Konifelenisi ʻa e Kau Faiako Fakalotu ʻa e CES
Efiafi mo ha Taki Maʻolunga: Ngaahi Fakamatala Lalahí


Efiafi mo ha Taki Maʻolunga: Ngaahi Meʻa Mahuʻinga: Ngaahi Fakamatala Lalahí

Efiafi mo ha Taki Maʻolunga

7 Fēpueli, 2020

Naʻe fakamanatu mai ʻe ʻEletā Petinā kiate kitautolu ko e akoʻí ʻoku ʻikai ko hano tala pē ʻo ha meʻa; ka ʻoku kau ai ʻa e fakafanongó, vakavakaiʻí mo e faʻa ʻiloʻiló. ʻOku kau moʻoni ai foki hano fakaafeʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke akoʻi kitautolú.

Fehuʻi

Naʻe akonaki kimuí ni ʻa Palesiteni Nalesoni kau ki he mahuʻinga ʻo e fakahā fakatāutahá. Ko e hā te ke akoʻi kitautolu ʻo kau ki hono maʻu ʻo e fakahā fakatāutahá?

ʻEletā David A. Bednar

ʻI hono tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, te tau malava ʻo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau takaua maʻu pē. ʻOku tau faʻa talanoa ʻo hangē ko ha meʻa hāhāmolofia ʻa hono ongoʻi e leʻo ʻo e ʻEikí ʻo fakafou ʻi Hono Laumālié. ʻOku totonu ke tau tokanga taha lahi ange ki hono ʻiloʻi e meʻa ʻokú ne fakatupunga e mavahe ʻa e Laumālié. Ka ʻo kapau ʻoku tau fakahoko hotau lelei tahá pea ʻikai fakahoko ha maumaufono mamafa, te tau malava ʻo falala maʻu pē ki he Laumālié ke tataki kitautolu.

ʻOku hangē ʻoku tui ha tokolahi ʻoku fakaofo, lahi mo fakatuʻupakē ʻa e ueʻi mei he Laumālie Māʻoniʻoní. Ko hono moʻoní, ʻoku tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ngaahi founga vaivai, iiki mo fakakongokonga ʻi ha vahaʻa taimi. ʻI he taimi lahi, he ʻikai ke ke fakatokangaʻi ʻokú ke maʻu ha fakahā ʻi he taimi ko ia ʻokú ke maʻu ai ʻa e fakahaá.

Ko Nīfai ʻa e sīpinga lelei taha ʻo e foungá ni. Naʻá ne ʻalu ʻo ʻikai ke ne tomuʻa ʻilo e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke ne faí.1 Naʻá ne vivili atu ka naʻe ʻikai ke ne ʻiloʻi naʻe tataki ia ʻi he meʻa kotoa pē. ʻOku totonu ke mahino kiate kitautolu ko e meʻa naʻe hoko kia Nīfaí, mahalo ko e founga pē ia ʻoku ngāue ai e fakahaá maʻatautolu ʻi ha ngaahi meʻa lahi.

ʻOku faʻa ilifia e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻa nau fai ha fehalaaki, ko ia ʻoku ʻikai ke nau vivili atu. Naʻe talotalo ʻa Nīfai mo hono ngaahi tokouá. Naʻe ʻikai ke ola lelei ia. Ko ha fehalaaki nai ʻa e aʻusia ko iá kia Nīfai? ʻIkai. Naʻá ne ako ha lēsoni maʻongoʻonga. ʻI heʻenau feinga ke maʻu ʻa e ʻū lauʻi peleti palasá meia Lēpani ʻaki ʻenau fakaʻaongaʻi ʻenau koulá mo e kotoa ʻenau koloá, naʻe ako ai ʻe Nīfai ha meʻa ʻe taha ke teuteuʻi ai ia ki he meʻa ʻe hoko mai ʻi he kahaʻú.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni felāveʻi mo hono maʻu ʻo e fakahaá. Hangē ko ʻení, naʻe pehē ʻe Palesiteni Peeka, “Naʻe talamai ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī kiate au ʻoku faingofua ange ʻa hono maʻu ʻo e ueʻi fakalaumālié ʻi hoʻo fie maʻu iá. … Naʻe moʻoni ʻa Palesiteni Lī!”2 ʻOku ʻi ai ha mahuʻinga ʻo e ʻi he feituʻú fakalaulaulotó, lotú mo e fekumi ki ha tokoní.

ʻOku ʻi ai ha tāpuaki lahi ʻi he tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he ngāue fakaetauhí. ʻOku pehē ʻe ha niʻihi tokolahi kuo vahe ange ʻenau ngāue fakaetauhí, ʻoku feʻunga pē ʻa hono ʻave ha pōpoaki ʻi he telefoní. ʻOku ʻi ai e ngaahi taimi ʻoku fie maʻu ai ke ke ʻi he ʻapí tonu pea femātaaki tonu mo e kakaí. Te ke maʻu ha ngaahi fakakaukau mo ha ueʻi fakalaumālie ʻi he ʻapí ʻa ia he ʻikai te ke maʻu ʻi ha toe founga kehe.

Fehuʻi

Te ke toe tānaki mai ha meʻa ki hoʻo mahino fekauʻaki mo e fakahā ne maʻu ʻe Palesiteni Nalesoni mo e kau takimuʻa kehe ʻo e Siasí?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOku talanoa ha kāingalotu tokolahi ʻo e Siasí fekauʻaki mo e fakahā lahi kuo maʻu talu mei he hoko ʻa Palesiteni Nalesoni ko e Palesiteni ʻo e Siasí. Kuo aleaʻi mo lotua e ngaahi liliu kuo tuku maí ʻi he ngaahi fakataha alēleá ʻi ha ngaahi taʻu lahi. ʻI he ngaahi taimi lahi, ʻoku ʻikai ko e fakahaá ʻa e meʻa ke fakahokó ka ko e taimi ke fakahoko ai iá.

Fehuʻi

Makehe mei hono maʻu ʻo e fakahā ki he taimi ke fakahoko aí, te tau maʻu ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e fakahā ki he meʻa ke fakahokó, ko ia?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOua naʻá ke fakafaikehekeheʻi; ʻoku ʻikai ko ha taha pē ʻiate kinaua. Taimi lahi, ʻoku mahino ʻaupito e fakahā ia fekauʻaki mo e meʻa ke fakahokó. Ka ko e meʻa ʻoku faingataʻaʻia ai ʻa e kakaí ko e taimi ke fakahoko ai iá. Ko ia, ʻo ka fie maʻu, te tau malava ʻo maʻu fakahā ki he meʻa ke fakahokó mo e taimi ke fakahoko aí fakatouʻosi—ʻikai ko ha taha pē ʻo kinaua.

Fehuʻi

ʻI heʻetau hoko ko ha kau faiakó, ʻoku tau teuteu e ngaahi lēsoní mo lotua e kau akó. ʻOku tau ʻiloʻi fēfē ʻa e ueʻi fakalaumālié kiate kinautolu ʻoku tau akoʻi mo ngāue fakaetauhi ki aí?

ʻEletā David A. Bednar

ʻI hoʻo teuteú mo e ngaahi lotú, ʻe faʻa hoko mai ha fakakaukau fakafokifā, ha ueʻi fakalaumālie, peá ke fakakaukau ki ha hingoa pe sioloto ki ha fofonga angamaheni. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko ha “ngaahi fakakaukau fakafokifā.”3 ʻI he taimi ʻoku hoko fakafokifā mai aí, te ke malava ʻo fakatokangaʻi ai ʻa e meʻa totonu ʻoku fie maʻú, pea ʻoku mātuʻaki fakaofo e ngaahi meʻa ko iá.

Ko e taha ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni maʻongoʻonga taha te ke maʻú ko e ngaahi fehuʻi ʻe fai ʻe hoʻo kau akó. ʻI ha ngaahi taʻu lahi, kuó u angamaheni ki hono tali ʻo ha ngaahi fehuʻi mei ha toʻutupu mo ha kakai lalahi kei talavou ʻe toko lauiafe. Koeʻuhí ko e fuʻu tokolahi ʻo e ngaahi fakatahá, ʻoku ou faʻa fakaʻatā ai ke text mai ʻenau ngaahi fehuʻí kiate au ʻi ha founga ʻoku mapuleʻi. (ʻOku ʻikai ke u fokotuʻu atu ke fakahoko ʻeni ʻi he founga tatau.) ʻI hono lau ʻo e ngaahi fehuʻi ko iá, ʻoku kau ia ʻi ha taha ʻo e ngaahi aʻusia fakaako maʻongoʻonga taha ke foua ʻe ha taha ʻoku ngāue mo e kakai kei talavoú. ʻOku nau fehuʻi ʻa e meʻa moʻoni ʻoku nau hohaʻa mo fie maʻu tokoni aí. Te tau ʻiloʻi fēfē ʻa e meʻa ke lea ʻaki pe akoʻí kae ʻoua kuo tau ʻiloʻi kinautolu?

Fehuʻi

ʻI he fekumi ki he fakahaá, ʻoku ʻikai totonu ke hiki ha lisi pau—ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke tau fakahokó mo e taimi ke fakahoko aí. ʻOku totonu ke fakatefito ia ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoní, ko ia? Ka ʻoku tau maʻu ʻa e sīpinga ʻa Nīfaí, Siosefa Sāmitá, mo Siosefa F. Sāmitá ʻi hono lau ʻo e folofolá, fakafanongo ki he palōfitá pea mo hono maʻu ʻo e fakahaá. Ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni nai ia, pe ko ha sīpinga?

ʻEletā David A. Bednar

Tau keinanga ʻi he folofola ʻa e ʻOtuá kae lava ke tau fanongo mo fakatokangaʻi e leʻo ʻo e ʻEikí. ʻI heʻetau liliu mei he fekumi ki he fakahaá ki ha lisí—fakahoko e ngaahi meʻa ko ʻení pea ʻe hoko ʻeni—ko e taimi ia ʻoku tau ʻi ha ngaahi tuʻunga fakatuʻutāmaki aí. Kuo pau ke tau tatali ki he ʻEikí, tokanga pea tali ki Heʻene taimí—ʻoku ʻikai ke tau tuʻutuʻuni atu ke maʻu e fakahaá ʻo fakatatau ki heʻetau taimí.

Fehuʻi

ʻE founga fēfē haʻatau moʻui ʻi ha founga te tau mateuteu maʻu ai pē ki he fakahaá ʻi ha taimi pē ʻoku finangalo ai e ʻEikí ke lilingi hifo kiate kitautolú?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOku mahuʻinga ʻa e kupuʻi lea teuteu ki he . ʻOku totonu ke tau moʻui mateuteu maʻu pē ki he fakahaá—ke “ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié.”4

Mahalo ʻe ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fakaʻuhingaʻi ʻeni ki he taupotu tahá; kātaki ʻo fakaʻaongaʻi e fakakaukau leleí.

Fakakaukau ki he founga ne hoko ai ʻa ʻŌliva Kautele ko e tangata tohi ʻa Siosefa Sāmitá. Naʻá ne fanongo ki he talanoa fekauʻaki mo e ʻū lauʻi peleti koulá, mo Siosefa Sāmitá, peá ne maʻu ha holi ke feʻiloaki mo Siosefa. Naʻá ne ngāueʻi ʻa e holi ko iá.

Naʻe folofola ʻe he ʻEikí kia ʻŌliva:

“ʻOkú ke monūʻia koe koeʻuhí ko e meʻa kuó ke faí; he kuó ke fehuʻi kiate au, pea vakai, ko e taimi kotoa pē naʻá ke fehuʻi aí naʻá ke maʻu ʻa e fakahinohino mei hoku Laumālié. Ka ne ʻikai ke pehē, ʻe ʻikai te ke aʻu mai ki he feituʻu ʻokú ke ʻi ai he taimi ní.

“Vakai, ʻokú ke ʻilo naʻá ke fehuʻi kiate au pea naʻá ku fakamaama ho ʻatamaí.”5

Ko e meʻa mahuʻinga taha kiate aú ʻa e sētesi hono hoko ʻi he veesi ko ʻení. Naʻe ueʻi fakalaumālie ʻa ʻŌliva pea ne ʻikai haʻane teitei fakakaukau naʻe ueʻi fakalaumālie ia. Naʻá ne lolotonga maʻu fakahā, ka naʻe ʻikai ke ne teitei ʻiloʻi ʻokú ne maʻu fakahā. Naʻe haʻu leva ha fakahā kia ʻŌliva ʻo fakafou ʻia Siosefa ke tala kia ʻŌliva ne ueʻi fakalaumālie ia pea ʻokú ne maʻu fakahā.

“Pea ko ʻeni ʻoku ou tala ʻa e ngaahi meʻá ni koeʻuhí ke ke ʻiloʻi kuo fakamaama koe ʻe he Laumālie ʻo e moʻoní.”6

Ko ʻeku ʻuhinga ia ke tau maʻu maʻu ai pē ʻiate kitautolu ʻa hono Laumālié.

Fehuʻi

Naʻá ke fakamatala naʻe talotalo ʻa Nīfai mo hono ngaahi tokouá pe ko hai ʻe ʻalu ʻo kole e ʻū lauʻi peleti palasá mo toe feinga foki ke fakatau ʻaki ia e koulá mo e silivá. ʻI he taimi ʻoku tau fiemaʻu ai ke fakahoko ha meʻá, te tau fakapapauʻi fēfē ʻoku tau fakahoko ia ʻi he taimi totonú? Te tau ʻiloʻi fēfē ʻoku tau fakahoko ʻa e meʻa totonú?

ʻEletā David A. Bednar

Naʻe ʻikai fakahoko ʻe Nīfai ha fehalaaki pe ʻikai tonu ʻa ene taimí. Ko ha aʻusia ke ako ai, ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea, akonaki ki he akonaki. Naʻe teuteuʻi ia ʻi he feinga takitaha—“ʻo ʻikai ke ne tomuʻa ʻilo ʻa e ngaahi meʻa naʻe totonu ke ne faí.”7

Kapau te tau fakahoko hotau lelei tahá pea feinga ke fakatapui mo mateaki, he ʻikai ke tau takiekina hala e niʻihi kehé. Ko langi ʻoku pule ʻi he ngāué ni, ʻoku ʻikai ko koe mo au. ʻI heʻeku hoko ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻoku ʻi ai maʻu pē ha ngāue ke u fai ʻa ia kou ʻilo he ʻikai ke u lavaʻi tokotaha pē. ʻI hoʻo fakahoko ho lelei tahá, ʻoku fakalahi mo fakatupulaki ai koe. He ʻikai ke ke ʻiloʻi maʻu pē ʻi hoʻo fakakaukaú ʻa e taimi totonu ke fakahoko aí. Fakahoko pē ho lelei tahá.

Naʻe faʻa akoʻi ʻe Palesiteni Hingikelī, “E lelei kotoa pē ia.” Pea naʻá ku tui ki ai, peá u fakakaukau, “ʻAi foki, pau pē ʻoku ʻi ai pē mo ha ngaahi meʻa kehe.” ʻI he fakaʻau ke u matuʻotuʻa angé, ʻoku mahino ange kiate au ko e tali tonú pē ia. He ʻikai tuku koe ʻe he ʻOtuá ke ke tuenoa ʻi hoʻo feinga ke fakafiemālieʻi, fafangaʻi mo ngāue fakaetauhi ki Heʻene fānaú. Kapau te ke fakahoko ho lelei tahá, ʻo ngāue ʻi he māʻoniʻoni, ʻe hoko ia. Pea te ke ako ha ngaahi meʻa ʻi hoʻo fakahoko iá.

Fehuʻi

Te tau akoʻi fēfē e kau ako ʻoku nau ongoʻi taʻe feʻungá koeʻuhí ke nau mateuteu maʻu pē ke maʻu fakahaá? Mahalo ʻe ngali ko ha ngāue lahi ia kiate kinautolu.

ʻEletā David A. Bednar

ʻOua te ke fakakaukau, “Ko e hā e meʻa te u talaange kiate kinautolú?” ʻoku totonu ke fakatefito e tokangá ʻi he, “Ko e hā e meʻa te u ʻeke ange kiate kinautolú?” Pea ʻikai ngata pē ʻi he, “Ko e hā e meʻa te u ʻeke kiate kinautolú?” ka “Ko e hā e meʻa te u fakaafe ke nau faí?”

Ko e taumuʻa totonu ʻo hono ʻeke ange ʻo e ngaahi fehuʻí ko hono fakaafeʻi kinautolu ke ngāue. Kapau ʻe fakahoko ʻe he tokotaha ako ko iá ha tali, ko hano fakahaaʻi ia ʻo e tui kia Kalaisí. Ko e tuí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ngāué mo e mālohí. ʻI heʻetau ngāue ʻo fakatatau mo e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí, ʻoku tāpuekina ai kitautolu ʻaki Hono mālohí. ʻOku fie maʻu hotau tokolahi e mālohí ka tau lava ʻo ngāue. ʻOku ʻikai ngāue ia.

ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau fakakaukau ʻo pehē, “Ko e hā te u talaange kiate kinautolú?” Ka, ke tau fehuʻi loto “Ko e hā te u fakaafeʻi kinautolu ke nau fakahokó? Ko e hā ha ngaahi fehuʻi fakalaumālie te u malava ʻo ʻeke, ʻa ia, kapau te nau fie tali, te ne fakaafeʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki heʻenau moʻuí?” ʻOku faingofua ʻaupito e ngaahi fehuʻi ke ʻeké, hangē ko e “Ko e hā ʻoku mou akó?” ʻI hono tali ʻo e ngaahi fehuʻi ko ʻení, ʻoku fakaafeʻi ʻe he tokotaha fakafoʻituitui ko iá ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke tataki ʻene ngaahi talí. Ko hotau fatongiá ke ʻai ke malu ke aleaʻi e ngaahi meʻa ko iá pea mo fakaafeʻi ke nau ngāue kae lava ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻo akoʻi.

Kapau ʻokú ke ʻofa ʻiate kinautolu, pea feinga moʻoni ke fai ʻa e meʻa ʻoku finangalo ki ai e langí, ʻe tataki koe ʻi he founga faingofua tahá. ʻOku ʻikai fiemaʻu ke faingataʻa e ngaahi fehuʻí. ʻOkú ke feinga ke ʻilo ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻenau mahinó koeʻuhí ʻokú ke tokanga moʻoni kiate kinautolu.

ʻOku ʻi ai maʻu pē ʻa e tokanga ki he ʻuhinga ʻoku mavahe ai ʻa e kakai kei talavoú mei he Siasí. ʻOku fuʻu tokolahi ha niʻihi kuo teʻeki fakaafeʻi ke nau ako ʻiate kinautolu pē; ʻoku nau fakafalala pē ʻi he meʻa kuo talaange ʻe he niʻihi kehé. Kapau ko e meʻa pē ʻokú ta ʻilo kau kia Sīsū Kalaisi pea mo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí, ʻa e meʻa kuo akoʻi mo talamai ʻe he kakaí, pea tā ko e fakavaʻe ʻo ʻeta fakamoʻoni kiate Iá … ʻoku langa ia ʻi he ʻoneʻoné.8 Ko e ʻuhinga ia ʻoku tokoni ai ʻa hono fakaafeʻi kinautolu ke ngāue mo ako ʻiate kinautolu pē ki hono langa ʻo ha fakavaʻe mālohi angé.

Fehuʻi

Naʻe pehē ʻe ha talavou ne ʻikai ke ne ongoʻi ʻa e Laumālié ʻi heʻene fuofua lau e Tohi ʻa Molomoná. Mahalo naʻá ne tatali ki ha kau ʻāngelo mei langi ke nau fakahā ange ʻoku moʻoni ia. Te tau tokoni fēfē ʻi he tūkunga ko ʻení?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOku ʻi ai ha kāingalotu faivelenga tokolahi ʻo e Siasí ʻoku nau fakakaukau ʻoku ʻikai ke nau feʻunga koeʻuhí kuo teʻeki ke nau maʻu ha aʻusia fakaofo ʻo hangē ko ia ʻoku faʻa fakamatalaʻi ʻi he fakatahaʻanga ʻaukaí mo e fakamoʻoní. ʻOku ʻikai ko ha meʻa angamaheni ʻa e ngaahi aʻusia fakaofó. Kapau te ke tauhi ho ngaahi fuakavá pea vilitaki atu, ʻokú ke sai mo lelei pē koe. Naʻe ʻikai ului ʻa Saula ia koeʻuhí ko e māmá. Naʻe ʻikai fakaului ʻa ʻAlamā ko e siʻí ʻe he ʻāngeló.

“Tuku ke ngaohi ke fakaʻofoʻofa maʻu ai pē ʻe he angamaʻá ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú; pea ʻe ʻāsili mālohi ʻa hoʻo falalá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”9 ʻO ʻikai ko e falala kiate koe—ka ko ha falala kiate Kinaua, ke Na fakahoko e meʻa he ʻikai lava ʻe hatau taha ʻo faí.

Misa Chad Webb

Ko e meʻa ko ia ʻokú ne fakalotoʻi kitautolu ke tau fai lelei, mo tui kia Kalaisí, ʻoku mei he ʻOtuá ia.10 Mahalo te tau ʻohovale ha ʻaho ʻi heʻetau ʻilo naʻa tau maʻu moʻoni mei he Laumālie Māʻoniʻoní e ngaahi fakakaukau ne tau pehē naʻe ʻatautolú. ʻI heʻetau feinga ke fai leleí, ʻe tataki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e holí.

ʻI he lea ʻa Palesiteni Nalesoni fekauʻaki mo e fakahaá, naʻá ne fakaafeʻi kitautolu ke fakahaaʻi hotau lotó ki he Tamai Hēvaní, fakataufolofola kiate Ia, faitotonu kiate Ia pea fakafanongo. Naʻá ne kole mai ke tau hiki e ngaahi fakakaukau ʻoku tau maʻú pea ngāueʻi kinautolu. Peá ne pehē, “ʻI hoʻo toutou fai ʻeni ʻi he ʻaho ki he ʻaho, māhina ki he māhina, taʻu ki he taʻú, te ke ‘tupulaki [ai] ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e fakahaá.’”11

Ko e lahi taha ʻo e ngaahi ueʻi fakalaumālie kuó u maʻu fakataautahá, ne ʻikai hoko mai ia lolotonga ʻeku lotú. ʻOku ou lotu; ʻoku ou fakalaulauloto; ʻoku ou feinga ke hiki e ngaahi fakakaukau ʻoku ou maʻú. Ka ʻi heʻeku ngāué, ʻoku toki hoko mai leva ʻa e ueʻi fakalaumālié. ʻE kamata ke maʻu e tali ki he ngaahi lotú lolotonga ha lēsoni, ʻi hono hivaʻi ha foʻi himi, talanoa ki ha tokotaha pe ʻi ha ngaahi tūkunga kehe.

ʻEletā David A. Bednar

Fakatokanga ʻe taha: ʻoku malava ke kehekehe ʻa e founga pe ko e faʻahinga ʻo e fakahaá ki he kakai ʻi he funga ʻo e mamaní. Hangē ko ʻení, ʻi ʻAfiliká, ʻoku faʻa maʻu ʻe he kakaí ha ngaahi misi fakaofo. ʻOku ʻikai ko ha meʻa foʻou ia ki he kau faifekaú ke fetaulaki mo ha taha ʻi he halá ʻokú ne pehē, “Naʻá ku sio kiate koe ʻi ha misi, pea ʻoku ʻi ai haʻo pōpoaki mei he ʻOtuá. ʻOku ou fie fanongo ki he meʻa te ke talamaí.” ʻOku ʻikai ke u misi ʻo hangē ko e Kāingalotu faivelenga ʻi ʻAfiliká.

Tau meimei akoʻi pē mei heʻetau aʻusia tonú, ke tau tokanga ke ʻoua te tau fakamālohiʻi e sīpinga ʻo ʻetau aʻusiá ki he niʻihi kehé. ʻOku ʻikai ke ʻuhinga ia ʻoku ʻikai ke tonu pe ʻikai ʻaonga ai ʻenau sīpingá. Manatuʻi ʻoku ʻi ai ha ngaahi founga kehekehe ʻe lava ai ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí ʻo fakafehokotaki ki he fakakaukau mo e loto ʻo ha taha.

Kātaki ʻo loto tauʻatāina ke tali ha ngaahi meʻa lahi, heiʻilo naʻá ke fakaafeʻi mo tohoakiʻi ai ha taha ke fai pehē kae lava ke nau ngāue mo ako maʻanautolu pē.

Fehuʻi

Te tau fakatupulaki fēfē ʻa e loto-falalala ki heʻetau malava ʻo maʻu e fakahā fakataautahá pea ʻikai fakafalala ki ha founga ne tau fanongo pe laukonga ai fekauʻaki mo ha tokotaha kehe?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOku ʻi ai ha kupuʻi lea ʻa Siosefa F. Sāmita ʻe hoko ko ha maʻuʻanga tokoni lelei ki ha tokotaha ʻoku kamata ʻi he fonongaʻangá ni ki hono maʻu ʻo ha loto-falala ki hono maʻu ha fakahaá:

“Fakahā mai kiate au ha Kāingalotu ʻoku nau maʻu e ngaahi mana, fakaʻilonga mo e vīsone ke nau tuʻu maʻu ai ʻi he Siasí, pea te u fakahaaʻi atu ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ke nau taau ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻoku nau ʻaʻeva he ngaahi hala ʻoku taʻe paú. He ʻikai ke tau tuʻu maʻu ʻi he moʻoní koeʻuhí ko e ngaahi fakahā fakaofó, ka ʻi he angavaivai mo e talangofua taʻe toe fehuʻia ki he ngaahi fekau mo e fono ʻa e ʻOtuá. …

ʻI heʻeku kei siʻí … ne u faʻa kole … ki he ʻEikí ke ne fakahaaʻi mai ha meʻa fakaofo, kae lava ke u maʻu ha fakamoʻoni. Ka naʻe ʻikai tuku mai ʻe he ʻEikí ha ngaahi meʻa fakaofo kiate au, ka ne fakahā mai ʻe Ia ʻa e moʻoní, ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea, … kae ʻoua kuó Ne ʻai au ke u ʻilo ʻa e moʻoní mei he tumuʻaki ʻo hoku ʻulú ki hoku ʻaofi vaʻé kae ʻoua kuo tekeʻi fakaʻaufuli meiate au ʻa e manavasiʻí mo e loto veiveiuá. Naʻe ʻikai fie maʻu ia ke Ne fekauʻi mai ha ʻāngelo mei he langí ke fai ʻeni, pe ke Ne folofola mai ʻi ha talupite ʻa ha ʻāngelo leʻo. Ka ʻi he fanafana ʻa e kihiʻi leʻo siʻi ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtua moʻuí, naʻá ne foaki mai ai ʻa e fakamoʻoni ʻoku ou maʻú.

“Pea ʻi he tefitoʻi moʻoni mo e mālohi ko ʻení, te Ne foaki ai ki he fānau kotoa ʻa e tangatá ha ʻilo ki he moʻoní ʻa ia te ne nofoʻia kinautolu, pea te ne ʻai kinautolu ke nau ʻilo ʻa e moʻoní, ʻo hangē ko hono ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá, pea mo fakahoko ʻa e finangalo ʻo e Tamaí ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe Kalaisí. Pea he ʻikai ha ngaahi meʻa fakaofo ia ʻe hā mai te ne lava ke fai ʻeni.”12

ʻE malava ke fakahoko ʻe ha tokotaha ʻoku faingataʻaʻia ʻa e fuofua sitepu naʻe fakahoko ʻe Siosefa F. Sāmitá.

ʻOku fie maʻu ʻe ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ke nau mamata ki ha maama he hala ki Tamasikusí kimuʻa pea nau tuí. Ko e moʻoni? Ne ʻi ha tuʻunga nai ʻa Saula ke ʻiloʻi e kihiʻi leʻosiʻí. Naʻe fie maʻu ke ne maʻu ha aʻusia fakalaumālie moʻoni. ʻOku ʻamanaki ha tokolahi te nau mamata ki ha ʻāngelo ʻo hangē ko ʻAlamā ko e siʻí. Ko e moʻoni? Naʻe ʻikai ʻi ha tuʻunga ʻa ʻAlamā ke maʻu ʻa e kihiʻi leʻosiʻí. Naʻe fie maʻu ke ne maʻu ha aʻusia fakalaumālie moʻoni. Pea naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita naʻe ʻikai ko e māmá pe ko e ʻāngeló. Ko hono ʻiloʻi ʻo e kihiʻi leʻo siʻí ʻokú ne ʻomai ʻa e loto-falalá. ʻAlu pē ʻo fakahoko.

Kapau ʻoku ʻikai ke tau tauhi e ngaahi fekaú, he ʻikai ke tau maʻu ʻa e loto-falala ko iá pea he ʻikai ke tau maʻu e takaua ʻo e Laumālié. ʻOku ʻi ai ha kakai kei talavou ʻoku fie maʻu ke nau fakatomala, pea ʻoku ʻi ai ha kakai kei talavou ʻoku nau fakamāuʻi mamafa kinautolu pea ʻikai fakakaukau ʻoku nau taau feʻunga. ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke ke haohaoa; ʻoku fie maʻu pē ke ke fakatomala moʻoni, fai lelei, fakahoko ho lelei tahá, pea vilitaki atu ki muʻa.

Fehuʻi

Kuó ke lea mo tohi ha ngaahi meʻa lahi fekauʻaki mo e hoko ko ha tokotaha ʻoku fakatefito pea nofotaha ʻene tokangá ʻi heʻenau fakalakalaká. ʻOku toe ʻi ai nai ha meʻa lahi ange te ke fie akoʻi kimautolu fekauʻaki mo hono fakaafeʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki he founga ko iá?

ʻEletā David A. Bednar

“Mou fili ʻiate kimoutolu ha faiako, pea ʻoua ʻe tuku ke lea fakataha kotoa; kae tuku ke lea pē ha toko taha, pea tuku ke fanongo kotoa pē ki heʻene ngaahi leá, koeʻuhí ʻi he ʻosi e lea ʻa e taha kotoá kuo fakamāmaʻi ai e taha kotoa pē, pea ke maʻu ʻe he tangata kotoa pē ʻa e faingamālie tatau.”13 ʻOku ʻikai ko kitautolu ʻa e faiakó; ka ko e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e veesi ko ʻení ko ha naʻinaʻi ia ke fili ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko e faiakó. Pea “ko ha sīpinga”—ʻikai ko e sīpinga pē tahá—ka ko ha sīpinga ke tuku ki ha toko taha pē ke lea pea fakafanongo ʻa e taha kotoa pē ki heʻene ngaahi leá. ʻOku ongo faingofua ʻaupito ia, pea ʻoku ngali maʻamaʻa pē.

Kapau ʻoku ongoʻi malu e kakaí, te nau malava ʻo fakahoko ʻenau fehuʻí mo e meʻa ʻoku ʻikai ke nau fakapapauʻí. ʻOku ʻikai ke nau ako ʻiate kinautolu pē mei he kakai kehe ʻi he lokí, ka ʻe malava ke fakaʻatā ʻe he meʻa ʻe lea ʻaki ʻe ha tokotahá ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke ne akoʻi fakafoʻituitui kinautolu. ʻOku nau kau fakataha ʻi hono fakahaaʻi ʻo e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi he fehuʻi, fekumi mo e tukituki ʻa e taha kotoa pē ʻi aí. ʻOku tau fakaafe leva ʻi he fakatahaʻi e ngāue fakafoʻituitui mo fakataha ʻo e tuí. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e foʻi lea filí ko hano fakafatongiaʻi. He ʻikai lava ke tau fakafatongiaʻi e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko e faiakó, ka ʻe lava ke tau fakaafeʻi mo tohoakiʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko e faiakó.

Ne mau aleaʻi ʻi ha fakataha fakafaifekau ha ngaahi palopalema, pea ne u fehuʻi ki he kau faifekaú, “Ko e hā e meʻa ʻoku mou fanongo ai kuo teʻeki ke lea ʻakí?” Naʻe tali ʻe ha faifekau taʻu 18, ʻa ia ko e uike pē ʻeni ʻe fā ʻene ʻi he malaʻé, “ʻEletā Petinā, kapau ʻoku ou fanongo ki ha tali ʻi ho leʻó pe ʻi ha leʻo ʻo ha faifekau kehe, ko ha pōpoaki ia maʻá e tokotaha kotoa. Kapau te u ongoʻi ia ʻi hoku lotó pe maʻu ha fakakaukau ʻi hoku ʻatamaí, ʻoku mei he ʻOtuá ia maʻaku toko taha pē.” ʻOkú ke mālieʻia nai he tali ko iá? Ko e hā hono fuoloa ke akoʻi ha taha pe faʻu ha faʻahinga tulama pe ko ha aʻusia kehe ʻa ia ʻe maʻu ai ʻe ha taʻu 18 ʻa e ʻilo fakalaumālie ko iá?

Ko ia ko hono fakaafeʻi ʻo e niʻihi kehé ke nau ngāué—ke fakaʻaongaʻi ʻenau tuí—ʻoku tokoni ia ke tohoakiʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke Ne akoʻi fakafoʻituitui mo fakakātoa kinautolu.

ʻOku fuʻu mahuʻinga ke fakatefito ʻi he tokotaha akó pea fakaafeʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko e faiakó. ʻOku ʻi ai ha fatongia ke tau fai. ʻOku tau fakahoko ʻa e fakaafé, takiekina mo e tatakí, ka ʻoku toki tataki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní e ngaahi meʻá ni ʻi ha ngaahi founga fakaofo.

Fehuʻi

Naʻe fehuʻi mai ʻe ha finemui pe ʻoku ou manatuʻi ʻeku akoʻi ia ʻi ha tefitoʻi moʻoni pau. Naʻá ne pehē naʻe liliu ai ʻene moʻuí ʻo taʻengata. Naʻá ku manatuʻi ʻa e meʻa ne hokó, pea naʻe ʻikai ke u akoʻi ange ʻa e meʻa ko iá; naʻe ʻikai ke ne ʻiloʻi ʻa e meʻa totonu naʻá ku feinga ke akoʻí. Naʻe akoʻi ia ʻe he Laumālié. Te tau tokoniʻi fēfē e kau akó ke nau ʻiloʻi ʻoku nau maʻu fakahā kae lava ke nau maʻu ʻa e loto-falala ke fekumi lahi ange ki ai ʻiate kinautolu peé?

ʻEletā David A. Bednar

Ko e hā ha meʻa te ke fakaafeʻi ke ne fai koeʻuhí ke lava ai ʻo sio ki he meʻa naʻe teʻeki ke ne sio ki ai kimuʻá?

ʻE fakamanatuʻi mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e meʻa kotoa pē.14 Naʻá ne foua ʻa e aʻusia fakaʻofoʻofa ʻa ia naʻá ne fanongo ai ki ha meʻa naʻe mahino naʻe ʻikai ke lea ʻaki. Tokoniʻi ia ke ne ʻiloʻi. Kole ange ke fakakaukau ki heʻene aʻusiá pea fakakaukau ki ha aʻusia pehē ʻe ua pe lahi ange. Tokoniʻi ia ke ne ʻiloʻi ha sīpinga ʻi he ngaahi meʻa ʻe ua pe tolu ko ia naʻe hokó, pea ʻiloʻi ʻa e meʻa naʻá ne fakatupunga e fakakaukau fakalaumālie ko iá.

ʻOku ʻi ai ha faikehekehe lahi ʻi hotau kakai kei talavoú, pea ʻoku nau maʻu ha ngaahi faingataʻa mo ha ngaahi palopalema kehekehe. Ka ʻoku totonu ke tau ʻamanaki atu ke nau hoko ʻo hangē ko ia ʻoku tau fakahoko angé. Pea ʻoku totonu ke tau fakaafeʻi ke nau ngāue. Pea te ke ofo ʻi he meʻa te nau aʻusiá. Tomuʻa fakakaukau ki he meʻa te ke fakaafeʻi ke nau fakahokó kae lava ke nau ako ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke nau akó.

Fehuʻi

Te ke tokoni mai nai ke mahino pe ako e founga ke fakafanongo mo tokanga lelei ange aí?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOku ou fokotuʻu atu ke ke ʻomi ha tatau totongi maʻamaʻa ʻo e Tohi ʻa Molomoná pea lau ia mei he kamataʻangá ki heʻene ʻosí, ʻo fakasio e taimi kotoa pē ʻoku ʻasi ai ʻa e “mata ke mamata mo e telinga ke fanongo,” pe fakalea tatau mo iá. Kumi foki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Fuakava Foʻoú. ʻAlu ki he folofolá ʻo hangē ha tokotaha fakafofonga ngāué—ʻo fehuʻi, fekumi, pea tukituki—mo ho fehuʻi: “Te u mamata fēfē ki he meʻa ʻoku ʻikai te u faʻa mamata ki aí? Te u fanongo fēfē ki he meʻa ʻoku ʻikai ke u faʻa fanongo ki aí? ʻI hoʻo lau e folofolá mo e ngaahi fehuʻi ko iá, ʻe akoʻi koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní mo ʻoatu e tali ki hoʻo ngaahi fehuʻí. He ʻikai ke u lava ʻo foaki atu ia; ʻe akoʻi fakafoʻituitui atu ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻiate koe pē pea fakataautaha ke ʻilo e tali maʻaú.

Tuku ke u vahevahe atu ha sīpinga. Kuo hoko maʻu pē ʻa hoku uaifi ko Sūsaná, ko ha faiako ʻaʻahi faivelenga moʻoni. ʻI hono fakahoko ʻo e liliu ki he ngāue fakaetauhí pea mo e kole ʻa Palesiteni Nalesoni ki ha ngaahi founga “māʻolunga mo māʻoniʻoni ange”15 ʻi he ngāue fakaetauhí, naʻe fanongo pea fie maʻu e Sūsana ke ʻilo ki hono ʻuhingá. Hili haʻane fakalaulauloto mo lotu, naʻá ne maʻu ha tali fakaʻofoʻofa moʻoni—ke fehuʻi ki he kau fafine ʻoku ngāue fakaetauhi ki aí, “Ko e hā e ʻuhinga kiate kimoutolu ʻa e māʻolunga mo māʻoniʻoni angé ʻi heʻetau ngāue fakaetauhí?”

Ko e fehuʻi faingofua mo mahino taha ia te ke malava ʻo fakahokó, ka naʻe makehe e ngaahi tali mei hono ngaahi tokouá. Naʻe kole ʻe ha fefine ʻe taha ke nau ō fakataha ki he temipalé. Naʻe kole ʻe ha fefine ʻe taha ke lau ha lea ʻi he konifelenisi lahí pea ke nau fakatahataha mai ʻi he maʻu meʻatokoni hoʻataá ʻo aleaʻi e meʻa naʻa nau akó. Naʻe fifili ʻa Sūsana pe naʻá ne fakahoko ha fehalaaki kimuʻa. Kuo teʻeki ke ne fakahoko ha meʻa hala kimuʻa. Māʻolunga mo māʻoniʻoni ange—naʻe malava ʻo nau mamata ki ha ngaahi meʻa ne teʻeki ke nau mamata ai kimuʻa.

Fehuʻi

ʻI he ngaahi miniti siʻi ʻoku toé, te ke vahevahe nai e meʻa ʻokú ke fie vahevahé mo hoʻo fakamoʻoní?

ʻEletā David A. Bednar

ʻOku ou ʻofa atu. ʻOku ou ʻofa ʻi he tuʻunga moʻoni ʻoku mou ʻi aí mo e tuʻunga ʻoku mou faifeinga ke aʻusiá. ʻOku ou ʻofa ʻi he meʻa ʻoku mou fakahokó. Te tau malava kotoa ʻo fakalakalaka, ka ʻoku ou pehē, “Mālō.” ʻOku ou ʻoatu ha fakamālō ʻo fakafofongaʻi e Kau Palesitenisī ʻUluakí, Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e Poate Ako ʻa e Siasí.

Ko ha tāpuaki tuʻuloa ke moʻui ʻi he māmaní ʻi he kuonga ko ʻeni ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá. ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻe faʻa talamai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī kiate au, “Tevita, ko e faʻahitaʻu maʻongoʻonga taha ʻeni ʻi he hisitōlia ʻo e Siasi kuo fakafoki maí.” Pea naʻá ne moʻoni ʻaupito!

Fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻoku tau monūʻia ke mamata ki aí. Fakakaukau ko e taʻú ni ʻa e taʻu 200 hili ʻa e ʻUluaki Mata-meʻa-hā-maí. Kuo ʻosi fanongonongo ha ngaahi temipale ʻi Papua Niu Kini mo Nomi Peni ʻi Kemipoutia. Kuo ʻi ai ha tau kau faifekau ʻi he Sovieti ʻIunioní mo e ngaahi fonua ne puleʻi fakakominiusi kimuʻá mo ha temipale ʻi ʻIukuleini. Ko e kuonga maʻongoʻonga taha ʻeni ʻi he hisitōlia ʻo e Siasi kuo fakafoki maí.

ʻOku ʻi ai haʻatau tufakanga pau ʻi he ʻahó ni. Kapau kuo tuku kitautolu ke tau moʻui ʻi he ʻahó ni, ʻoku ʻuhinga ia ʻoku lahi e meʻa ke tau fakahokó, pea ʻoku ʻi ai hotau fatongia ʻi hono tokoniʻi ʻo e toʻutangata kei tupu haké ke nau mateuteú. Ko e faʻahitaʻu maʻongoʻonga taha ʻeni ʻi he hisitōlia ʻo e Siasi kuo toe fakafoki maí—ʻoku lahi taha ai ʻa e fakafepakí pea mo e ngaahi faingamālie maʻongoʻonga tahá. ʻOku tau maʻu fakataha he ʻahó ni ha faingamālie ke ngāue, ke fakamoʻoni, ke ngāue fakaetauhi, pea mo tokoni.

ʻOku ou lotua ke fakakakato ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻeku ngaahi leá mo e meʻa ne u fakaʻamu ke fakaaʻu atú. ʻOku ou fakamoʻoni naʻe hā e Tamaí mo e ʻAló kia Siosefa Sāmita ʻi he taʻu ʻe 200 kuohilí. ʻOku ou fakamoʻoni ko e Tamaí ko ʻetau Tamaí ia, pea ko Ia naʻá Ne faʻu ʻa e palani ʻo e fiefiá. ʻOku ou ʻilo, ʻoku ou fakamoʻoni pea ʻoku ou ʻilo pau ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo Tofu Pē Taha ʻo e Tamai Taʻengatá. ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne moʻui. Kuó Ne toetuʻu; ʻoku ʻikai ha meʻa ʻi he fonualotó. “ʻOku ʻikai ʻi heni Ia, he kuo toe tuʻu.”16

ʻOku ou fakamoʻoni ne fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa hono fakafoki mai ki he māmaní e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea naʻe kamata ʻi he hā mai ʻa e Tamaí mo e ʻAló ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku hokohoko atu pē hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí.

ʻOku ou fai ʻa e fakamoʻoni ko ʻení, pea fakahaaʻi ʻeku ʻofa kiate kimoutolú ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki