Ngaahi Fakataha Lotu 2023
Taukaveʻi ʻa e Moʻoní


Taukaveʻi ʻa e Moʻoní

Fakataha Lotu Fakaemāmani Lahi maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú

Sāpate, 21 Mē 2023

Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi: Fakamālō atu he hiva fakaʻofoʻofa ko iá. ʻOatu mo e fakamālō kia Komisiona Kilipeti, he fakafeʻiloaki fakaʻofoʻofa ko iá.

Siʻi kakai lalahi kei talavou, kau ai ʻa e fānau teuteu ʻosi mei he ako māʻolungá, ʻoku ou fiefia mo Sisitā ʻOakesi ke fakahaaʻi ʻema ʻofa kiate kimoutolú mo lea atu ʻi he fakataha lotu mahuʻingá ni. Ko ha ngaahi taimi fakamafasia ʻeni kiate kitautolu kotoa, ka ʻoku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ha ʻuhinga feʻunga ke tau fiefia ai. Kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi Heʻene palōfitá, ʻa e pole ke kātekina ʻa e faingataʻá, pea ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e hala ke tau ikunaʻi ai hotau ikuʻanga fakalangi ʻo e moʻui taʻengatá.

I.

Naʻe ʻomi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi haʻane lea ki ha haʻofanga hangē ko kimoutolú, ʻa e fakahinohino mahuʻingá ni: “ʻI he fakaʻau ke mālohi ange ‘a e tākiekina ʻo e māmaní kae siʻi e fakalaumālié, ʻoku totonu ke fakalaumālie ange hoʻo tupulakí kae siʻi e fakamāmaní. Feinga ke tuʻu maʻu ʻi he tefitoʻi moʻoní kae ʻikai ko e meʻa ʻoku manakoá.”

Naʻá ne fai leva ʻa e tukupā ko ʻení, ʻa ia ʻoku tau ʻomi ko e kaveinga ʻo ʻetau fakataha lotú: “ʻIloʻi ʻa e moʻoní pea taukaveʻi ia, neongo kapau ʻoku ʻikai manakoa fakapolitikale ʻa e moʻoní.”1

Ko ʻetau taumuʻa ʻi heʻetau moʻui fakamatelié mo e hala ʻoku totonu ke tau muimui ki aí, ʻoku ʻomi ia ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí pea kimuí ni mai, ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní.” Fakakaukau ki he anga e vakai ʻi he fakamatala fakanounou mahuʻinga ko ʻeni ʻa Palesiteni Nalesoní:

“Ko e moʻuí ʻoku ʻikai ko ha tulama konga taha pē ia. ʻOku ʻi ai moʻoni ha vahaʻataimi ko e maama fakalaumālié. Pea ʻoku ʻi ai moʻoni ha moʻui hili ʻa e maté. Ko e maama fakalaumālié mo e moʻui fakamatelié ko ha talateu kinaua ki heʻetau moʻui hili ʻa e moʻui fakamatelié. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he ʻilo ki he ngaahi nāunau ʻe tolú, ʻo hangē ko ia kuo fakahā ki he kau palōfitá, ha kihiʻi konga ʻo e meʻa te tau ala aʻusia hili ʻa e moʻui fakamatelié. ʻOku nāunauʻia ʻa e moʻui taʻengatá pea ʻoku ʻaonga moʻoni ʻa e fāifeinga ki aí.”2

ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku tāpuekina kitautolu ʻaki ha fakahā fakaonopooni ʻokú ne ʻomi ha mahino lahi ange ki he taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié ni. Hangē ko e lea ʻa Palesiteni Nalesoní, ʻoku ʻikai ke tau vakai ki he moʻui fakamatelié ʻo hangē ha tulama konga taha peé. Kiate kitautolú, ʻoku ʻi ai ha konga ʻe tolu ʻi heʻetau fononga taʻengatá. Ko e Konga 1 ʻa ʻetau moʻui ʻi he maama fakalaumālié. ʻOku hoko mai leva ʻetau moʻui fakamatelie lolotongá, ko e konga 2. Ko ʻetau moʻui hili ʻa e maté ʻa e konga 3. ʻOku kau ʻi he konga fakaʻosi ko ʻení ha Toetuʻu moʻoni maʻanautolu kotoa pē kuo moʻuí pea mo ha Fakamaau Fakaʻosi ʻokú ne vahe kitautolu ki ha puleʻanga ʻo e nāunau ʻa ia kuo fakafeʻungaʻi kitautolu ki ai ʻe heʻetau ngaahi ngāué, ngaahi filí mo e ngaahi holi hotau lotó.

ʻOku hoko ʻa e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ke makehe ai hono ʻomi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvani ʻofá ki he fakamoʻui ʻo ʻEne fānaú.

Ko e taumuʻa ʻo ʻetau moʻui ʻi he māmaní, konga 2, ke tupulaki ki hotau ikuʻanga ʻi he moʻui taʻengatá. ʻOku tau fakahoko ʻeni ʻaki hono ikunaʻi e meʻa ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa peé, kau ai ha ngaahi ʻahiʻahi lahi ke maumauʻi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he fehangahangai mo hono ikunaʻi ʻo e ʻahiʻahí, pea ʻunuʻunu ke ofi ange ki he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he ngaahi fili totonú mo e fakatomala mei he ngaahi meʻa halá, ke tau aʻusia ʻa e tupulaki taʻengatá ʻa ia ko e taumuʻa ia ʻo e moʻui fakamatelie ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá.

ʻOku tāpuekina kitautolu ʻoku tau maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo e fakamaama ʻo e fakahā fakaonopōní ʻaki ha ngaahi fakakaukau lahi. Hangē ko ʻení, ʻoku talaʻofa ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko kinautolu ʻoku fekumi faivelengá “te [nau] ʻiloʻi; pea ʻe fakahā ʻa e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá kiate kinautolu, ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.”3 ʻOku ou lotua ko e taha kotoa pē ʻoku ou ʻofa aí—pea ʻoku kau ai ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ʻoku nau ongona hoku leʻó—te nau ngāueʻi ʻa e fakaafe ko ia ke kumi mo ʻiloʻi e moʻoní.

II.

ʻOku fekauʻaki ʻa e ʻuluaki moʻoní mo e malí. Ko e malí ko e uho ia ʻo e taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié mo e meʻa ʻoku muiaki maí. Ko e fānau kitautolu ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa naʻá Ne fakatupu kitautolu ke tau malava ʻo muimui ki Heʻene fekau ke fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní. Ko e mālohi ʻo e fakatupú ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻoku tau maʻu ʻi he moʻui fakamatelié. Ka ko e uho ʻo e meʻaʻofa ko iá ʻa e fono ʻo e angamaʻá, ko e fekau ko ia ke toki fakahaaʻi pē hotau mālohi ʻo e fakatupú ʻi he mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné. Ko e fekau ko iá ko e uho ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he foʻi moʻoni ko iá ʻa e ʻuhinga ʻoku kehekehe ai hotau ngaahi tuʻunga ʻulungāngá pea fakaʻehiʻehi mei ha ngaahi tōʻonga pau ʻoku ngali angamaheni pē ia ki ha niʻihi tokolahi ʻoku tau feohi.

ʻOku hoko ʻetau tōʻonga fakakaukau ki he fakaʻuhinga ʻo e nofo-malí pea mo e meʻa ko e nofo-mali ko ha sīpinga ʻo e meʻa ko iá. ʻOku mātuʻaki hohaʻa makehe ʻa e kau taki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki he ngaahi liliu kimuí ni mai ʻi he natula mo e tuʻunga ʻo e malí ʻi he ʻIunaiteti Siteití. ʻOku kau heni ʻa e fakalalahi ʻa e fakahehema ʻa e kau tangataʻi fonua ʻo e ʻIunaiteti Siteití, kau ai ha kau tangata mo ha kau fefine moʻui taau ʻo e Siasí, ke fakatoloi ʻa e malí. Ke fakatātaaʻi ʻa e fakahehema ko iá, tau vakai ki ha saati ʻe ua ʻi he malí. Neongo ko e ngaahi fika ko ʻení ʻi he ʻIunaiteti Siteití pē, ka ʻoku nau fakafofongaʻi ha palopalema fakaemāmani lahi.

ʻOku ʻasi ʻi he saati ʻuluaki ko ʻení ʻa e hōloa lahi ʻi he pēseti ʻo e kakai ʻi he ʻIunaiteti Siteití kuo ʻosi malí. ʻI he taʻu ʻe 30 kuohilí, ʻoku holo ʻa e pēseti ko ʻení ʻaki ha poini pēseti ʻe valu ki he hiva ki he kakai tangatá mo fafiné fakatouʻosi. ʻOku mahino ʻa e hōloa ʻa e malí ʻi he ʻIunaiteti Siteití.

ʻOku ʻasi ʻi he saati hono ua ko ʻení ha meimei tupu tatau ʻi he taʻu motuʻa ʻo e mali ʻa e kāingalotu kei talavou ʻo e Siasí. ʻOku ʻoatu heni ʻa e ʻavalisi ʻo e taʻu motuʻa ʻo e kakai tangata mo fafine ʻo e Siasí ʻi he taimi naʻa nau fuofua mali aí. ʻOku ʻasi ai ha tupulaki ʻi ha taʻu ʻe nima ki he kakai tangata mo fafiné fakatouʻosi.4

Fakakaukau ki he meʻa ʻoku mole mei he Kāingalotu kei talavou ʻo e Siasí ʻi he taimi ʻoku nau fakataumuʻa ai ke fakatoloi ʻenau malí ʻi ha vahaʻataimi lōloá: ʻoku mole ʻa e ngaahi faingamālié pea fakatoloi mo e ngaahi tāpuakí. ʻOku ʻuhinga ʻeni ki ha fakatoloi ʻi he tupulaki fakataautaha mahuʻinga ʻoku hoko ʻi he vā fetuʻutaki ʻo ha husepāniti mo e uaifi, ʻa e tupulaki ʻi he ngaahi ʻulungaanga hangē ko e feilaulaú mo e loto-fakatōkilaló. ʻOku ʻuhinga ia ki ha hōloa ʻi he ngaahi faingamālie ke ngāue fakataha ai ke langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Kae hiliō aí, ʻoku ʻuhinga ia ʻoku tokosiʻi ange ʻa e fānau ʻoku fanauʻi mai ke nau tutupu hake mo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. ʻOku mou ʻiloʻi kotoa ʻeni, pea ʻoku fiemaʻu ke mou meaʻi ʻoku ʻiloʻi ʻe homou kau takí ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻo ʻetau kau tāutahá ʻoku ʻikai vave ʻenau malí koeʻuhí ko ha ngaahi ʻuhinga ʻoku ʻikai ke nau pule ki ai. Te u toki lave ki ai ʻamui ange.

Kilisiteni, kātaki ʻo tānaki mai hoʻo ngaahi fakakaukaú ki he meʻá ni.

Sisitā Kilisiteni M. ʻOakesi: SAI. Ko hono moʻoní, ko e malí ko ha meʻaʻofa. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono ʻomi ʻe he malí ʻa e faingamālie ki ha fānaú, ka ʻokú ne ʻomi ʻa e faingamālie mo e ʻuhinga ke kamataʻi ai ha fonongaʻanga ʻo e tupulaki fakatahá. ʻOku tau ako ke feilaulau mo tokoni ki he lahi taha te tau lavá ʻi ha ngaahi founga kehekehe.

ʻI heʻeku kei tāutahá, naʻá ku faʻa fekumi ki ha ngaahi faingamālie ke ngāue tokoni ai. Ka ko e taimi ní, ʻi he pō kotoa pē ʻi he maʻu meʻatokoni efiafí, ʻoku ou tangutu fehangaaki mo ʻeku ngāue tokoní. ʻOku ou ako ʻa e founga ke ʻofaʻi mo tokoniʻi lelei ange ai hoku husepānití; ʻoku ou maʻu ha kaungāmeʻa ke kakata mo tangi fakataha mo ia. ʻOku ʻi ai haʻaku taukapo, faiako, mo ha tokotaha fakakaekae ʻokú ne tokoniʻi foki au. Ko e nofo-malí ko ha faingamālie ia ke ako ai ʻa e fetuʻutakí mo e fakakaukaú. ʻOku ou loto ke mou ʻiloʻi ʻoku fakaʻau ke toe lelei ange ʻa e moʻuí ʻi he fehokotaki ʻetau nofo-malí mo ha meʻa ʻoku maʻongoʻonga ange ʻiate kitautolu pea ofi ange ki hotau Fakamoʻuí. Pea ʻokú ma fiemaʻu moʻoni ia maʻamoutolu hono kotoa.

ʻOku ʻi ai ha laine ʻi he tulama Les Misérables ʻoku pehē, “Ko e ʻofa ki ha taha kehé ko e mamata ia ki he langi ʻo e ʻOtuá.”5 ʻOku ʻikai ha feituʻu ʻe toe lelei ange ai e hoko ʻa e meʻa ko iá ka ko e nofo-malí.

Palesiteni ʻOakesi: ʻI he ngaahi lea mahinó, ko hono fakatoloi ʻo e fānaú—naʻa mo hono fakasiʻia honau mahuʻingá—ʻoku hā mahino ia ʻi he tūkunga ne toki lipooti hake ʻi ha savea fakafonua ʻiloa, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ko e mahuʻinga ki he kakai lalahí ke ʻi ai ha fānaú, kuo holo ia ʻi he taʻu ʻe 25 kuo hilí mei he pēseti ʻe 66 ki he pēseti ʻe 33.6

Naʻá ku fakakaukau mo Kilisiteni ki hono mahuʻinga ki he Siasi kuo fakafoki maí ʻa hono fakasiʻia fakapuleʻanga ʻo e mahuʻinga ʻo e fānaú ʻi he taimi ne fakamatalaʻi mai ai ʻe he tokoua ʻo Kilisitení ha lea ne fai ʻe hono kiʻi mokopuna tangatá. ʻI heʻena lau fakataha ʻa e Kaumeʻá mo sio ki ha fakatātā ʻo Sīsuú, naʻá ne puputuʻu ʻi he taʻalo ʻa e Fakamoʻuí ki he fānaú ke nau haʻu kiate Iá. Naʻe tali ange ʻe ʻEnitasi, taʻu fā, ʻaki e kiʻi fakamatala ueʻi fakalaumālie ko ʻení: “ʻOku ʻikai koā ke mahino kiate koe? ʻOku ʻofa ʻa Sīsū ʻi he kauleká.”

Manatuʻi, ʻoku ʻi ai ha palani ha Tamai Hēvani ʻofa maʻa ʻEne kau taautaha kei talavoú, pea ʻoku kau ʻi he palani ko iá ʻa e malí mo e fānaú.

Sai, ke tau fiefiá, ʻokú ma fie vahevahe ha meʻa ne ma akoʻi kimuʻa fekauʻaki mo e teití mo e feohi fakakaumeʻá. Ko ha foʻi vitiō ʻeni ʻo e meʻa naʻá ku lea ʻaki ʻi he 2005, ʻi he taimi naʻe taʻu 12 ai pē ʻa e kakai lalahi kei talavou taʻu motuʻa taha ʻi he ʻaho ní, pea kei iiki ʻa e toenga ʻo kimoutolú pe teʻeki fanauʻi mai.

Kuo taʻu lahi hono faleʻi ʻe he Siasí hotau toʻu tupú ke ʻoua te nau teiti kimuʻa he taʻu 16. Mahalo kuo fakahoko ʻe ha kakai lalahi kei talavou ʻe niʻihi, tautautefito ki he houʻeiki tangatá, ʻa e faleʻi fakapotopoto ko iá ʻo kiʻi tōtuʻa pea nau fakapapau ke ʻoua naʻa nau teiti kimuʻa ʻi he taʻu 26 pe naʻa mo e 36. Sai, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu he taimí ni ke tau toe foki ʻo mamata ʻi he foʻi vitiō ko ʻeni mei he 2005.

Palesiteni ʻOakesi [vitioó]: “Houʻeiki tangata, kapau kuó ke foki mei hoʻo ngāue fakafaifekaú pea ʻokú ke kei muimui pē ʻi he sīpinga ʻa e kiʻi tamasiʻi-taʻahine naʻe faleʻi koe ke ke muimui ki ai ʻi ho taʻu 15, kuo taimi ke ke fuʻu lahi ā. ʻAi ke ke loto-toʻa pea fakasio ha taha ke mo hoa. Kamata ʻaki ha teiti mo ha kau finemui kehekehe, pea ʻi he taimi ʻoku ʻomi ai ʻe he tūkunga ko iá ha faingamālie ʻoku leleí, hoko atu leva ki he faikaumeʻá. Kuo taimi ʻa e malí. Ko e taumuʻa ia ʻa e ʻEikí ki Hono ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine lalahi kei talavoú. Ko e houʻeiki tangatá ʻoku nau kamataʻí, pea ʻoku totonu ke mou ngaungaue ā houʻeiki tangata. Kapau ʻoku ʻikai ke ke ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻo e teití, mahalo ʻe tokoni ʻa e fakaʻuhinga ko ʻení. Naʻá ku fanongo ai mei hoku mokopuna fefine taʻu 18. Kuo pau ke paasi ʻe he ʻteití’ ha sivi ʻe tolu: (1) palaniʻi kimuʻa, (2) totongi, pea (3) ʻi ai ha hoa. …

“Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa taautaha kei talavou, ʻokú ma faleʻi atu ke mou fengāueʻaki fakataha mo e tuʻunga tangata pe fefine fehangahangaí, ki ha ngaahi sīpinga teiti ʻoku ʻi ai ʻa e tuʻunga malava ke iku ki ha malí, kae ʻikai ko ha ngaahi sīpinga fakakaungāmeʻa ʻoku faʻa iku pē ki he ngaahi sipoti fakatimi hangē ko e ʻakapulu malemalé. Ko e nofo-malí ʻoku ʻikai ko ha ʻekitivitī fakakulupu ia—kae ʻoleva ange pē kuo tokolahi e fānaú.”7

[ngata e foʻi vitioó]

Kau fefine, hangē naʻa mou fiefia ʻi he ngaahi fakahinohino ko ia maʻá e houʻeiki tangata tāutahá. Ko e taimi ní ʻoku ʻi ai ha ngaahi lea ʻa Kilisiteni maʻá e houʻeiki fafine tāutahá.

Sisitā ʻOakesi: Palesiteni ʻOakesi, ʻoku motuʻa ʻaupito e foʻi vitiō ko ia fekauʻaki mo e teití, ka ʻoku kei tatau pē ʻa e tefitoʻi moʻoní—ʻoku kei muʻomuʻa pē ʻa e teití ʻi he malí.

Koeʻuhí naʻá ku mali ʻi hoku taʻu 53, ʻoku ou ʻilo ʻa e ongo ʻoku maʻu ʻi he tatali ki ha hoa moʻui tāú, pea mo e fakaʻānaua mo e loto-mamahi mo e tangi pē ʻo aʻu ʻo mohé ʻa ia ne faʻa kau fakataha mo iá. Ka te u lava ʻo fakamoʻoni ki he ʻofa ʻa e ʻEikí ki he kau fafine loto-toʻa ʻoku faʻa tatalí, he kuó u ongoʻi ia. Pea ʻoku ongo foki ki hoku lotó ʻa e kau tangata faivelenga ʻoku nau fiemaʻu foki ʻení. ʻOku moʻoni ʻene faingataʻá. ʻE lava ke fakamafasia ʻa e teití naʻa mo e ʻikai teití.

ʻI he taimi ʻoku hangē ʻoku ʻahiʻahiʻi ai ʻeku tuí mo e kahaʻú—ʻi heʻeku fifili ki he ʻuhinga ʻoku fuʻu faingataʻa ai ʻa e moʻuí lolotonga ʻeku fai hoku lelei tahá ke moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí—ʻoku ou ongoʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku pau pē ne u fai ha fehalaaki. Naʻe ʻikai ke u fai ha meʻa hala.

Hangē ko e lea ʻa Sisitā Mīseli D. Kelekí, “Oku ʻikai ʻuhinga ʻa e ngaahi faingataʻá ʻoku fehalaaki ʻa e palaní.” ʻOku kau ʻi he palaní ʻa e tupulakí pea ʻoku fakataumuʻa ia ke tokoniʻi kitautolu ke tau fekumi ki he ʻOtuá. Naʻe toe tānaki mai ʻe Sisitā Mīseli D. Keleki ʻo pehē, “ʻOku tokanga ange ʻa e Tamai Hēvaní ki [hoʻo] tupulaki ko ha ākonga ʻo Sīsū Kalaisí ʻi Heʻene tokanga ki [hoʻo] fiemālié.”8

Kapau ʻokú ke fakatokangaʻi hifo ʻokú ke tatali pē ki ha taha ʻe ngalingali te mo mali, tuku e tatalí kae kamata hoʻo teuteú. Teuteuʻi koe ki he moʻuí—ʻi he akó, taukeí, mo e palaní. ʻOua ʻe tatali ke maʻu mola pē ʻa e fiefiá. Fekumi ki ha ngaahi faingamālie ke ngāue tokoni mo ako ai. Kae mahuʻinga tahá, falala ki he ʻEikí, “ui ki he huafa ʻo e ʻEikí ʻi he ʻaho kotoa pē, ʻo tuʻu maʻu ʻi he tui mālohi ki he ngaahi meʻa ʻe hoko maí.”9 Pea ʻoku ou palōmesi atu ʻi hoʻomou fai iá, te mou maʻu ʻa e fiefiá.

Palesiteni ʻOakesi: Kuo fai atu ʻe Kilisiteni ha faleʻi mahuʻinga maʻamoutolu houʻeiki fafine. ʻOku ʻikai ʻolokuonga ʻene faleʻí. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ʻolokuonga mo ʻeku faleʻi ki he houʻeiki tangata tāutahá. ʻOku tokanga tatau pē ʻa e kau taki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki he nofo-malí ʻo hangē ko kimautolu ʻi he taʻu ʻe 20 kuo hilí. ʻOku kau ʻi heʻemau hohaʻá ʻa e tupuʻangá, hangē ko e siʻisiʻi ʻa e ngaahi ʻapi ʻe lava ke fakatau ʻe he kau mali kei talavoú pea mo e fakautuutu ʻa e moʻua paʻanga ʻa e fānau akó.

Hangē ko ia ʻoku mou ʻiloʻi lelei ʻi hoʻomou hoko ko e kakai lalahi kei talavoú, ʻoku ʻikai ko e tupuʻanga kimoutolu ʻo e ngaahi tūkunga ko iá, ka ko kimoutolu ʻoku uesia he ngaahi tūkunga ko iá. Ko e hā ʻa e meʻa ke faí? Laka atu ki muʻa ʻi he tui, pea fai homou lelei tahá ʻi he ngaahi tūkunga māketi nofoʻangá ʻa ia ʻoku kehe mei he tūkunga ne u aʻusia mo homou ngaahi kuí ʻi heʻemau kei talavoú. Pea tautautefito ki he ngāue ke fakasiʻisiʻi ʻa e moʻua paʻanga fakaakó.

ʻI he palani ʻa e ʻOtuá, te tau lava ʻo maʻu kotoa ia, kae ʻikai ʻi he fakahokohoko ʻoku ʻomi ʻe he māmaní. ʻOkú ma fie tokoni ʻaki hono fakamanatu atu kiate kimoutolu ʻa e palani ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi sīpinga taau ʻo ʻetau ngaahi kuí. Naʻe liʻaki ʻe heʻetau kau paionia ʻi he kuonga muʻá honau ngaahi ʻapí mo ʻenau koloá kae ʻomi honau ngaahi fāmilí ki he malu fakalaumālie ʻi he Moʻunga Hihifó. ʻOkú ma tapou atu he ʻahó ni ke ʻoua naʻa mou liʻaki ʻa e malu fakalaumālié mo e fāmilí ke maʻu ha koloa fakamāmani.

III.

Te u lea he taimí ni ki ha ngaahi palopalema ʻoku hohaʻa foki ki ai ʻetau fānau ʻofeina ʻi he akoʻanga māʻolungá ʻa ia ʻoku ʻi hotau haʻofangá.

ʻI he tuʻunga fakaemāmani lahí, ʻoku faingataʻaʻia homou toʻú ʻi he loto-hohaʻá, tuʻu laveangofua ki he faitoʻo konatapú, maʻunimā ʻe he mītia fakasōsialé, mo e lahi taha ʻi he kumi faleʻí. ʻOku uesia kimoutolu ʻe he ngaahi ivi tākiekina ko ʻení, ka ʻoku ope atu ʻa e ngaahi ongoongo leleí ʻi he ngaahi meʻa kotoa ko iá.

ʻOku mou ʻilo ko e fānau kimoutolu ʻa e ʻOtuá, ko ha tukufakaholo makehe fakalangi. ʻOku ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻiate kimoutolu. Ko ha faifakahinohino mālohi Ia, pea kuó Ne talaʻofa ke tokoniʻi koe kapau te ke fekumi kiate Ia ʻi he founga kuó Ne akoʻí. Fokotuʻu ʻi ho ʻatamaí mo e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga fakataautaha kiate koé ʻa e moʻoni mālohi ko ia ko ha fānau ʻofeina koe ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakakoloaʻi koe ʻe Heʻene ʻofá ʻaki ʻa e fakaʻapaʻapaʻi kitá, ko ha ivi, mo ha poupou ke ke fetaulaki mo ha faʻahinga palopalema pē ʻokú ke fehangahangai mo ia ʻi hoʻo moʻuí. Pea ʻoua naʻa teitei ngalo ʻoku ʻofa ʻEne kau tamaioʻeikí ʻiate koe. ʻOkú ma ʻofa ʻiate kimoutolu.

Naʻá ku toki maʻu ha tohi mahuʻinga mei ha finemui taʻu 16 ʻoku nofo ʻi ha siteiti ʻoku tokosiʻi ai e kāingalotú. Te u ui pē ia ko ʻEimi. ʻOku mahuʻinga ʻene tohí koeʻuhí ʻokú ne fakahaaʻi ha ngaahi ongo ʻoku angamaheni mo e toʻu tupu kotoa pē ʻi he Siasí. ʻOku kau ʻi he tohi lōloa ʻa ʻEimí ʻa e ngaahi konga ko ʻení. Kuó u kole ki ha taha ʻi homou toʻú ke ne lau ʻene ngaahi leá.

ʻEimi: “ʻOku ou ongoʻi he taimi ʻe niʻihi, hangē ʻoku ou maʻu ha ngaahi pōpoaki kehekehe mo fakapuputuʻu mei he Siasí. ʻI heʻeku moʻui fakaʻahó, ʻoku ou vakai ki he fakafōtunga ʻa e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he mītia fakasōsialé, ʻoku hangē ʻoku ʻikai ke nau kau ki he ongoongolelei ko ʻení. … ʻOku ou ongoʻi ʻo hangē ko au pē ʻa e finemui ʻi hoku uōtí ʻoku mamata ki he ngaahi meʻa ʻoku fehalaaki ʻi he māmaní. … ʻOku ʻikai teitei mahino kiate au ʻa e ʻuhinga ʻoku tokolahi ai ha toʻu tupu ʻi hotau siasí ʻoku ʻikai ke nau sio ki ha faʻahinga palopalema ʻi hono liliu ʻe he kakaí honau tuʻunga tangata pe fefiné ʻi he ʻaho kotoa pē, teiti mo ha kakai ʻoku nau tuʻunga tangata pe fefine tatau pe ʻoku nau tala ʻoku ʻikai ʻi ai honau tuʻunga tangata pe fefiné. …

“ʻI he ngaahi ʻekitivitī fakasiteiki pe fakauooti ʻa e toʻu tupú, ʻoku ʻeke mai ai pe ko e tuʻunga fetonginauna fē ʻoku ou fiemālie ki aí (tangata pe fefine), pe ʻi he akó ʻoku kole mai ai ke u hulohula mo ha taʻahine ʻoku fakakaukau ko ha tamasiʻi ia. ʻOku ou ʻilo ʻoku totonu ke tau ʻofa ʻi he tokotaha kotoa pē mo fakahaaʻi ʻetau fakaʻapaʻapá, pea ʻoku ou fai maʻu pē ia. [Ka] ʻoku ou ongoʻi ʻoku ope atu ʻeni ia ʻi he meʻa ʻoku tāú. … ʻOku ou fakaʻamu ne tau fanongo ki ha ngaahi lea lahi ange mei he kau taki ʻo e Siasí fekauʻaki mo e palopalemá ni.”10

Palesiteni ʻOakesi: Ko ha tohi ʻeni mei ha finemui ʻoku fakafuofua ki he taʻu motuʻa ʻo e kau taʻu fakaʻosi mei he ako māʻolungá ʻi he haʻofangá ni. Ko e hā ʻoku ongo mamafa pehē ai ʻene tohí kiate aú? ʻOkú ne fie fai ʻa ia ʻoku totonú, ka ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻākilotoa ia ʻe ha ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mo e tōʻonga ʻokú ne ongoʻi ʻoku hala, pea ʻoku ʻikai pē ke ne ʻilo e meʻa ke faí. ʻOkú ne fakaʻamu ke taukaveʻi ʻa e moʻoní ka ʻoku ʻikai ke ne ʻilo ʻa e founga ke fakahoko ʻaki ia ʻi he ʻofá. Naʻá ku fakamatalaʻi mo ʻEletā Kalake G. Kilipati ʻi ha fakataha lotu maʻá e kakai lalahi kei talavoú ʻi he Kolisi ʻEnisainí, ʻa e pole ko ʻeni ʻo e tuʻu maʻu ʻi he ʻofá lolotonga hono talaki ʻo e moʻoní. Te tau kei lava pē ʻo ʻofa ʻi he niʻihi kehé mo maʻu ha meʻa ʻoku tau faitatau ai, taʻe te tau sītuʻa mei he ngaahi moʻoni ʻoku tau ʻiló.11

ʻOku lave ʻa ʻEimi ʻi heʻene tohí ki hano ngaahi kaungāmeʻa Siasi ʻoku nau puputuʻu fekauʻaki mo honau tuʻunga tangata pe fefiné, ko ha tūkunga ʻoku ui ko e taʻefiemālie ʻi he tuʻunga tangata pe fefiné (gender dysphoria). ʻE lava ke hoko ʻa e puputuʻu ko ʻení ʻi ha ngaahi founga kehekehe ʻi ha ngaahi taimi kehekehe ʻi he moʻui ʻa ha taha. Ko ia ai, ʻoku totonu ke sio lōloa ʻa e kakai ʻoku uesiá mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí pea feinga ke falala mo ngāueʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengatá. Kuo kiʻi fuoloa ʻeku fakalaulauloto ki he kaveingá ni. ʻI he taimi ní mo e ʻofa ʻoku ou maʻu kiate kinautolu ʻoku hohaʻa ki he faʻahinga kaveinga peheé, kuo ueʻi au ʻe he Laumālié ke fakaʻaongaʻi ʻa e faingamālié ni ke fakamamafaʻi ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻoku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ke tokoni ʻi he ngaahi puputuʻu peheé.

Kau talavou mo e kau finemui, ʻoku maʻu ʻe homou kau taki ʻi he Siasí mo e kau faiako seminelí mo e ʻinisititiutí pea mo hoʻomou mātuʻá ʻa e fatongia mo e ueʻi fakalaumālie ke akoʻi atu ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻOku mou maʻu ʻa e kiʻi tohi mahuʻinga Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, ʻa ia ʻoku langa ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e palani ʻo e fakamoʻui ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, pea mo e ngaahi fuakava ne tau fakahoko ʻi heʻetau papitaisó ʻa ia ʻoku tau fakafoʻou ʻi he Sāpate takitaha ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití. ʻOku ʻi hono ngaahi ʻuluaki pēsí ʻa e talaʻofa ko ʻení: “ʻI hoʻo maʻu e ngaahi moʻoni ko ʻení ke hoko ko ho faifakahinohinó, te ke lava ai ʻo fakahoko ha ngaahi fili fakalangi te nau tāpuekina koe ʻi he taimí ni pea ʻi he kotoa ʻo e taʻengatá.”12

ʻI he taimi naʻe fehuʻi ai kia Sīsū pe ko e fekau fē ʻoku lahí, naʻá Ne ʻoange ha fekau ʻe ua. ʻUluakí ke ʻofa ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻoku tau fakahaaʻi ʻaki ʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Ko hono uá ke ʻofa ki hotau kaungāʻapí.13 Kuo pau ke tau fakahoko fakatouʻosi kinaua, pea ʻoku ʻikai faingofua. Ko e tokolahi ʻo kitautolú ʻoku siʻi ʻetau tokanga ke ʻofa ki hotau kaungāʻapí pea fakamamafaʻi ʻo fuʻu tōtuʻa ʻa hono tauhi ʻo e fonó (ngaahi fekaú). Ko e meʻa ia ʻoku ou fakahehema ki aí koeʻuhí ko ʻeku ako fakalaó. He ko hono moʻoní, ko e ʻofa ki he ʻOtuá mo hono fakahaaʻi ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki ʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú ʻa e ʻuluaki fekau ʻoku lahí. Pea ko e moʻoni, ʻoku faingofua ange ke tau fakamaauʻi kitautolu mo e niʻihi kehé pe ʻoku tau talangofua ki he fonó pe ʻikai. Ka neongo ia, ʻoku mahuʻinga foki ke tau takitaha tauhi e fekau hono uá, ʻa ia ʻoku “tatau mo iá,”14 ke ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻi he founga ʻoku ʻofa ai ʻa Sīsū kiate kitautolú.15

Ko e sīpinga fakalangi ʻoku ou saiʻia taha ai ʻi hono fakatahaʻi mo tauhi fakatouʻosi ʻo e ongo fekau lalahi ko ʻení, ko e meʻa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene fehangahangai mo e meʻá ni. ʻOku talanoa e vahe valu ʻo e tohi ʻa Sioné ki he founga naʻe ʻomi ai ʻe ha kau tangata tohi mo e kau Fālesi ha fefine ke fakamaauʻi ʻe Sīsuú. Ko ʻenau taumuʻá ke tauheleʻi ʻa e Fakamoʻuí ke fili ke fakafepakiʻi ʻa e fono ʻa Mōsesé pe ko e fono ʻa Lomá, ʻa ia naʻe ʻikai fakangofua ai ʻa e tautea fakalao naʻe tuʻutuʻuni ʻe he fono ʻa Mōsesé ʻi he ngaahi tūkunga peheé. Ka ko e mahuʻinga ʻo e sīpingá kiate kitautolu he ʻaho ní ko e founga naʻe fakaʻehiʻehi ai ʻa Sīsū mei he tauhelé mo akoʻi ha lēsoni mālohi ki he founga ke fakaʻaongaʻi fakatouʻosi ai e ongo fekau lalahi ʻe uá.

ʻUluakí, naʻe taʻofi lelei ʻe he Fakamoʻuí ʻa kinautolu naʻa nau feinga ke fakaʻaongaʻi ʻa e fonó he taimi pē ko iá. Naʻá Ne fai ʻeni ʻaki ʻEne fekau ke nau vakavakaiʻi pē ʻa kinautolu. Naʻá Ne folofola, “Ko ia ia ʻiate kimoutolu ʻoku taʻeangahalá, ke lī ʻe ia ʻa e fuofua maká ki ai.”16 ʻI he mavahe atu ʻa e falukunga kakai kuo ongoʻi maá, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mālohi ʻo e ʻofá. Naʻá Ne fakafisi ʻi he ʻaloʻofa ke fakahalaiaʻi ʻa e fefiné, pea naʻe hiki hake ʻe he ngāue ʻofa ko iá ʻa e fefiné ni ki ha moʻui foʻou. ʻE toki hoko mai ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e fonó ʻamui ange, ʻi he taimi ʻe fakamaauʻi ai ia ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí ʻo kau ai ʻa e fakatomalá. Ka kimuʻa ange ʻi he meʻa ne hoko ko iá, naʻe fakahaaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ʻofá mo e ʻaloʻofá ʻaki ʻEne fakaʻehiʻehi mei hono fakahalaiaʻi ʻa e fefiné, peá Ne fakapapauʻi ange leva ʻa e fonó ʻaki ʻEne folofola, “ʻAlu, pea ʻoua ʻe toe faiangahala.”17

ʻOku ʻi ai maʻu pē ʻa e fiemaʻu ke fakatahaʻi mo fakaʻaongaʻi ʻa e fonó mo e ʻofá fakatouʻosi, ʻi hono ueʻi koé. Kuo fakamanatu mai ʻe ʻEletā Kulisitofasoni, “ʻoku ʻikai hanga ʻe he fakamuʻomuʻa ʻo e ʻuluaki fekaú ʻo holoki pe fakangatangata ʻetau malava ke tauhi ʻa e fekau hono uá. Ka ko hono fehangahangaí, ʻokú ne fakatupulaki mo fakamālohia ia. … ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻofa ki he ʻOtuá ʻo hikiʻi hake ʻetau malava ke ʻofa kakato mo haohaoa ange ki he niʻihi kehé koeʻuhí he ʻoku tau fengāueʻaki fakataha mo e ʻOtuá ʻi hono tokangaʻi ʻEne fānaú.”18

Fakakaukau ki he ongo lea ko ʻení, ko e lea ʻe taha mei ha taha naʻe toki lea ʻi BYU, pea ko e tahá mei ha lea naʻe fai kimuʻa ange ʻe ha Taki Māʻolunga.

“Ko e ngāue kakato ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí, ʻo fakaʻosi ʻaki e feilaulau fakalelei maʻongoʻonga ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, naʻe fakataumuʻa ia ke tau malava ʻo hoko ko ha kakai ʻo e ʻofá ʻi he founga taupotu taha ʻo ʻetau fetuʻutaki mo e niʻihi kehé. …

“ʻOku akoʻi mai ʻe he meʻá ni ko e ngaahi fekau mo e [fakahinohino fakaepalōfita kotoa pē]—ʻo kau ai e ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻi he fanongonongo ki he fāmilí—ʻoku fakataumuʻa ia ke tataki kitautolu ʻi he ngaahi founga ʻa e ʻOtuá ke tau lava ʻo hoko ko ha kakai ʻo e ʻofá.”19

Mei he lea ʻe tahá:

“ʻOku tau fulihi ʻa e ongo ʻuluaki fekau maʻongoʻonga tahá ʻi heʻetau feinga ke ʻuluaki fakafiemālieʻi e niʻihi kehé kae ʻikai ko e ʻOtuá. Ko hono fakangaloʻi ia ʻo e tokotaha ʻoku tau fakafofongaʻí. Ka kuo tau fehalaaki kotoa ʻi he meʻá ni ko ʻetau manavahē ki he tangatá. …

“Ne tokanga taha maʻu pē ʻa e Fakamoʻuí, ko hotau faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻongá ki Heʻene Tamaí. Naʻá Ne ʻofaʻi mo tokoniʻi ʻa Hono kaungā tangatá, ka naʻá Ne folofola, ‘ʻOku ʻikai te u maʻu ʻa e fakamālō mei he tangatá’ (Sione 5:41). Naʻá Ne fiemaʻu ke muimui ʻiate Ia ʻa e niʻihi naʻá Ne akoʻí, ka naʻe ʻikai te Ne feinga ke maʻu ʻenau fakamāloó.”20

Ko e ngaahi fakamatala ko ʻeni ʻo e ʻofá mo e fonó ko ha ngaahi fakahinohino moʻoni ia ʻo e meʻa kuo fekau ʻe he ʻOtuá ke tau faí. Kuó u lave kimuʻa ki heʻetau “feinga maʻu pē ke fakapotupotutatau ʻa e ongo fekau ʻe ua ʻo e ʻofá mo e fonó,”21 ka ʻoku ou tui he taimí ni ʻoku fakahaaʻi lelei ange ʻa e taumuʻá ko ha feinga ke moʻui ʻaki fakatouʻosi e ongo fekau ko ʻení ʻi ha founga kānokato ange Ka ʻi ai ha taha ʻoku ʻikai ke ne fakaʻapaʻapaʻi e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku fehangahangai mo e ngaahi pole ʻo e tuʻunga tangata pe fefiné ʻi he ʻofa mo e ngeia, ʻoku ʻikai fakafenāpasi ia mo e ngaahi akonaki ʻo e ongo fekau lalahi ʻe uá. Ko ia ai, ʻi he kaveinga ʻo e fono ʻa e ʻOtuá, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi kuo toutou fakahā mai ʻe he ʻOtuá naʻá Ne fakatupu ʻa e tangata mo e fefine.22 Pea ʻi he kaveinga ko ia ʻo hotau fatongia ke ʻofa ʻi hotau kaungāʻapí, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi kuo fekauʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau ʻofa ʻo aʻu kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau tauhi kotoa ʻa e ngaahi fekaú.

Kapau ʻokú ke fefaʻuhi, pe ko ha mēmipa ho fāmilí, pe ko ha kaungāmeʻa, mo e ngaahi palopalema ko ʻeni ʻo e puputuʻu ʻi he tuʻunga tangata mo fefiné, ʻoku ou tapou atu ke ke fakaʻaongaʻi e fono ʻo e ongoongoleleí mo e ʻofa mo e ʻaloʻofa ʻa hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí, ʻa ia te ne tokoniʻi mo tataki koe kapau te ke ʻaʻeva ʻi he faʻa kātaki ʻi Hono halá. ʻOku akoʻi mai ʻe Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá Ne pehē ko Ia ʻa e “maama ʻo māmaní,”23 ʻa e hala ʻoku fiemaʻu ke tau muimui ai ke ʻiloʻi e ngaahi tāpuaki fungani taha ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOkú Ne akoʻi kitautolu ʻo fakafou ʻi he folofolá, ʻi Heʻene kau palōfitá, pea ʻi he fakahā fakatāutahá. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate kitautolu pea te Ne tataki kitautolu ʻi heʻetau feinga ke muimui ʻi he feituʻu ʻokú Ne tataki kitautolu ki aí.

IV.

Ko ha palopalema faitatau mo angamaheni angé ʻa e ongoʻi ko ia ʻo e femanakoʻaki ʻi he feʻofaʻaki mo ha niʻihi ʻoku tuʻunga tangata pe fefine tatau peé. Ko e moʻoni, kapau ʻe tukunoaʻi pē, ʻoku ʻikai ko ha angahala ʻa e faʻahinga fetokangaʻaki peheé ia. Ka ʻe founga fēfē haʻatau fehangahangai mo e faʻahinga ongo peheé, ʻiate kitautolu pē pe ʻi he niʻihi kehé?

Ko ʻeku ʻuluaki faleʻí ke manatuʻi, neongo pe ko e hā hotau ngaahi faikehekehe ʻi he tūkunga kehekehe ʻo e ngaahi fakatupu ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu kotoa, pea ʻoku ʻi ai ha feituʻu maʻá e taha kotoa ʻi Heʻene palani haohaoa ʻo e fiefiá. ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau ʻofa kiate Iá ʻaki hono tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻo kau ai e ʻofa ki Heʻene fānaú.

ʻI he aʻusia ʻe he tokotahá mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻa e faʻahinga ongo peheé, ʻoku totonu ke nau tokanga ʻi he ngaahi fakahingohingoá. Naʻe lea ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni fekauʻaki mo ʻeni ʻi he fakataha lotu fakaemāmani lahi ʻo e taʻu kuo ʻosí. Naʻá ne akoʻi ko e fakahingohingoá ʻoku fakangatangata fakaemāmani lahi ia koeʻuhí ʻokú ne vahevahe mo fakangatangata ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa e kakaí kiate kinautolu mo e niʻihi kehé. Ko hono olá, naʻá ne akoʻi ai ʻo pehē “ʻOku ʻikai totonu ke hanga ʻe ha faʻahinga meʻa ʻoku ʻiloʻi ʻaki kimoutolu ʻo toʻo, fetongi pe muʻomuʻa ia ʻi he tuʻunga tuʻuloa ʻe tolu ko ʻení: ʻfānau ʻa e ʻOtuá,ʼ ʻfānau ʻo e fuakavá,ʼ mo ha ʻākonga ʻo Sīsū Kalaisi.ʼ” Hili iá naʻá ne fakatokanga mai leva:

“Ka ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ngaahi tefitoʻi meʻa ʻe tolu ko ʻení, ʻe iku siva ai ho ʻamanakí. ʻE iku pē ʻo fakamamahiʻi koe ʻe he ngaahi fakahingohingoa kehé koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke nau maʻu e mālohi ke tataki koe ki he moʻui taʻengata ʻi he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá.”24

Ko e meʻa ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi ke tataki kitautolu ki he moʻui taʻengatá mo e puleʻanga fakasilesitialé ko e ngaahi fuakava ʻoku tau faí. Naʻe toe akoʻi mai ʻe Palesiteni Nalesoni ʻi he taʻu kuo ʻosí:

“ʻI he taimi pē kuó ta fakahoko ai ha fuakava mo e ʻOtuá, ʻoku toe vāofi ange ai hota vā fetuʻutaki mo Iá ʻo laka ange ia ʻi he taimi kimuʻa peá ta fakahoko e fuakavá. Kuo haʻi fakataha ʻeni kitautolu. Koeʻuhí ko ʻetau fuakava mo e ʻOtuá, he ʻikai ke Ne teitei fiu ʻi Heʻene feinga ke tokoniʻi kitautolú, pea he ʻikai ʻaupito ke tau teitei lava ʻo ikunaʻi ʻEne faʻa kātaki ʻaloʻofa kiate kitautolú. ʻOku tau takitaha maʻu ha potu makehe ʻi he loto ʻo e ʻOtuá.”25

Pea ʻi he ngaahi māhina siʻi kuo hilí, naʻe toe fakamanatu mai ʻe Palesiteni Nalesoni kiate kitautolu “ʻoku hanga ʻe hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá ʻo ʻai ke faingofua ange ʻa e moʻuí! Ko e tokotaha kotoa pē ʻokú ne fakahoko ha ngaahi fuakava … kuo fakalahi ʻene maʻu e mālohi ʻo Sīsū Kalaisí.”26

Tānaki atu ki he mālohi fakataautaha ʻoku maʻu ʻi hono tauhi e ngaahi fuakavá, ʻa e akonaki fakaʻofoʻofa ʻa hotau Fakamoʻuí, ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakamatelié, ʻoku totonu ke tau “fiefia.”27

ʻI ha lea fakaemāmani lahi ʻi he ngaahi māhina siʻi kuo hilí, naʻe fakamanatu mai ai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani kiate kitautolu naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsū ʻa e akonaki ko iá ʻi he efiafi kimuʻa pea Tutuki Iá. Naʻe lava fēfē nai ke Ne folofola ʻaki ʻa e fiefiá ʻi he lotolotonga ʻo e mamahi naʻá Ne fehangahangai mo iá? Naʻe pehē ʻe ‘Eletā Hōlani:

“Naʻa mo e ʻātakai fakatuʻutāmaki naʻe hoko ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí, [naʻe] kei fakamanatu pē ʻe Kalaisi ki Heʻene kau ākongá ʻa e ʻuhinga mo e fatongia ko ia ke nau ‘loto-toʻá’ [Sione 16:33]. …

“… ʻOku mahino, mei hono fakahaaʻi ko ʻeni ʻo ʻEne tuí, ʻEne ʻamanaki leleí mo e ʻofa faka-Kalaisí, naʻe hoko ia koeʻuhi ko ʻEne ʻafioʻi e ikuʻanga ʻo e talanoá. ʻOkú Ne ʻafioʻi ʻe tolonga e māʻoniʻoní ʻi he taimi ʻe fakakakato ai e foʻi talanoá. ʻOkú Ne ʻafioʻi ʻoku tuʻuloa hono ikunaʻi maʻu pē ʻe he māmá e fakapoʻulí ʻo taʻengata pea taʻengata.”28

Kilisiteni, te ke fie fakahoko ha lea fakaʻosi ki he kulupu ʻofeina ko ʻení?

Sisitā ʻOakesi: ʻE lava ʻe he meʻa kotoa pē kuó ma lea ʻaki hení ʻo ʻomi ha ngaahi tāpuaki ki heʻetau moʻuí. ʻOku tau ʻiloʻi kotoa pē ʻa e talanoa ki hono ʻohofi e fānau ʻo ʻIsilelí ʻe ha fanga ngata kona ʻi he feituʻu maomaonganoá. Ka ʻi he pō ní, ko ha talanoa foki ia kiate kimoutolu. Hangē ko hono tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá, naʻe liliu ʻe Mōsese ha tokotoko naʻá ne fakataipe hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. Hili iá, naʻe ui ʻe Mōsese ki he tokotaha kotoa pē ke nau hanga hake [ki ai] pea ʻe fakamoʻui kinautolu mei honau ngaahi kafó.

ʻI he pōní, hangē ko e kakai ʻIsilelí, ʻoku ʻohofi kitautolu koeʻuhí ko ha ngaahi tui ʻoku toputapu kiate kitautolu. ʻOku ou kole atu ke mou hanga hake mo kimoutolu ki he ʻOtuá pea moʻui. Vakai ki he ngaahi lea kuo lea ʻaki he pōní, ko e ngaahi lea ʻa hotau palōfitá, ko e folofolá, ko e palani ʻo e fakamoʻuí, mo homou ngaahi tāpuaki fakapēteliaké. Lotu pea ʻe ʻiate koe ʻa e ʻEikí. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ʻe hao ha taha ʻiate kitautolu mei he ʻahiʻahí, ka ʻoku ʻuhinga ia he ʻikai ke tau tuenoa, pea te tau laka atu ki muʻa ʻoku tataki mo maluʻi mei he kovi ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú. ʻOku ʻuhinga ia te tau ʻilo ʻa e moʻoní pea fiefia ʻi he Laumālié. ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou hanga ki he ʻOtuá pea moʻui.

V.

Palesiteni ʻOakesi: Kuó ma lea fekauʻaki mo e palani ʻo e fakamoʻuí—ʻa e konga kotoa ʻe tolu kuo ʻosi ʻoatú tautautefito ki he taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié ni.

Kuó ma lea kau ki he fatongia mo e taimi ʻo e malí mo e fānaú.

Kuó ma akoʻi ʻoku totonu ke tau fekumi faivelenga ke ʻiloʻi ʻa Sīsū Kalaisi, ke ongoʻi ʻEne ʻofá, pea tui kiate Ia mo ʻEne tataki ʻofa ʻi he hala ʻo e fuakavá ki hotau ikuʻanga taʻengatá.

Kuó ma lea kau ki he ongo fekau lalahi ʻe uá—ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki hotau ngaahi kaungāʻapí—mo akoʻi ʻoku totonu ke tauhi fakatouʻosi kinaua.

ʻI he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tau hohaʻa ki aí, ʻi heʻetau fehangahangai mo hotau ngaahi faingataʻaʻiá, ʻokú ma kole atu ke tau fiefia, koeʻuhí he kuó Ne ikunaʻi ʻa māmani. Te tau lava mo kitautolu ʻo fai ia. Manatuʻi ko e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ko ha palani ia ʻo e fiefiá.

ʻOku ou fakamoʻoni ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko e halá, moʻoní, pea mo e moʻuí. ʻI Hono huafa toputapú, ko e huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki