Ngaahi Fakamafola Fakataʻú
Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí pea mo e Toʻu Tangata Tupu Haké


Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí pea mo e Toʻu Tangata Tupu Haké

Fakamafola ʻo e Ako Fakataʻu ʻa e Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú • Sune 12, 2018 • Theater ʻo e Senitā Konifelenisí

ʻOku ou fiefia ke lea atu kiate kimoutolu he ʻahó ni. ʻOku ou fakamālō atu kiate kimoutolu kotoa he ngāue lahi ʻoku mou fakahokó. ʻOku mou ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí ke tokoni ki he toʻu tangata tupu haké ke nau ako faivelenga ʻi he Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuó u fili ke u lea atu he ʻahó ni ʻi he ngāue ko iá fekauʻaki mo hono akoʻi e palani ʻo e fakamoʻuí ki he kakai fakaʻofoʻofa kei talavou ko iá.

Kuo ui kotoa kitautolu ʻe Palesiteni Nelson ke tau tuʻu hake ki he ngaahi faingamālie maʻongoʻonga kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá maʻatautolú.1 Ko ha fatongia ia kiate kitautolu, mo e toʻu tangata kei tupu haké. ʻOku ou ʻilo kuo pau ke tau ngāue lahi ange ke tokoni ke ako faivelenga ʻe he kakai kei talavou mahuʻinga ko ʻení e palani ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku fie maʻu ke nau ʻilo mo mahino kiate kinautolu ʻi honau ʻatamaí pea ʻi honau ngaahi lotó; ʻoku fie maʻu ke nau ʻofa ai mo moʻui ʻaki ia; pea ʻoku fie maʻu ke nau maʻu e tuʻunga naʻe tomuʻa fakanofo kinautolu ki ai ʻe he Tamaí. ʻI he mafimafi ʻo e ʻEikí pea ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, te tau lavaʻi e ngāue maʻongoʻonga ko ʻení. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku moʻoni ia.

ʻI he ngaahi taʻu kuohilí, ne u ngāue fakafaifekau ʻi ha misiona ʻi Siamane. Ne mau fakaʻaongaʻi he ngaahi ʻaho ko iá ha ngaahi papa fakatātā mo ha fanga foʻi siakale kosi fuopotopoto ke akoʻi e palani ʻo e fakamoʻuí. Naʻe fakafofongaʻi ʻe he ngaahi foʻi siakalé ʻa e maama fakalaumālié, moʻui fakamatelié, maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié, pea mo e ngaahi nāunau ʻe tolú. Kapau ʻoku tonu ʻeku manatú, ko e veili ʻo e faʻangalongaló ko ha foʻi laine tamatemate ia, pea ko ha foʻi tapafā loloa e ʻAho ʻo e Fakamāú. ʻOku ʻikai toe fakaʻaongaʻi ʻe he kau faifekaú ʻa e papa fakatātaá, ka mou tui mai, ʻoku kei fakaʻaongaʻi lelei pē ʻa e fanga kiʻi foʻi siakalé.

Ko ha sīpinga ʻeni mei he lēsoni ʻa e seminelí he Tohi ʻa Molomoná ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí.2

ʻĪmisi
palani ʻo e fakamoʻuí

ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻaonga e fakatātā ko ʻení ki he kau akó, pea ko e lēsoní ko ha fakamatala nounou lelei ia ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he palani ʻa e Tamaí.

Ka neongo iá, ʻoku ou tokanga ki he ngaahi foʻi siakalé, pea ʻoku ʻi ai ha fakaafe ʻe ua kiate kimoutolu ʻi hoʻomou akoʻi e palani ʻo e fakamoʻuí.

ʻUluakí, ʻoua naʻa tuku ke pehē ʻe he kau akó ko e palaní ʻa e fakatātaá. ʻOku ʻikai ko e palaní ia, ka ʻoku faingofua ʻaupito ke pehē ʻe he kau akó kapau ʻe tonu ʻenau maʻu e ngaahi foʻi siakalé, ʻoku mahino kiate kinautolu ʻa e palaní.

Uá, kātaki ʻo tokoni ke longomoʻui ʻenau fakakaukau mo e ongo ki he palaní. Tokoni ke nau ʻiloʻi mo saiʻia he palani ʻa e Tamaí. Sai, ʻoku ou tui ko e founga ke fai ai ʻení ko hono akoʻi lahi ange ʻa e palaní kiate kinautolu.

ʻI he laumālie ko iá, kuó u fili ke fakamamafaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe tolu ʻi he palani ʻa e Tamaí ʻoku ou tui ʻe tokoni ke ʻilo, ʻofa, mo moʻui ʻaki ai ʻe he toʻu tangata kei tupu haké ʻa e palani nāunauʻia ko iá.

Tefitoʻi Moʻoni #1: Ko Sīsū Kalais ʻa e Halá, ko e Moʻoní pea mo e Moʻuí

Ko e tefitoʻi moʻoni fika ʻuluakí: Ko Sīsū Kalaisi ʻa e halá, moʻoní, mo e moʻuí.3 ʻOku tuʻu ʻa e ʻEikí mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻi he uho ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí. ʻOku tupu mei Heʻene feilaulau fakaleleí ʻa e malava ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he palani ʻa e Tamaí. Fanongo ki he ngaahi lea ʻa ʻAlamaá ʻi heʻene fakamatalaʻi ʻa e meʻa ne fai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú: “Pea te ne haʻele atu, ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē; …

Pea te ne toʻo kiate ia ʻa e maté, koeʻuhi ke ne vete ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté ʻa ia ʻoku haʻihaʻi ʻa hono kakaí; pea te ne toʻo kiate ia ʻa honau ngaahi vaivaí, koeʻuhi ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofa, … koeʻuhí ke ne ʻafioʻi ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí. …

“ʻE mamahi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻo fakatatau ki he kakanó koeʻuhi ke ne lava ʻo toʻo kiate ia ʻa e ngaahi angahala ʻa hono kakaí, koeʻuhi ke ne lava ʻo fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi maumau-fonó ʻo fakatatau ki he māfimafi ʻo ʻene fakamoʻuí.”4

ʻOku ou manako he ngaahi veesi ko ʻení. ʻOku fokotuʻutuʻu heni ʻe ʻAlamā, ʻi he lea fakaʻofoʻofa, ʻa e tefitoʻi fatongia ‘o e Fakalelei ‘a Sísú Kalaisí ‘i he palani ‘o e fakamoʻuí. Ko e Toetuʻu ʻeni, kuo foaki maʻá e tokotaha kotoa peé. Ko e famolemole ʻeni mo e huhuʻi mei he angahalá maʻanautolu ʻoku fakatomalá. Ko e ʻofa ʻeni ʻa Sīsū Kalaisí ʻi Heʻene fakamoʻui, hiki hake mo fakamālohia kitautolu ʻi hotau hala ʻi he moʻui fakamatelié. Ko e mālohi ʻeni ʻo Sīsū Kalaisí ke fakahaofi kitautou mei he maté mo e angahalá, pea fakaʻatā maʻatautolu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí mo e moʻui taʻengatá.

ʻOku ou loto ke ʻilo mo mahino ki heʻetau kau akó e mahuʻinga fau ʻo Sīsū Kalaisi ki he palani ʻa e Tamaí mo ʻenau moʻuí. Koeʻuhí ko ʻEne feilaulau fakaleleí, ʻoku fakamaamaʻi ʻe Heʻene māmá e ngaahi fakatupu kotoa pē ʻa e ʻOtuá.5 Ko hono moʻoní, ʻokú Ne ʻi he “meʻa kotoa pē pea nofoʻia ʻi he meʻa kotoa pē, ko e maama ʻo e moʻoní.”6 ʻOku foaki ʻe he maama ko iá ʻa e moʻuí ki he ngaahi meʻa kotoa pē mo talangofua ki he “fono ʻoku puleʻi aki ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”7 Fakakaukau ki ai! Ko e meʻa kotoa pē ʻi he ʻuniveesi ʻo e ʻOtuá, ʻa e ʻotu kaniva ʻoku ʻi ai ha ngaahi fetuʻu ʻe laui pilioná, ko e kihiʻi meʻa siʻisiʻi tahá, ko hotau ngaahi sino fakamatelié, ko hotau ngaahi laumālie taʻe faʻa maté, pea mo ʻetau fakalakalaka taʻengatá, ʻoku puleʻi ia ʻe he fono fakalangi ʻoku fakafou ʻi he ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní pea mo e Fakalelei maʻongoʻonga ʻa e ʻEikí ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku fakaʻuniveesi e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi hono mālohí, ka ʻoku fuʻu fakataautaha ʻaupito ia. Ko hono moʻoní, ʻoku faitāpuekina ʻe he ʻofa, ʻaloʻofa, mo e mālohi ʻo hotau Fakamoʻuí ʻa ʻetau kau akó fakataautaha. ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá naʻe fuesia ʻe Sīsu ʻa e mamahi, faingataʻa, mo e ʻahiʻahi kotoa pē ʻoku aʻusia ʻe heʻetau kau akó ʻi heʻenau moʻui fakamatelié. 8 Naʻá ne toʻo kiate Ia ʻa e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá kae lava ke nau fakatomala.9 ʻOku ʻilo fakataautaha mo haohaoa ʻe Sīsū ʻetau kau akó kotoa. ʻOkú Ne ʻilo honau ngaahi halá koeʻuhí he naʻá Ne ʻosi foua e ngaahi hala ko iá.

