalevu, ka na qai tukuna vei bisopi.