Ngaahi Folofolá
Talateú


Talateú

Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko hano fakatahatahaʻi ia ʻo e ngaahi fakahā fakalangi mo e ngaahi tala fakahā fakalaumālie naʻe fai mai ki hono fokotuʻu mo hono puleʻi ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Neongo ʻoku fakataumuʻa mai hano konga lahi ʻo e ngaahi vahé ki he kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ka ʻoku fakataumuʻa ʻa hono ngaahi pōpoakí, ngaahi fakatokangá, mo e ngaahi naʻinaʻí ke ʻaonga ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá pea ʻoku ʻi ai mo ha fakaafe ki he kakai fulipē ʻi he feituʻu kotoa pē ke nau fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku folofola mai kiate kinautolu koeʻuhi ko ʻenau lelei fakatuʻasinó mo honau fakamoʻui ʻi he taʻengatá.

Naʻe maʻu ha konga lahi ʻo e ngaahi fakahā ʻi he tohi ko ʻení ʻo fakafou mai ʻia Siosefa Sāmita ko e Siʻí, ʻa ia ko e ʻuluaki palōfita mo e Palesitenisī ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Naʻe ʻomi ha niʻihi kehe ʻo fou mai ʻi he niʻihi ʻo kinautolu naʻa nau fetongi ia ʻi he Lakanga Fakapalesitení (vakai ki he ngaahi ʻuluʻi fakamatala ki he T&F 135, 136, mo e 138, mo e Ngaahi Fanongonongo Fakamafaiʻi 1 mo e 2).

Ko e tohi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e taha ia ʻo e ngaahi tohi folofola ʻa e Siasí fakataha mo e Tohi Tapú, Tohi ʻa Molomoná, pea mo e Mataʻitofe Mahuʻingá. Ka neongo ia, ʻoku makehe ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá koeʻuhí he ʻoku ʻikai ko hano liliu ia ʻo ha tohi fakakuongamuʻa, ka naʻe maʻu pē ia ʻi onopooni pea naʻe foaki mai ia ʻe he ʻOtuá ʻo fakafou mai ʻi Heʻene kau palōfita kuo filí ki he fakafoki mai ʻo ʻEne ngāue toputapú mo hono fokotuʻu maʻu ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻi he ngaahi ʻahó ni. ʻOku fanongo ha taha ʻi he ngaahi fakahaá ki he leʻo-vaivai mo mālohi ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻoku toe folofola mai ʻi he kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá; pea ʻoku kamata heni ʻa e ngāue ko e teuteu ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí, ke fakahoko pea fakatatau ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei he kamataʻanga ʻo e māmaní.

Naʻe fanauʻi ʻa Siosefa Sāmita ko e Siʻí ʻi he ʻaho 23 ʻo Tīsema, 1805, ʻi Seiloni, ʻi he Vahefonua Uinisoá, ʻi Veamoniti. Naʻá ne hiki mo hono fāmilí ʻi heʻene kei siʻí ki Manisesitā ʻo e ʻaho ní, ʻi he fakahihifo ʻo Niu ʻIoké. Naʻe lolotonga ʻene nofo ai ʻi he faʻahitaʻu matala ʻo e 1820, ʻi heʻene kei taʻu hongofulu mā faá, naʻá ne mamata ai ki heʻene ʻuluaki mata meʻa-hā-maí, ʻa ia naʻe hāʻele tonu mai ai kiate ia ʻa e ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá, mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Naʻe fakahā ai kiate ia ʻi he mata meʻa-hā-mai ko ʻení ko e Siasi moʻoni ko ia ʻo Sīsū Kalaisi naʻe fokotuʻu ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Foʻoú, pea naʻe malangaʻi ai ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí, ʻoku ʻikai kei ʻi he māmaní ia. Naʻe fai mai ha ngaahi fakahā fakalangi kehe ki mui ʻa ia naʻe akoʻi ai ia ʻe ha kau ʻāngelo tokolahi; pea naʻe fakahā ai kiate ia ʻoku ʻi ai ha ngāue makehe ʻa e ʻOtuá ke ne fai ʻi he māmaní, pea ʻe fakafou mai ʻiate ia ʻa hono fakafoki mai ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki he māmaní.

Naʻe ʻikai fuoloa mei ai kuo tokoniʻi fakalangi ʻa Siosefa Sāmita ke ne liliu mo pulusi ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Lolotonga ʻa e vahaʻataimi ko ʻení naʻe fakanofo ia mo ʻŌliva Kautele ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻe Sione ko e Papitaisó ʻi Mē ʻo e 1829 (vakai ki he T&F 13), pea naʻe ʻikai fuoloa mei ai kuo toe fakanofo ʻa kinaua ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻe he kau ʻAposetolo ʻo e kuonga muʻá, ʻe Pita, Sēmisi mo Sione (vakai ki he T&F 27:12). Naʻe hoko mai mo ha ngaahi fakanofo kehe ʻa ia naʻe foaki mai ai ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻe Mōsese, ʻIlaisiā, ʻIlaiase, mo e kau palōfita tokolahi kehe ʻi he kuonga muʻá (vakai ki he T&F 110; 128:18, 21). Naʻe hoko moʻoni, ʻa e ngaahi fakanofo ko ʻení, ko hano fakafoki mai ʻo e mafai fakalangí ki he tangatá ʻi he māmaní. ʻI he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli, 1830, naʻe hanga ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo fokotuʻu ʻa e Siasí ʻo fakatatau ki he fakahinohino mei he ʻOtuá, ko ia naʻe toe ngāue ai ʻa e Siasi moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi ko ha faʻunga ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá, mo e mafai ke akoʻi ʻa e ongoongoleleí mo fakahoko ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí. (Vakai ki he T&F 20 mo e Mataʻitofe Mahuʻingá, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1)

Naʻe maʻu ʻa e ngaahi fakahā toputapu ko ʻení ʻi he tali ki he lotu ʻi he ngaahi taimi ʻo e fie maʻu, pea naʻe tupu ia mei ha ngaahi meʻa naʻe hoko moʻoni ʻi he moʻuí pea kau ki ai mo ha kakai moʻui. Naʻe fekumi ai ʻa e Palōfitá mo hono kaungā-ngāué ke maʻu ha fakahinohino fakalangi, pea ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi fakahā ko ʻení naʻa nau maʻu ia. ʻOku mamata ha taha ʻi he ngaahi fakahaá, ki hono fakafoki mo hono fofola mai ʻo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí mo hono kamata ʻo e kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá. ʻOku toe fakahā mai foki ʻi he ngaahi fakahā ko ʻení ʻa e hiki fakahihifo ʻa e Siasí mei Niu ʻIoke mo Penisilivēnia, ki ʻOhaiō, ki Mīsuli, ki ʻIlinoisi, pea faifai ʻo aʻu mai ki he Feituʻu Tokalelei Lahi ʻo e hihifo ʻo ʻAmeliká, kae ʻumaʻā ʻa e ngaahi fefaʻuhi lahi ʻa e Kāingalotú ʻi heʻenau feinga ke langa hake ʻa Saione ʻi he māmaní ʻi onopōní.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi vahe lahi ki muʻa ʻoku kau ia ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo hono liliu mo hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná (vakai ki he vahe 3, 5, 10, 17, mo e 19). ʻOku hā mai ʻi ha ngaahi vahe ʻe niʻihi ki mui ʻa e ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi hono fai ha liliu ʻo e Tohi Tapú ʻa ia naʻe fakahinohinoʻi fakalangi pea naʻe ʻi ai ha ngaahi vahe fakatokāteline mahuʻinga lahi naʻe maʻu lolotonga hono fai iá (vakai, ki hano fakatātā ʻi he, vahe 37, 45, 73, 76, 77, 86, 91, mo e 132, ʻa ia ʻoku ʻi ai haʻanau fetuʻutaki hangatonu fakataautaha mo hono liliu ʻo e Tohi Tapú).

ʻOku fakahā mai ʻi he ngaahi fakahaá ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí mo ha ngaahi fakamatala ʻoku kau ki he ngaahi meʻa mahuʻinga hangē ko e anga ʻo e Toluʻi ʻOtuá, tupuʻanga ʻo e tangatá, mo hono moʻoni ʻoku ʻi ai ʻa Sētané, taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié, mahuʻinga ʻo e talangofuá, ʻa e fie maʻu ke fakatomalá, ngaahi ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ngaahi ouau mo e ngaahi ngāue fekauʻaki mo e fakamoʻuí, meʻa ʻe hoko ki he māmaní, ngaahi tuʻunga ʻo e tangatá ʻi he kahaʻú hili ʻa e Toetuʻú mo e Fakamāú, taʻengata ʻo e fetuʻutaki e nofo malí, mo hono natula taʻengata ʻo e fāmilí. ʻOku pehē foki mo hono fofola mai ʻo e fokotuʻutuʻu ki he anga hono puleʻi ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku hā ʻi hono ui ʻo e kau pīsopé, Kau Palesiteni ʻUluakí, Fakataha Alēlea ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, mo e Kau Fitungofulú, pea mo hono fokotuʻu ʻo e ngaahi lakanga mo e ngaahi kōlomu pule kehé. Ko e fakaʻosí, ko e fakamoʻoni kuo fai ʻo kau kia Sīsū Kalaisí—ʻa Hono fakalangí, Hono anga-fakaʻeiʻeikí, ʻEne haohaoá, ʻEne ʻofá, mo Hono mālohi huhuʻí—ʻa ia ʻokú ne ʻai ʻa e tohi mahuʻinga lahí ni ki he faʻahinga ʻo e tangatá mo “mahuʻinga lahi ki he Siasí ʻo tatau mo e ngaahi koloa ʻo e Māmaní kotoa” (vakai, ʻuluʻi vahe ki he T&F 70).

Naʻe ʻuluaki lekooti ʻa e ngaahi fakahaá ʻe he kau tangata tohi ʻa Siosefa Sāmitá, pea naʻe fevahevaheʻaki loto-vēkeveke ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi tatau naʻe hiki nimá. Koeʻuhí ke faʻu ha lekooti tuʻuloa, naʻe ʻikai fuoloa hono hiki tatau ʻe he kau tangata tohí ʻa e ngaahi fakahā ko ʻení ki ha ngaahi tohi kuo hiki ke lekooti, ʻa ia naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he teuteu ʻo e ngaahi fakahaá ke pākí. Naʻe tatau pē fakakaukau ʻa Siosefa mo e fuofua Kāingalotú ki he ngaahi fakahaá ʻo hangē ko e Siasí: ʻoku moʻui, longomoʻui, lava ke fakaleleiʻi ʻaki ha fakahā. Naʻa nau toe ʻilo foki ʻoku ngali naʻe hoko ha ngaahi fehalaaki naʻe ʻikai ha taumuʻa ke hoko ʻi he lolotonga hono hiki ʻo e ngaahi fakahaá mo e teuteu kinautolu ke pulusí. Ko ia, naʻe kole ai ʻi ha konifelenisi ʻa e Siasí kia Siosefa Sāmita ʻi he 1831 ke “fakatonutonu ʻa e ngaahi fehalaaki ko iá pe ngaahi fehalaaki te ne lava ʻo ʻilo ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.”

Hili hono toe vakaiʻi mo fakatonutonu ʻo e ngaahi fakahaá, ne kamata paaki leva ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Mīsulí ha tohi naʻe ui ko e A Book of Commandments for the Government of the Church of Christ (Ko ha Tohi ʻo e Ngaahi Fekau ki he Puleʻi ʻo e Siasi ʻo Kalaisí), ʻa ia naʻe ʻi ai ha konga lahi ʻo e ngaahi fuofua fakahā ʻa e Palōfitá. Ka neongo ia, naʻe ngata ʻa e fuofua feinga ko ʻeni ke pulusi ʻa e ngaahi fakahaá ʻi hano fakaʻauha ʻe ha kau fakatanga ʻa e ʻōfisi paaki ʻo e Kāingalotú ʻi he Vahefonua Siakisoní he ʻaho 20 ʻo Siulai 1833.

ʻI heʻenau fanongo ki he fakaʻauha ʻo e ʻōfisi paaki ʻi Mīsulí, ne kamata teuteu leva ʻa Siosefa Sāmita mo ha kau taki kehe ʻo e Siasí ke pulusi ʻa e ngaahi fakahaá ʻi Ketilani, ʻOhaiō. Koeʻuhí ke toe fakatonutonu ʻa e ngaahi fehalākí, fakamahino e fakaleá, mo fakaʻilongaʻi e fakalakalaka ʻi he tokāteline mo e faʻunga ʻo e Siasí, naʻe tokangaʻi ai ʻe Siosefa Sāmita hono fakatonutonu ʻo ha ngaahi fakahā ʻe niʻihi ke teuteuʻi kinautolu ki hono pulusi ʻi he 1835 ko e Doctrine and Covenants of the Church of the Latter Day Saints (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ʻo e Siasi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní). Naʻe fakamafaiʻi ʻe Siosefa Sāmita ha toe paaki ʻe taha ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻa ia naʻe pulusi ʻi ha ʻosi pē māhina ʻe taha mei hono fakapoongi ʻo e Palōfitá ʻi he 1844.

Naʻe fakamahuʻingaʻi ʻe he fuofua Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e ngaahi fakahaá mo lau kinautolu ko ha ngaahi pōpoaki mei he ʻOtuá. ʻI ha meʻa ʻe taha he konga kimui ʻo e 1831, ne fai ai ʻe ha kaumātuʻa ʻe niʻihi ʻo e Siasí ha fakamoʻoni molumalu kuo fakamoʻoniʻi ʻe he ʻEikí ki honau laumālié hono moʻoni ʻo e ngaahi fakahaá. Naʻe pulusi ʻa e fakamoʻoní ni ʻi he tatau ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ʻo e 1835, ko ha fakamoʻoni kuo tohi ʻa e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

Ko e Fakamoʻoni ʻa e
Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki Hono Moʻoni ʻo e
Tohi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá

Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ki he Tohi ʻo e Ngaahi Fekau ʻa e ʻEikí, ʻa ia ko e ngaahi fekau naʻá Ne fai ki Hono Siasí ʻo fou mai ʻia Siosefa Sāmita, ko e Siʻí, ʻa ia naʻe fili ʻe he leʻo ʻo e Siasí koeʻuhi ko e taumuʻa ko iá:

Ko ia, ko kimautolu, ʻoku mau loto-fiemālie ke fakamoʻoniʻi ki he māmaní kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ki he kakai kotoa pē ʻi he funga ʻo e māmaní, ʻo pehē kuo fakamoʻoniʻi mai ʻe he ʻEikí ki homau laumālié, ʻi he Laumālie Māʻoniʻoni ʻa ia kuo lilingi hifo kiate kimautolú, naʻe foaki mai ʻa e ngaahi fekaú ni ʻi he fakahinohino ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku ʻaonga ia ki he kakai kotoa pē pea ʻoku moʻoni ʻaupito ia.

ʻOku mau fakahā ʻa e fakamoʻoní ni ki he māmani, ʻi he tokoni mai ʻa e ʻEikí kiate kimautolu; pea tuʻunga ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtua ko e Tamaí pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí kuo ngofua ai kiate kimautolu ke mau maʻu ʻa e faingamālie ko ʻení ke fai ʻa e fakamoʻoní ni ki he māmaní, ʻa ia ʻoku mau fuʻu fiefia lahi ai, ʻo lotu maʻu ai pē ki he ʻEikí ke ʻaonga ia ki he fānau ʻa e tangatá.

Ko e hingoa ʻeni ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá:

  • Tōmasi B. Maasi

  • Tēvita W. Pāteni

  • Pilikihami ʻIongi

  • Hiipa C. Kimipolo

  • ʻOasoni Haiti

  • Uiliami E. Makalelini

  • Paʻale P. Pālati

  • Luke S. Sionisoni

  • Uiliami Sāmita

  • ʻOasoni Pālati

  • Sione F. Poinitoni

  • Laimani E. Sionisoni

ʻI he ngaahi pulusi ki mui mai ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá naʻe tānaki mai ki ai ha ngaahi fakahā pe ngaahi meʻa mahuʻinga kehe ʻo fakatatau ki hono maʻu maí, pea tali ʻe he ngaahi fakatahaʻanga maʻu mafai pe ngaahi konifelenisi ʻa e Siasí. ʻI he tatau ʻo e 1876, naʻe teuteu ʻe ʻEletā ʻOasoni Pālati ʻi he fakahinohino ʻa Pilikihami ʻIongí, naʻe fokotuʻutuʻu fakahokohoko ai ʻa e ngaahi fakahaá pea ʻomi mo ha ngaahi ʻuluʻi tohi foʻou naʻe kau ai ha ngaahi talateu fakahisitōlia.

Naʻe kamata ʻi he pulusi ʻo e 1835 naʻe ʻi ai ha ngaahi lēsoni fakalotu ʻe fitu naʻe fakakau mai foki ki ai; pea naʻe ui ia ko e Lectures on Faith (Ngaahi Malanga ʻi he Tuí). Naʻe faʻu ʻeni ke ngāue ʻaki ʻi he Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Ketilani, ʻi ʻOhaiō, mei he 1834 ki he 1835. Neongo naʻe ʻaonga ʻeni ki hono akoʻi ʻo e tokāteliné, ka naʻe toʻo ʻa e ngaahi malanga ko ʻení mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá talu mei he pulusi ʻo e 1921 koeʻuhí he naʻe ʻikai fokotuʻu atu ia ko ha ngaahi fakahā ke tali ʻe he Siasí kotoa.

ʻI he tatau pulusi faka-Pilitānia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá he 1981, naʻe fuofua fakakau atu ai ha ngaahi tohi ʻe tolu. Ko e vahe 137 mo e 138, ʻo fakamahino mai ai ʻa e ngaahi tefitoʻi meʻa mahuʻinga ʻo e fakamoʻui maʻá e pekiá; mo e Fanongonongo Fakamafaiʻi 2, ʻo fanongonongo ai ʻe lava ke fakanofo ʻa e kakai tangata moʻui taau kotoa pē ʻo e Siasí ki he lakanga fakataulaʻeikí ʻo tatau ai pē pe ko e hā ha matakali pe lanu.

ʻOku ʻi he pulusi foʻou takitaha ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha ngaahi fehalaaki he kuo hilí kuo ʻosi fakatonutonu mo ha fakamatala foʻou kuo tānaki atu, ʻo tautau-tefito ʻi he ngaahi konga fakahisitōlia he ngaahi ʻuluʻi vahé. ʻOku toe fakaleleiʻi ange ʻi he pulusi lolotongá ʻa e ngaahi ʻahó mo e hingoa ʻo e ngaahi feituʻú pea mo fai mo ha ngaahi fakatonutonu kehe. Kuo fai ʻa e ngaahi liliú ni ke fakafenāpasi ʻa e fakamatalá mo e fakamatala fakahisitōlia tonu tahá. ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa kehe ʻi he pulusi fakamuimui taha ko ʻení ha ngaahi mape naʻe ʻosi vakaiʻi ʻoku hā ai ha ngaahi feituʻu fakasiokālafi mahuʻinga ʻa ia naʻe maʻu ai ʻa e ngaahi fakahaá, fakataha mo ha ngaahi tā ʻo ha ngaahi feituʻu fakahisitōlia ʻo e Siasí, ngaahi fakamoʻoni fakafolofola fakafekauʻakí, ngaahi ʻuluʻi vahé mo e ngaahi fakamatala fakanounou ʻo ha ngaahi meʻa mahuʻinga, ʻa ia naʻe fokotuʻutuʻu kotoa ke ne tokoniʻi ʻa e taha laukongá ke mahino mo ne fiefia ʻi he pōpoaki ʻa e ʻEikí ʻo hangē ko ia kuo ʻomi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Kuo toʻo mai e fakamatala ki he ngaahi ʻuluʻi vahé mei he Ngaahi Tohi Fakamatala ki he Hisitōlia ʻo e Siasí mo e History of the Church (Hisitōlia ʻo e Siasí) kuo pulusí (ʻoku lave fakalūkufua ki ai ʻi he ngaahi ʻuluʻi tohí ko e hisitōlia ʻo Siosefa Sāmitá) mo e Joseph Smith Papers (Ngaahi Tohi ʻa Siosefa Sāmitá).

Paaki