ʻE lava ke nau tafoki kiate Ia, tui kiate Ia, fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá, pea muimui ʻiate Ia ʻi he loto falala ʻokú Ne ʻiloʻi ʻa e halá. Ko Ia pē ʻa e hala ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga taha kiate kinautolú.10 Ko Ia ʻa e hala ki he fakamolemolé mo e fakamoʻui fakaofó. Ko Ia ʻa e hala ki he fiefia ʻoku tolongá. Ko Ia ʻa e hala ki he takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, kae pehē ki he mālohi fakalangi, nonga, fakahā, maama, mo e mālohi ʻi heʻenau ngaahi moʻuí. Ko Ia ʻa e hala ki he loto-toʻá mo e faʻa kātakí, pea ki he ngaahi ʻulungaanga fakalangi kotoa pē. Ko Ia ʻa e hala ki he ʻofa haohaoá, pea ki he melino ʻoku ope atu ʻi he ʻilo kotoa pē. Ko Ia ʻa e hala ki he ngaahi vā fetuʻutaki ʻo e ʻofa mo e ngāue tokoni ʻokú ne ʻomi ʻa e fiefia fakataautahá, ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo ʻetau moʻuí ʻi he taimí ni pea mo e taʻengatá. Ko Ia ʻa e hala ki he hakeakiʻi mo e moʻui taʻengata mo ʻenau Tamai Hēvaní mo honau ngaahi fāmilí. Siʻoku fanga tokoua mo e tuofāfine, kātaki ka mou akoʻi ʻetau kau akó ko e “meʻa lelei kotoa pē ʻoku [tupu ia meia Sīsū] Kalaisi.11 Pea ko Ia ʻa e meʻa kotoa pē kiate kinautolu.

Tefito’i Moʻoni #2: ʻOku Maʻu ʻe he ngaahi Foha mo e Ngaahi ʻOfefine ʻo e ʻOtuá ha Tuʻunga mo ha Taumuʻa Fakalangi.

ʻOku maʻu ʻe he tokotaha ako kotoa pē ha tuʻunga mo ha taumuʻa taʻengata. Ko e tokotaha kotoa pē ʻiate kinautolu “ko e foha mo e ʻofefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he toko taha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau.”12

ʻOku fokotuʻutuʻu ʻa e palani ʻa e Tamai Hēvaní ke ne tokoniʻi e kau akó ke nau fakahoko honau tuʻunga mo e taumuʻa taʻengatá ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa mo e manavaʻofa ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou loto ke u fakamamafaʻi atu ha tuʻunga ʻe tolu ʻo ʻenau tuʻunga taʻengatá ʻa ia ʻoku ou ongoʻi ʻoku mahuʻinga ke mahino kiate kinautolu.

Te u kamata ʻaki ʻa e moʻoni ko ʻetau kau akó ko ha fānau fakalaumālie kinautolu ʻa e ʻOtuá. Kātaki ka mou tokoniʻi kinautolu ke nau ʻiloʻi mo ongoʻi ʻokú Ne hoko moʻoni ko ʻenau Tamai ʻi Hēvaní. Kuo tāpuakiʻi ʻe he Tamai Hēvaní ʻetau kau akó, ʻo fakafou ʻi Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻaki e faingamālie mo e malava ke nau ako moʻoni ʻa ʻEne palani taʻengatá—ke tupulaki ʻi he ʻilo mo e mahino, ke nau malava ke fakahoko lelei ha ngāue māʻoniʻoni, pea ke nau hoko ʻo hangē ko Iá. Ko e taumuʻa fisifisimuʻa ia ʻo e konga mahuʻinga taha ʻo honau tuʻunga fakalangí.13

Ko e konga hono ua ʻo honau tuʻunga fakalangí ko ʻenau hoko ko ha faʻē pe tamai, husepāniti pē uafi, ʻi ha fāmili taʻengata.14 Ko e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá he ko e tuʻunga totonu ia ʻo e moʻui taʻengatá.15 ʻI he finangalo taʻengata ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, ko e kau akó ko ha ngaahi faʻē mo ha ngaahi tamai kinautolu ʻi Hono puleʻangá. Ko honau tuʻunga taʻengata iá pea ko ʻEne palaní ia. Ko ia ai, ko honau taumuʻa taʻengatá ke faʻu ha mali fakasilesitiale mo ha fāmili taʻengata.

Fakaʻosí, ʻoku fie maʻu ke ʻilo ʻe heʻetau kau akó ko e hako kinautolu ʻo ʻĒpalahame, ʻa e kakai fuakava ʻa e ʻEikí. Naʻe talaʻofa ʻa e ʻOtuá kia ʻĒpalahame ʻe ʻave ʻe hono hakó e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo e lakanga fakataulaeʻiki māʻoniʻoní (kau ai mo e ngaahi ouau fakamoʻuí) ki he puleʻanga kotoa pē ke tāpuekina e ngaahi fāmili kotoa pē ʻo e māmaní ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e veilí.16 Ko hono tānaki fakataha ia ʻo e kakai ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí pea ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻa e Tamaí.17 Ko ʻetau kau akó ko ha hako kinautolu ʻo ʻĒpalahame, pea ko honau taumuʻa taʻengatá ke fai e ngāue ʻa e ʻOtuá mo ʻEne kau tamaioʻeiki falalaʻangá. ʻOku nau maʻu ha tuʻunga mo ha fatongia mahuʻinga ʻi he palani ʻa e Tamaí.

Toe kiʻi fakakaukau angé ki he tāpuaki fakaofo mo māʻongoʻonga ʻoku finangalo e Tamai Hēvaní ke foaki ki heʻetau kau akó. Ka, ʻoku kei fifili ha niʻihi ʻo ʻetau kau akó pe ʻoku ʻi ai nai ha tuʻunga mo ha taumuʻa pehe ni ʻa e ʻOtuá maʻanautolu. Mahalo ʻe ongoʻi ʻe ha niʻihi ʻoku ngali taʻe malava ke nau hoko ʻo hangē ko e Tamai Hēvaní, ngāue ko Haʻane tamaioʻeiki falalaʻanga, pē sila ki ha hoa ʻofaʻanga taʻengata mo maʻu ha fānau. ʻI he taimi ʻoku nau vakai ai ki he sioʻatá, mahalo he ʻikai ke nau vakai ki he meʻa kuó u fakamatalaʻi atu ʻi he ʻaho ní. Kapau ko e ongo ia ʻoku maʻu ʻe ha niʻihi ʻo hoʻo kau akó, kātaki ʻo poupouʻi kinautolu ke nau toe vakai ki ai. Talaange kiate kinautolu ke nau sio ki he sioʻatá ʻaki e mata ʻo e tuí kae ʻoua ʻe sio pē ki honau fofongá kae sio foki ki he fofonga ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi honau tafaʻakí mo e mālohi mo e nāunau mo ha ʻofa haohaoa taʻengata. Naʻe ʻikai ke Ne hāʻele mai ke siʻaki kinautolu mei Heʻene ngaahi tāpuakí.18

Tefitoʻi Moʻoni #3: Ko e Meʻa Kotoa Pē Kuo Fokotuʻu Ki Ai ʻe Sīsū Kalaisi Hono Huafá Ko Ha Konga ia ʻo ʻEne Palaní

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e uho ʻo e palani ʻa e Tamaí, ka ʻoku huluni fakataha ai Hono huafá, Hono mālohí, ʻEne ngāué, mo Hono ʻulungāngá. ʻOku ou loto ke ʻilo mo mahino ki heʻetau kau akó ko e meʻa kotoa pē ʻoku fokotuʻu ki ai ʻe Sīsū Kalaisi Hono Huafá ko ha konga ia ʻo e palani ʻa e Tamaí.

Kiʻi fakakaukau angé ki he ngaahi meʻa ko iá. Ko e hā kuo fokotuʻu ki ai ʻe he Fakamoʻuí Hono Huafá? Ko ha lisi ʻeni ʻo e ngaahi meʻa ko ia ʻoku hā ai e huafa ʻo Sīsū Kalaisí ʻa ia ʻoku ou tui ʻoku mahuʻinga fau ke ʻilo mo mahino ki heʻetau kau akó:

  • Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: Ko e hingoa ʻo e Siasí ko ha fakamoʻoni ia naʻe fokotuʻu ia mo tataki ʻe Sīsū Kalaisi; ko Hono Siasí ia.19 Ko e Siasí ko e puleʻanga ia ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku fakafou ʻi he Siasí hono poupouʻi ʻe he ʻEikí mo e Fakamoʻuí e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi heʻenau faifononga ki he moʻui taʻengatá mo hono teuteuʻi ʻo e māmaní ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí. ʻOku hoko ʻa e Siasí—ʻa e siasi moʻoni mo moʻui ʻo e ʻEikí—ko ha konga mahuʻinga ʻo e palani ʻa e Tamaí ki he fakamoʻui ʻo ʻEne fānaú.

  • Ko e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní, ʻi he Lakanga ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá: Ko e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ko e mālohi mo e mafai ia ʻo e ʻOtuá. ʻOku foaki ia ki he tangatá kae lava e Kau Māʻoniʻoni faivelenga ʻi he Ngaahi ʻAho Ki Mui Ní ke fakahoko e ngāue ʻa e ʻEikí ʻaki Hono mafaí mo Hono mālohí. ʻOku tau maʻu e ngaahi ouau ʻo e fakamouí ʻo fakafou ʻi he mālohi mo e mafai ko iá mo maʻu e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ʻo e palani fakaofo ʻa e Tamaí.20

  • Ko e Fale ʻo e ʻEikí: ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku lahi ai hono langa ʻo e ngaahi temipalé ʻi he funga māmaní. ʻOku tau fiefia kuo fakaʻatā ʻe he ʻEikí ha tokolahi ʻo ʻEne fānau faivelengá ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé, kau ai hono silaʻi e ngaahi fāmili taʻengatá, ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e veilí. ʻOku fakafehokotaki kitautolu ʻe he ngaahi ouau ʻo e Fale ʻo e ʻEikí ki he mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá; ʻoku mahuʻinga fau ia ʻi he palani ʻo e fiefia ʻa e Tamaí ki Heʻene fānaú.21

  • Ko e Palōfita ʻa e ʻEikí: ʻI Heʻene folofola fekauʻaki mo ʻEne palōfitá, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí: “He te mou tali ʻene leá, ʻo hangē ko e lea ia mei hoku ngutu ʻoʻokú.”22 Ko e palōfita ʻa e ʻEikí ko ha tangata kikite mo ha tangata maʻu fakahā ia. Ko ʻene ngaahi leá ko e folofoloa ia ʻa e ʻEiki kiate kitautolu, ko ha tāpuaki maʻatautolu ʻi he moʻuí ni, pea ko hotau hakeakiʻí ia mo e moʻui taʻengata ʻi he moʻui ka hokó. Ko e palōfita ʻa e ʻOtuá ko ha konga maʻongoʻonga moʻoni ia ʻo e palani ʻa e Tamaí.

  • Ko e Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ia ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisi: Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni ia ko e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ko e Fakamoʻuí mo e Huhuʻí, ko Siosefa Sāmitá ko e palōfita ʻo e Ongoongolelei Kuo Toe Fakafoki Maí, pea kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa Hono Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻOku maʻu foki ai mo e ngaahi akonaki fakaʻofoʻofa fekauʻaki mo e palani ʻa e Tamaí, ʻa ia ʻokú ne fakamoʻoniʻi mālohí.22 Koeʻuhí ko e ngaahi ʻuhinga kotoa ko iá ʻoku hoko ai ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko ha konga mahuʻinga ʻo e palani ʻa e fakamoʻuí.

  • Ko e fānau ʻa e Tamai Hēvaní: ʻOku fokotuʻu ʻe Sīsū Kalaisi Hono Huafá ʻi he fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní ʻa ia ʻoku nau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú. Kuó Ne fokotuʻu Hono Huafá ʻiate koe ʻokú ke faiakó, ʻi hoʻo ʻalu ki he temipalé.24 ʻOkú Ne finangalo ke fokotuʻu Hono Huafá ʻi hoʻo kau akó, pea ʻi he ngaahi fakamoʻoni tenau fai ʻi heʻenau kau ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí.25 Ko e palani ʻeni ʻa e Tamaí.

Ko e meʻa kotoa pē kuo tau talanoa ki ai hení—mo ha ngaahi meʻa kehe te tau lava ke fakahaaʻi, hangē ko e ngaahi fale lotu ʻi he māmaní mo e ngaahi lotu ʻoku tau fai ki he Tamai Hēvaní—ko ha ngaahi meʻa ia kuo fokotuʻu ki ai ʻe Sīsū Kalaisi Hono huafá. ʻOku nau hoko ko ha konga ʻo e palaní mo hono fakahoko ʻo e kikité. Hangē ko ia ne fakahā ʻe Paula ʻi he kuohilí, “ʻI he kakato ʻo e ngaahi kuongá [ʻe] tānaki fakataha [ʻe he ʻOtuá] ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo ia ʻoku ʻi māmaní; ʻio, ʻiate ia.”26

ʻE kāinga, kātaki ka mou tokoniʻi ʻetau kau akó ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻi he ngaahi meʻa kotoa ko ʻení, ʻa ia ʻoku nau fuʻu angamaheni ki aí—ʻa e Siasí, ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa e temipalé, ʻa e palōfitá, Tohi ʻa Molomoná, mo kinautolu—ʻa e huafa ʻo e Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻenau ʻi hení ke ʻomi kitautolu kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia ko e hala ki he nonga mo e hakeakiʻi ʻi he moʻuí ni mo e moʻui taʻengata ʻi he moʻui ka hokó.

Te u fakaʻosi ʻaki he ʻahó ni ha fakakaukau fekauʻaki mo e fatongia ʻo e palani ʻa e Tamaí ʻi heʻetau moʻui fakaʻaho mo ʻetau kau akó. ʻOku maʻu ʻa e fakakaukau ko iá mei he malanga ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ki hono kakaí. ʻI he konga kimuʻa ʻo ʻene pōpōakí, naʻá ne pehē, “Ka ke mou tokanga mai kiate au, pea fakaava homou telingá ke mou ongoʻi, mo homou lotó koeʻuhí ke mou ʻiloʻi, pea mo homou ʻatamaí koeʻuhi ke lava ʻo fakahā kiate kimoutolu ʻa e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá ke mahino kiate kimoutolu.”27

ʻOku ou saiʻia moʻoni ʻi he kupuʻi lea “ke lava ʻo fakahā kiate kimoutolu ʻa e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá ke mahino kiate kimoutolu,” pea ʻoku ou loto ke fakafehoanaki ia ki hoʻomou kau akó. Sai, ʻoku fakahā mahino ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ko e “ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá” ʻokú Ne loto ke fakamahinó ko ha ngaahi konga mahuʻinga ia ʻo e palani māʻongoʻonga ʻa e Tamaí ki he fakamoʻuí. ʻI hotau tūkungá, ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga ʻe ua ʻo e lea ʻa e Tuʻi ko Penisimaní. ʻUluakí, ʻoku ʻuhinga ia kapau ʻe fakaava e loto mo e ʻatamai ʻo ʻetau kau akó, pea tau faiako ʻaki e Laumālié, ʻe lava ke vakai mo mahino ki heʻetau kau akó ʻa e palaní. Ka ʻoku toe ʻi ai hono ʻuhinga ʻe taha. Kapau ʻe mahino ki honau lotó ʻa e palaní, ʻe hoko e palaní ko e founga ʻo ʻenau vakai kiate kinautolú mo e māmani ʻokú ne ʻākilotoa kinautolú. ʻE hoko e palaní ko e founga ia ʻo ʻenau vakaí. ʻE vakai ʻetau kau akó ki he palaní, pea vakai mo e palaní ki heʻetau kau akó.

ʻE lava fēfē nai ke vakai moʻoni ʻetau kau akó ki he palaní? Ko ha konga mahuʻinga ʻetau ngaahi kalasí ʻi he ngāue ko iá, pea kuo fakahoko ʻe he Tamaí mo he ngāue lahi ange ʻi hono fakamahino mai ʻEne palaní ke mahino kiate kinautolu. Kātaki ʻo akoʻi ʻetau kau akó te nau lava ʻo vakai ki he palaní:

  • ʻI hono fāʻeleʻi ha kiʻi pēpē, pea ʻi he taimi kotoa pē ʻoku mālōlō ai ha taha.28

  • ʻI he temipalé, ʻi he ngaahi ouau maʻá e kau pekiá.29

  • ʻI he ouau ʻo e sakalamenití he ʻaho Sāpaté.30

  • ʻI he fakatomalá, ʻi heʻenau lotu ki he Tamai Hēvaní ke maʻu ha fakamolemole ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.31

  • ʻI he Tohi ʻa Molomoná, ʻi he fakamoʻoni mālohi ko ia ʻo Sīsū Kalaisí.32

  • ʻI he vakai, fanongo, mo muimui ki he Palōfita ʻa e ʻOtuá.33

  • ʻI he ngaahi tāpuaki lakanga fakataulaʻeikí.34

  • ʻI he seminelí mo e ʻinisititiutí ʻa ia te nau ongoʻi ai ʻa e ʻofa ʻa Kalaisí, ʻEne māmá mo Hono mālohí.35

  • ʻI he taimi kotoa pē ʻoku lotu ai ki he Tamaí ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.36

Kātaki ka mou tokoniʻi ʻetau kau akó ke nau ʻiloʻi mo ongoʻi e foʻi moʻoni fakaʻofoʻofa ko ʻení: ʻi heʻenau vakai ki he ngaahi meʻá ni, ʻoku nau vakai ai ki hono fakahoko e palani ʻa e Tamaí. Kapau ʻe fakaava honau lotó, ʻe fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kinautolu ʻoku moʻoni ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí, pea ʻoku fakataumuʻa ia maʻanautolu.37 ʻI he tupulaki ʻenau mahino mo e tui kia Sīsū Kalaisí, ʻe hoko e palaní ko e tuʻunga ia ʻo ʻenau vakai ki he moʻuí mo kinautolú foki. Te nau vakai kiate kinautolu ʻi he palaní, pea ʻe kamata ke nau vakai ki he māmaní ʻo tatau pē mo e ʻafio ʻa e ʻEikí ki aí.

ʻE hoko e palaní ko e founga te nau ngāue ʻaki ke mahino ai kiate kinautoluʻa e ngaahi faingataʻa, palopalema mo e mamahi ʻoku nau fehangahangai mo iá. Ko hono moʻoní, ko e meʻa tofu pē ia ʻoku tau akoʻi ʻi he Fakamatala ki he ʻElito ʻo e Fakataukei Fakatokāteliné. Tuku ke u ʻoatu e lea ko ʻení: “Ke vakaiʻi ʻa e ngaahi fakakaukaú, fehuʻí mo e ngaahi palopalema fakasōsialé ʻaki ha fakakaukau ʻoku taʻengatá, tau fakakaukauʻi kinautolu ʻi hono ʻuhinga ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku fakaʻatā ai heni ke tau liliu ʻa e fehuʻí … pea vakai ki he ngaahi fakakaukaú ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e moʻoni ʻa e ʻEikí kae ʻikai ko hono tali e ngaahi … mahalo ʻa e māmaní.”38

Kapau ʻe muimui ʻetau kau akó ki he sīpinga ko ʻení, ʻe hoko e palani ʻo e fakamoʻuí ko e founga ia ʻe mahino ai kiate kinautolu honau tuʻungá mo honau tufakangá, ngaahi faingamālié mo e ngaahi tāpuakí. Ko e founga ia te nau ʻilo ai e ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo ʻenau moʻuí. ‘I hono fakahinohino mo ako’i kinautolu ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní, te nau iku maʻu ai ʻa e meʻa ne ui ʻe Paula ko e “finangalo ʻo Sīsū Kalaisí.”39

Siʻoku kāinga, ʻoku ou lotua ʻe nofoʻia e palani ʻa e Tamaí ʻi homou lotó, ke mou vakai kiate kimoutolu ʻi he palaní, pea ke hoko e palaní ko e founga ia ʻoku mou vakai ai ki he māmaní.38 ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni e palani ʻa e Tamaí. ʻOku moʻui ʻa e ʻOtuá ko ʻetau Tamaí. Ko Sīsū Kalaisi, hotau Fakamoʻuí mo hotau Huhuʻí. ʻOku ou ʻilo ʻokú Ne moʻui. Ko Hono Siasí ʻeni. ʻOku mou fakahoko ʻEne ngāué, ke akoʻi ʻa e palani ʻo e Tamaí ki he toʻutangata kei tupu haké ʻaki e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku ou fakamoʻoni ki ai ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki