Konifelenisi Lahi
Pea Naʻa Nau Holi ke Mamata pe ko e Tangata Fēfē ʻa Sīsū
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


Pea Naʻa Nau Holi ke Mamata pe ko e Tangata Fēfē ʻa Sīsū

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa Sīsū, ʻokú Ne ʻafioʻi kitautolu, pea ʻokú Ne maʻu e mālohi ke fakamoʻui, liliu, pea mo fakamolemoleʻí.

Kāinga mo e ngaahi kaungāmeʻa, ʻi he 2013 naʻe uiuiʻi ai au mo hoku uaifi ko Lolá ke ma hoko ko e taki fakamisiona ʻi he Misiona Czech/Slovak. Ne ma ngāue fakataha mo ʻema fānau ʻe toko faá.1 Ne faitāpuekina homau fāmilí ʻaki ha kau faifekau maʻongoʻonga pea mo ha Kāingalotu fakaofo ʻi Seki mo Solovaki. ʻOku mau ʻofa ʻiate kinautolu.

‘I he hū homau fāmilí ki he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú, ne ongo kiate kimautolu ha meʻa naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini. ʻI ha lea naʻe fakataumuʻa “Ko e Fekau Lahí,” naʻe fehuʻi ai ʻe ʻEletā Uefilini, “ʻOkú ke ʻofa ki he ʻEikí?” Ko ʻene faleʻi kiate kitautolu ko ia ʻe tali ʻió, naʻe faingofua mo mahuʻinga ia: “Tuku [haʻo] taimi mo Ia. Fakalaulauloto ki Heʻene ngaahi folofolá. Toʻo ʻEne haʻamongá kiate kimoutolu. Fekumi ke mahino pea talangofua.”2 Naʻe palōmesi mai leva ʻe ʻEletā Uefilini ha ngaahi tāpuaki liliu-moʻui maʻanautolu ʻoku loto-fiemālie ke tuku mo fokotuʻu ha taimi maʻa Sīsū Kalaisí.3

Ne mau mateakiʻi e faleʻi mo e talaʻofa ʻa ʻEletā Uefiliní. Fakataha mo ʻemau kau faifekaú, ne mau fakaʻaongaʻi ha taimi lahi moʻo Sīsū, ʻaki hono ako e tohi ʻa Mātiu, Maʻake, Luke mo Sioné mei he Fuakava Foʻoú mo e tohi 3 Nīfaí mei he Tohi ʻa Molomoná. ʻI he fakaʻosinga ʻo e fakataha fakafaifekau kotoa pē, ne fakaʻosi maʻu ʻaki pē ia ha pōpoaki fakafolofola mei he meʻa ne mau ui ko e “Kosipeli ʻe Nimá”4 ʻi hono lau, aleaʻi, fakakaukau pea mo ako fekauʻaki mo Sīsuú.

Kiate au, mo Lola pea mo ʻema kau faifekaú, naʻe hoko e tuku taimi maʻa Sīsū ʻi he ngaahi folofolá ke liliu ai e meʻa kotoa pē. Ne mau maʻu ha houngaʻia lahi ange ki Hono tuʻungá mo e meʻa naʻe mahuʻinga kiate Iá. Ne mau fakakaukau ki he founga naʻá Ne faiako aí, meʻa naʻá Ne akoʻí, ngaahi founga naʻá Ne fakahaaʻi ai e ʻofá, meʻa naʻá Ne fai ke tāpuekina mo tokoni aí, ko ʻEne ngaahi maná, founga naʻá Ne tali ʻaki ʻa e lavakí, meʻa naʻá Ne fai ki he ngaahi ongo fakaeloto faingataʻa ʻa e tangatá, ko Hono ngaahi huafá, founga naʻá Ne fakafanongo aí, founga naʻá Ne fakaleleiʻi ʻaki e fekeʻikeʻí, māmani naʻá Ne ʻafio aí, ko ʻEne ngaahi talanoa fakatātaá, founga naʻá Ne poupouʻi ʻaki e fāitahá mo e angaʻofá, ko Hono ivi malava ke fakamolemoleʻi mo fakamoʻuí, ko ʻEne ngaahi malangá, ʻEne ngaahi lotú, ʻEne feilaulau fakaleleí, Toetuʻú, [mo] ʻEne ongoongoleleí.

Ne mau faʻa ongoʻi tatau mo e tangata “pukupuku” ko Sākiasí ʻi heʻene lele ke kaka he fuʻu sukaminó ʻi he hāʻele ʻa Sīsū ʻo fou atu ʻi Selikoó ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe Luké, he “[naʻá ne maʻu] ha holi ke mamata pe ko e tangata ʻoku fēfē ʻa Sīsū.” 5 Naʻe ʻikai ko e Sīsū ko ia ne mau fiemaʻu pe fakaʻamu te Ne hoko ki aí, ka ko Sīsū ʻi Hono tuʻunga moʻoni ʻi he taimi lolotongá.6 Hangē pē ko e meʻa ne palōmesi mai ʻe ʻEletā Uefiliní, ne mau ako ʻi ha founga moʻoni ʻaupito ko e “ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha ongoongolelei ia ʻo e liliú. ʻOkú ne toʻo kitautolu ko e kakai tangata mo e kakai fefine ʻo e māmaní pea fakaleleiʻi kitautolu ke tau hoko ko e kakai tangata mo e kakai fefine ki he ngaahi taʻengatá.”7

Ko ha ngaahi ʻaho mahuʻinga ia. Ne fakaʻau ʻo mau tui “ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe faingataʻa ki he ʻOtuá.”8 Ne hokohoko atu ke tākiekina ʻemau moʻuí kotoa ʻe he ngaahi efiafi toputapu ne mau fakataha ai ko ha misiona ʻi Palaki, Palatisilava, pe Peanó, ʻo ako kau ki he mālohi mo e tuʻunga moʻoni ʻo Sīsuú.

Ne mau faʻa ako ʻa e Maʻake 2:1–12. Ko ha talanoa mahuʻinga ia. ʻOku ou loto ke lau hangatonu atu ha konga ai mei he tohi Maʻaké pea vahevahe leva ia ʻo fakatatau mo ʻeku mahino ki aí hili ha ako fakamātoato mo e fealeaʻaki mo ʻemau kau faifekaú mo e niʻihi kehé.9

“Pea hili ʻa e ngaahi ʻaho pea toe ʻalu [ʻa Sīsū] ki Kapaneume; pea kuo ongo atu ʻoku ʻi he falé ia.

“Pea fakataha leva ʻa e fuʻu tokolahi, naʻe ʻikai ke faʻa hao ʻi he falé, pe ofi ki he matapaá: pea malanga ʻaki ʻe ia ʻa e folofolá kiate kinautolu.

“Pea naʻe ʻomi mo kinautolu kiate ia ʻa e tokotaha naʻe mahaki tete, ʻa ia naʻe fata ʻe he toko fā.

“Pea ʻi he ʻikai te nau faʻa hao ʻo ofi kiate ia koeʻuhí ko e kakaí, naʻa nau tatala ʻa e ʻato ʻo e fale naʻe ʻi ai iá: pea kuo haeʻi ia, naʻa nau tukutuku hifo ʻa e mohenga naʻe tokoto ai ʻa e mahaki teté.

“Pea kuo mamata ʻa Sīsū ki heʻenau tuí, pea pehē ʻe ia ki he mahaki teté, Foha, kuo fakamolemole hoʻo ngaahi angahalá.”

Hili ha fefolofolai ʻa Sīsū mo ha niʻihi ʻi he haʻofangá,10 naʻá Ne ʻafio ki he tangata ne puke ʻi he mahaki teté peá Ne fakamoʻui hono sinó, ʻo pehē:

“ʻOku ou pehē atu kiate koe, Tuʻu hake, ʻo toʻo ho mohengá, mo ke ʻalu ki ho falé.

“Pea tuʻu hake leva ia, ʻo toʻo ʻa e mohengá, peá ne ʻalu ki tuʻa ʻi he ʻao ʻo kinautolu kotoa pē; ko ia ne nau ofo ai kotoa pē, mo fakamālō ki he ʻOtuá, ʻo nau pehē, Kuo teʻeki te tau mamata ʻi ha meʻa pehē.”11

Sai, ʻi he mahino kiate au e talanoá: ʻI he konga kimuʻa ʻo e ngāue ʻa Sīsuú, naʻá Ne liuaki ki Kapaneume, ko ha kiʻi kolo toutai naʻe tuʻu ʻi he matāfanga fakatokelau ʻo e Tahi Kālelí.12 Naʻá Ne toki fakahoko ha ngaahi mana kehekehe ʻaki ʻEne fakamoʻui e mahakí mo kapusi e ngaahi laumālie ʻulí.13 ʻI he vēkeveke ʻa e kakai ʻi he koló ke fanongo mo mamata ʻi he tangata ne ui ko Sīsuú, ne nau fakatahataha mai ki he ʻapi ne pehē te Ne ʻafio aí.14 ʻI heʻenau fakataha maí, ne kamata ke akonaki ʻa Sīsū.15

Ko e tukui ʻapi ʻi Kapaneume he taimi ko iá ne ʻato lafalafa, ʻikai fungavaka, mo vāvāofi.16 Ko e ʻató mo e holisí ne ngaohi ʻaki ia ʻa e maka, papa, ʻumea mo e mohuku, pea ko e kaka ki aí ne fou ia ʻi ha fanga kiʻi sitepu faingofua ʻi he tafaʻaki ʻo e falé.17 Naʻe vave e tokolahi ʻa e haʻofangá ʻi he falé, ne fonu e loki ne akonaki ai ʻa Sīsuú, pea mafola mai ai ʻo aʻu ki he veʻe halá.18

Naʻe nofotaha e talanoá ʻi ha tangata naʻe “mahaki tete” pea mo hono ngaahi kaungāmeʻa ʻe toko faá.19 Ko e mahaki teté ko ha faʻahinga mamatea ia, ʻoku faʻa kau fakataha ai mo e vaivai mo e tetetete.20 ʻOku ou fakakaukauloto atu ki ha pehē ʻe ha taha ʻo e foʻi toko faá ki he toengá, “ʻOku ʻi hotau koló ʻa Sīsū. ʻOku tau ʻilo kotoa pē ʻa e ngaahi mana naʻá Ne fakahokó pea mo kinautolu kuó Ne fakamoʻuí. Kapau te tau feingaʻi pē hotau kaungāmeʻá kia Sīsū, mahalo ʻe fakamoʻui mo ia.”

Ko ia ne nau takitaha ala leva ki ha tapa ʻo e fala pe mohenga ʻo honau kaungāmeʻá pea kamata fata atu ia ʻi he vahaʻa hala pikopiko fāsiʻi mo makamaka ʻo Kapaneumé.21 ʻI heʻenau aʻu atu ki he tuliki fakaʻosí kuo ongosia honau ngaahi uouá, ne nau ʻiloʻi ai kuo fuʻu tokolahi ʻa e kakai kuo fakatahataha mai ke fanongó, pea taʻemalava ke fakaaʻu honau kaungāmeʻá kia Sīsū.22 ʻI he ʻofa mo e tui, ne ʻikai tuka ai ʻenau feingá. Ka naʻa nau kaka fakavave hake ʻi he sitepú ki he ʻato lafalafá, ne nau fata fakalelei pē honau kaungāmeʻá mo hono mohengá, fakaava e ʻato ʻo e loki ne akonaki ai ʻa Sīsuú, pea tukutuku hifo honau kaungāmeʻá ki lalo.23

Fakakaukau angé ki ha lolotonga ha akonaki fakamātoato ʻa Sīsū, ʻokú Ne fanongo ki ha meʻa ʻoku pākakihi, peá Ne hanga hake ʻo vakai ki ha foʻi ava he ʻató ʻi he ngangana hifo e efú mo e mohukú ki he loto lokí. ʻOku tukutuku hifo mei ai ki he falikí ha tangata ʻoku mamatea hono sinó. Fakaofó, he naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū ʻoku ʻikai ko ha fakatuta ʻeni ka ko ha meʻa mahuʻinga. Naʻá Ne vakai ki he tangata ʻi he mohengá, fakahaaʻi ʻEne fakamolemoleʻi ʻene ngaahi angahalá, peá Ne fakamoʻui ia.24

ʻI he fakakaukau ki he talanoa ko ia ʻi he Maʻake 2, ʻoku mahino ange ai ha ngaahi moʻoni mahuʻinga kehekehe fekauʻaki mo e hoko ʻa Sīsū ko e Kalaisí. ʻUluakí, ko e taimi ʻoku tau feinga ai ke tokoniʻi ha taha ʻoku tau ʻofa ai ke haʻu kia Kalaisí, te tau lava ʻo fai ia ʻi he loto-falala ʻokú Ne maʻu e ivi malava ke toʻo e mafasia ʻo e angahalá pea mo fakamolemoleʻi. Ko hono uá, ko e taimi te tau ʻomi ai ha ngaahi mahaki fakatuʻasino, fakaeloto pe ko ha ngaahi mahaki kehe kia Kalaisí, te tau lava ʻo fai ia ʻi he ʻiloʻi ʻokú Ne maʻu e mālohi ke fakamoʻui mo fakafiemālie. Ko e tolú, ko e taimi te tau feinga ai ʻo hangē ko e foʻi toko faá ke ʻomi e niʻihi kehé kia Kalaisí, te tau lava ʻo fai ia ʻi he loto-fakapapau ʻokú Ne ʻafioʻi hotau loto-moʻoní pea te Ne fakaʻapaʻapaʻi ia.

Manatuʻi, ne fakahohaʻasi e akonaki ʻa Sīsuú ʻi he hā mai ha foʻi ava ʻi he ʻató. Naʻe ʻikai valokiʻi pe tuli e toko fā ne nau fakaava ʻa e ʻató koeʻuhí ko ʻenau fakahohaʻá, ka ʻoku talamai ʻe he folofolá naʻe “mamata ʻa Sīsū ki heʻenau tuí.”25 Naʻe “ofo [ʻa kinautolu ne fakamoʻoniʻi e mana ko ʻení], pea [nau] fakamālō ki he ʻOtuá, ʻa ia kuó ne tuku [ha] mālohi pehē ki he tangatá.”26

ʻE kāinga, tuku muʻa ke u fakaʻosi ʻaki ha ongo fakakaukau ʻe ua. Neongo pe ko ha kau faifekau, kau ngāue fakaetauhi, palesiteni Fineʻofa, pīsope, faiako, mātuʻa, tokoua pe kaungāmeʻa kitautolu, ʻoku tau kau kotoa pē ko ha kau ākonga ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he ngāue ki hono ʻomi e niʻihi kehé kia Kalaisí. Ko ia ai, ʻoku taau ke tau fakakaukau mo muimui he sīpinga naʻe fakahaaʻi ʻe he kaungāmeʻa ʻe toko faá.27 ʻOku nau loto-toʻa, taau, tuʻu ʻaliʻaliaki, mohu founga, nima poto, ʻamanaki lelei, līʻoa, tui faivelenga, fakatuʻamelie, loto-fakatōkilalo pea faʻa kātaki.

ʻIkai ke ngata aí, ka ʻoku fakamamafaʻi ʻe he toko faá ʻa hono mahuʻinga fakalaumālie ʻo e feongoongoí mo e feohi fakatahá.28 Naʻe pau ke fata ʻe he tokotaha kotoa pē ʻi he foʻi toko faá honau tulikí, kae lava ke ʻomi honau kaungāmeʻá kia Kalaisi. Kapau ʻe tukuange ʻe ha taha ha tuliki ʻe taha, ʻe lahi ange ai e faingataʻá. Ka loto-foʻi ha toko ua, ʻe taʻe-malava leva ʻa e ngāué. ʻOku ʻi ai hotau tufakanga takitaha ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.29 Ko e taimi ʻoku tau fakahoko ai e fatongia ko iá, ʻoku tau fata ʻetau tafaʻakí. ʻOku tatau ai pē pe ʻoku tau ʻi ʻĀsenitina pe Vietinami, ʻAkalā pe Pilisipeini, ko ha kolo pe ko ha uooti, ko ha fāmili pe ko ha hoa faifekau, ʻoku tau takitaha pē ha tafaʻaki ke ngāueʻi. ʻI heʻetau fai iá, pea kapau te tau fai ia, ʻe faitāpuekina kotoa kitautolu ʻe he ʻEikí. ʻO hangē pē ko ʻEne mamata ki heʻenau tuí, ʻe pehē pē ʻEne mamata ki haʻatautolú pea te Ne tāpuekina kitautolu ko ha kakai.

Kuó u fāifeinga ʻi ha ngaahi taimi kehekehe ke fata ha tafaʻaki ʻe taha ʻo e mohengá, pea ʻi ha ngaahi taimi ʻe niʻihi ko au ia ʻoku fatá. Ko e konga ʻo e mālohi ʻo e talanoa mālie ko ʻeni kia Sīsuú ko ʻene fakamanatu mai ʻa e lahi ʻo ʻetau fiemaʻu kitautolu mo e niʻihi kehé, ko ha ngaahi tokoua mo e tuofāfine, kae lava ke tau omi kia Kalaisi ʻo liliú.

Ko ha niʻihi ʻeni ʻo e ngaahi meʻa kuó u ako mei hono tuku ha taimi maʻa Sīsū ʻi he Maʻake 2.

“Fakatauange ke tuku mai ʻe he ʻOtuá ke tau lava ʻo [fata ʻetau tafaʻakí], ke ʻoua naʻa tau liʻaki, ke ʻoua naʻa tau manavahē, ka ke tau mālohi ʻi heʻetau tuí, pea līʻoa ʻi heʻetau ngāué, ke aʻusia e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí.”30

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa Sīsū, ʻokú Ne ʻafioʻi kitautolu, pea ʻokú Ne maʻu e mālohi ke fakamoʻui, liliu, pea mo fakamolemoleʻi. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Evie, Wilson, Hyrum, and George.

  2. Joseph B. Wirthlin, “The Great Commandment,” Liahona, Nōvema 2007, 30.

  3. ʻOku kau ʻi he ngaahi tāpuaki ne ʻiloʻi ʻe ʻEletā Uefiliní ʻa e malava ke ʻofa lahi ange, ko ha loto-fiemālie ke talangofua pea tali ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ko ha holi ke tokoni ki he niʻihi kehé, pea mo ha holi ke fai lelei maʻu ai pē.

  4. “Ko e Ngaahi Kosipelí … ko ha ngaahi fakamatala ia ʻoku konga ʻe fā pea ʻoku fakahingoa ia ki he kau ʻevangeliō kehekehe ʻe toko fā pe ko e kau tohi ʻo e Kosipelí fekauʻaki mo e moʻui mo e akonaki ʻa Sīsuú, pea mo ʻene mamahí, pekiá mo e toetuʻú” (Anders Bergquist, “Bible,” ʻi he John Bowden, ed., Encyclopedia of Christianity [2005], 141). ʻOku tānaki mai ʻe he Bible Dictionary ʻo pehē “ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ongoongoleleí ki he ʻongoongo fakafiefia.’ Ko e ongoongo fakafiefiá ko e Fakalelei haohaoa naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi ke huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. … ʻOku ui e ngaahi lekooti ʻo ʻEne moʻui fakamatelié mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi Heʻene ngāue fakafaifekaú ko e Ngaahi Kosipelí” (Bible Dictionary, “Gospels”). Ko e 3 Nīfaí, ʻa ia ne lekooti ʻe Nīfai ko e mokopuna ʻo Hilamaní, ʻoku ʻi ai ha lekooti ʻo e hā mai mo e akonaki ʻa Sīsū Kalaisi kuo toetuʻú ʻi he ongo ʻAmeliká ʻi he hili siʻi pē Hono Tutukí pea ʻoku lava leva ke pehē ko ha “Kosipeli” mo ia. ʻOku ongo mālohi e Ngaahi Kosipelí he ʻoku nau lekooti e ngaahi meʻa ne hoko mo e ngaahi tūkunga ʻa ia ʻoku akoʻi mo kau ai ʻa Sīsū Tonu. ʻOku nau hoko ko ha kamataʻanga mahuʻinga ki hono maʻu ha mahino ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko hotau vā fetuʻutaki mo Iá, pea mo ʻEne ongoongoleleí.

  5. Vakai ki he Luke 19:1–4; vakai foki, Sēkope 4:13 (ʻoku fakamatalaʻi ai ko e Laumālié ʻoku “folofola ki he ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga moʻoní, pea ki he ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga moʻoni ʻe ʻi aí”) mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:24 (ʻoku fakaʻuhingaʻi ai ko e moʻoní ʻa e “ʻiloʻi ‘o e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí”).

  6. Naʻe poupouʻi tatau ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí ʻa e ako ʻo e “moʻui ʻa e Fakamoʻuí ko ha tokotaha moʻoní.” Naʻá ne fakaafeʻi e niʻihi kehé ke nau fakakaukauloto ʻoku nau ʻi he ngaahi talanoa fakafolofola ʻo e moʻui ʻo Sīsū Kalaisí, ke feinga ke “lue he tafaʻaki ʻo e Fakamoʻuí, nofo mo ia, tuku ke ne hoko ko ha tangata moʻoni kae konga ʻOtua, ka ʻoku fengāueʻaki holo ʻo hangē ko e ngāue ʻa e tangata ʻi he kuonga ko iá.” Naʻá ne hoko atu ke palōmesi ko e faʻahinga feinga ko iá “te ne ʻomi ha faʻahinga fakakaukau fekauʻaki mo ia, ko ha ʻofa kiate ia ʻoku ou tui he ʻikai te ke maʻu ʻi ha toe founga kehe. … Ako e meʻa naʻá ne fakahokó, meʻa naʻá ne fakakaukau ki aí, meʻa naʻá ne akoʻí. Fai e meʻa naʻá ne fakahokó. Moʻui ʻo fakatatau mo ʻene sīpingá, ki he lahi taha te tau lavá. Naʻá ne hoko ko e tangata haohaoá” (Behold the Lamb of God [1962], 8, 11). Ke maʻu ha ʻilo fekauʻaki mo e mahuʻinga mo e ngaahi ʻuhinga ki hono ako fekauʻaki mo Sīsū ʻi he puipuituʻa ʻo e hisitōliá, vakai, N. T. Wright and Michael F. Bird, The New Testament in Its World (2019), 172–87.

  7. Joseph B. Wirthlin, “The Great Commandment,” 30.

  8. Luke 1:37.

  9. Tānaki atu ki he fealeaʻaki hokohoko mo lōloa ki he Maʻake 2:1–12 mo e kau faifekau ʻi he Misiona Czech/Slovak, ʻoku ou houngaʻia foki koeʻuhí ko e ngaahi lēsoni ne ako mo e kau talavou mo e kau finemui ʻi he kalasi teuteu faifekau ʻo e Siteiki Sōleki Hailení fekauʻaki mo e fakamatala ko ʻení pea mo e kau taki mo e kāingalotu ʻo e Siteiki Sōleki Paionia YSA.

  10. Vakai, Maʻake 2:6–10.

  11. Maʻake 2:11–12.

  12. Vakai, Bruce M. Metzger and Michael D. Coogan, eds., The Oxford Companion to the Bible (1993), 104; James Martin, Jesus: A Pilgrimage (2014), 183–84.

  13. Vakai, Maʻake 1:21–45.

  14. Vakai, Maʻake 2:1–2.

  15. Vakai, Maʻake 2:2.

  16. Vakai, Metzger and Coogan, The Oxford Companion to the Bible, 104; William Barclay, The Gospel of Mark (2001), 53.

  17. Vakai, Barclay, The Gospel of Mark, 53; vakai foki, Martin, Jesus: A Pilgrimage, 184.

  18. Vakai, Maʻake 2:2, 4; vakai foki, Barclay, The Gospel of Mark, 52–53. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Barclay ko e “moʻui ʻi Palesitainé naʻe tauʻatāina ʻaupito. Ko e pongipongí naʻe fakaava e matapā ʻo e falé pea ʻe lava pē ha faʻahinga taha ʻo hū atu mo hū mai. Naʻe ʻikai teitei tāpuniʻi e matapaá tukukehe kapau ʻe fakaʻamu ha taha ke ʻoua ʻe hohaʻasi ia; naʻe ʻuhinga e fakaava e matapaá ko ha fakaafe ia ki he taha kotoa pē ke hū mai. ʻI he tukui [ʻapi] fakaʻofa angé hangē ko ia ne ngali ʻi ai e [fale ne fakamatalaʻi ʻi he Maʻake 2] naʻe ʻikai ha toe fakafaletolo hūʻanga; naʻe ava e matapaá ʻo fakahangatonu pē … ki he veʻe halá. Ko ia ai, kuo pau pē naʻe vave e fonu ʻa e falé ʻi he kakaí pea feʻefiʻefihi mai ki he laʻisima he matapaá; pea naʻa nau fanongo ʻi he loto-vēkeveke ki he meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsuú.”

  19. Maʻake 2:3.

  20. Vakai, Medical Dictionary of Health Terms, “palsy,” health.harvard.edu.

  21. Vakai, Martin, Jesus: A Pilgrimage, 184.

  22. Maʻake 2:4.

  23. Vakai, Maʻake 2:4; vakai foki, Julie M. Smith, The Gospel according to Mark (2018), 155–71.

  24. Vakai, Maʻake 2:5–12.

  25. Maʻake 2:5; tānaki atu e fakamamafá.

  26. Mātiu 9:8; vakai foki, Maʻake 2:12; Luke 5:26.

  27. ʻOku fakamatalaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 62:3 ko e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻoku nau “monūʻia, he kuo tohi ʻi he langí ʻa e fakamoʻoni kuo [nau] faí … pea kuo fakamolemoleʻi kiate [kinautolu] ʻa [ʻenau] ngaahi angahalá.”

  28. Vakai, M. Russell Ballard, “ʻAmanaki Lelei ʻia Kalaisi,” Liahona, Mē 2021, 55–56. ʻOku pehē ʻe Palesiteni Pālati ʻoku mahuʻinga ʻa e “ongoʻi ʻo e kau atú” ki he moʻui lelei fakatuʻasinó mo fakalaumālié fakatouʻosi, pea ʻokú ne pehē “ko e mēmipa kotoa pē ʻi hotau kōlomú, houalotú, uōtí, mo e siteikí ʻoku ʻi ai honau ngaahi meʻa-foaki mo e talēniti mei he ʻOtuá ʻa ia ʻe lava ke tokoni ki hono langa hake ʻa Hono puleʻangá he taimí ni.” Vakai foki, David F. Holland, Moroni: A Brief Theological Introduction (2020), 61–65. ʻOku aleaʻi ʻe Hōlani ʻa e Molonai 6 pea mo e ngaahi founga ʻoku tokoni ai ʻa e kau atu ki ha feohiʻanga ʻo e tuí ke fakafaingofuaʻi ʻa e faʻahinga aʻusia fakalaumālie fakatāutahá ʻokú ne haʻi kitautolu ke tau toe ofi ange ki hēvaní.

  29. Vakai, Dieter F. Uchtdorf, “Hiki Hake ʻa e Feituʻu ʻOkú ke Tuʻu Aí,” Liahona, Nōvema 2008, 56. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ʻEletā ʻUkitofa “ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻunuakiʻi toko taha pē e ngāue ʻa e ʻEikí. Ka ʻo kapau te tau tuʻu vāvāofi fakataha ʻi he feituʻu kuo fili ʻe he ʻEikí pea tau hikiʻi hake ʻa e feituʻu ʻoku tau tuʻu aí, he ʻikai ha faʻahinga meʻa ia te ne lava ʻo taʻofi e ngāue faka-ʻOtuá ni mei heʻene kaka ki ʻolungá mo laka ki muʻá.” Vakai foki, Chi Hong (Sam) Wong, “Uouangataha ʻi he Fakahaofí,” Liahona, Nōvema 2014, 15. ʻOku lave ʻa ʻEletā Wong ki he Maʻake 2:1–5 pea akoʻi “kuo pau ke tau ngāue fakataha ʻi he uouangataha mo e maʻumaʻuluta kae lava ke tau tokoni ki he Fakamoʻuí. ʻOku mahuʻinga ʻa e tokotaha kotoa pē, tuʻunga mo e lakanga kotoa pē.”

  30. Oscar W. McConkie, ʻi he Conference Report, Oct. 1952, 57.

Paaki