Ako Lea Faka-Pilitāniá
Lēsoni 12: Ngaahi Aʻusia he Kuohilí


“Lēsoni 12: Ngaahi Aʻusia he Kuohilí,” EnglishConnect 2 maʻá e Kau Akó (2022)

“Lēsoni 12,” EnglishConnect 2 maʻá e Kau Akó

ʻĪmisi
kau fefine ʻe toko tolu ʻoku nau lue

Lesson 12

Past Experiences

Taumuʻá: Te u ako ke ʻeke mo tali ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e feituʻu naʻe ʻi ai ha taha.

Personal Study

Mateuteu ki hoʻo kulupu fepōtalanoaʻakí ʻaki haʻo fakakakato ʻa e ngaahi ʻekitivitī A ki he I.

ʻĪmisi
fakaʻilonga a
Study the Principle of Learning: Take Responsibility

Fatongia ʻAki

I have the power to choose, and I am responsible for my own learning.

ʻOku ou maʻu ʻa e mālohi ke filí, pea ʻoku ou fatongia ʻaki ʻeku ako pē ʻaʻakú.

Ko ha taha koe; ʻokú ke maʻu ʻa e mālohi ke fili pē maʻau. Taimi lahi ʻoku tau faʻa fakahehema ke tatali ki he kau takimuʻá, kau faiakó, pe niʻihi kehé ke talamai ʻa e meʻa ke tau faí. ʻOku tau fiemaʻu ke nau ʻomi ha ngaahi fakahinohino sitepu-ki he-sitepu. ʻOku finangalo ʻa e ʻOtuá ke mahino kiate kitautolu ʻi heʻetau hoko ko ʻEne fānaú, ʻoku ʻi ai ʻa e mālohi ʻi loto ʻiate kitautolu ke fakahoko ʻa e ngaahi fili leleí pea laka ki muʻa.

ʻOkú Ne folofola “ʻoku totonu ke femoʻuekina [ʻEne fānaú] ʻi he holi lahi ʻi ha ngāue lelei, pea fai ʻa e ngaahi meʻa lahi ko ʻenau fili tauʻatāina ʻanautolu pē, pea fakahoko ʻa e māʻoniʻoni lahi; He ʻoku ʻiate kinautolu ʻa e mālohi, ʻa ia ʻoku nau hoko ai ko e niʻihi ke fili maʻanautolu. Pea kapau ʻe fai ʻe he tangatá ʻa e ngāue lelei, he ʻikai ke teitei mole ʻa ʻenau totongí” (Tokāteline & Ngaahi Fuakava 58:27–28).

ʻOku ʻiate koe ʻa e mālohí. Te ke lava ʻo fatongia ʻaki hoʻo akó. Kapau ʻoku puke ʻa e faiakó pea ʻikai lava ke ʻalu atu, te ke lava ʻo fili ke ako fakataha mo e kau ako kehé. Kapau ʻoku ʻikai ke mahino kiate koe ha meʻa, te ke lava ʻo kole ha tokoni. Kapau ʻokú ke fiemaʻu ha ngaahi fakakaukau ki he founga ke fakahoko lelei ange ai hoʻo akó, te ke lava ʻo ʻeke ki he kau ako kehe ʻi hoʻo kulupú ʻa e founga ʻoku ngāue lelei taha maʻanautolú. ʻOkú ke maʻu ʻa e mālohi ke fili mo ngāue. Fakataha mo e ʻOtuá, te ke fili ʻa e meʻa te ke akó mo aʻusiá.

ʻĪmisi
tangata ʻoku ako ʻi hono tesí

Ponder

  • Ko e hā ʻokú ke tui ko ho fatongia ʻi hoʻo hoko ko e tokotaha akó?

  • Ko e hā te ke lava ʻo fakahoko ke ke tokangaekina ʻaki ʻa hoʻo ako pē ʻa koé?

ʻĪmisi
fakaʻilonga e
Memorize Vocabulary

Ako ʻa e ʻuhinga pea mo hono puʻaki ʻo e foʻi lea takitaha kimuʻa pea fakahoko hoʻomou kulupu fepōtalanoaʻakí. ʻAhiʻahi ngaohi ha ngaahi kaati fakamanatu ke tokoni kiate koe ʻi hono ako maʻuloto ʻo e ngaahi lea foʻoú. Te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e pepá pe ko ha polokalama.

Times

at 10:00 p.m.

ʻi he 10:00 p.m.

last night

ʻanepō

on Monday

ʻi he Mōnité

two days ago

ʻaho ʻe ua kuohilí

yesterday morning

pongipongi ʻaneafí

Nouns

home

ʻapí

school

ʻapiakó

the store

ko e falekoloá

work

ngāue

Verbs Present/Verbs Past

arrive/arrived late

aʻu/naʻe aʻu tōmui

call/called my friend

tā/naʻe tā ki hoku kaungāmeʻá

message/messaged my friend

faitohi/naʻe faitohi ki hoku kaungāmeʻá

miss/missed class

liʻaki/naʻe liʻaki kalasi

need/needed bread

fiemaʻu/naʻe fiemaʻu

shop/shopped

fakatau/naʻe fakatau

want/wanted to play soccer

fie/naʻe fie vaʻinga soka

feel/felt sick

ongoʻi/naʻe ongoʻi puke

leave/left the party

mavahe/naʻe mavahe mei he pātí

take/took a nap

mohe/naʻe mohe

take/took the bus

heka/naʻe heka ʻi he pasí

ʻĪmisi
fakaʻilonga f
Practice Pattern 1

Akoako hono ngāue ʻaki ʻa e ngaahi sīpingá kae ʻoua kuó ke lava lelei ʻo ʻeke mo tali e ngaahi fehuʻí. Te ke lava ʻo fetongi ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku laineʻí ʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea ʻi he konga ki he “Memorize Vocabulary.”

Q: Where were you (time)?A: I was at (noun).

Questions

ʻĪmisi
sīpinga 1 fehuʻi naʻá ke ʻi fē taimi

Answers

ʻĪmisi
sīpinga 1 tali naʻá ku ʻi he nauna

Examples

Q: Where were you last night?A: I was at home.

ʻĪmisi
taʻahine taʻu hongofulu tupu ʻoku ako

Q: Where was she on Tuesday?A: She was at school.

Q: Where were you at 10:00 a.m.?A: We were at work.

ʻĪmisi
fakaʻilonga h
Practice Pattern 2

Akoako hono fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi sīpingá kae ʻoua kuó ke lava lelei ʻo ʻeke mo tali e ngaahi fehuʻí. Feinga ke ke fakatokangaʻi ʻa e ngaahi sīpinga ko ʻení lolotonga hoʻo akoako fakaʻahó.

Q: Why did you (verb present) (time)?A: We (verb past) because we (verb past).

Questions

ʻĪmisi
sīpinga 2 fehuʻi ko e hā naʻá ke veape taimi lolotonga

Answers

ʻĪmisi
sīpinga 2 tali naʻa mau veape taimi kuo ʻosi koeʻuhí ʻoku mau veape taimi kuo ʻosi

Examples

ʻĪmisi
taʻahine puke ‘i he mohengá

Q: Why did you leave the party last night?A: I left the party because I felt sick.

Q: Why didn’t she message me yesterday?A: She didn’t message you because she was tired.

ʻĪmisi
fefine ongosia

Q: Why did they go to the store?A: They went to the store because they needed bread.

ʻĪmisi
fakaʻilonga i
Use the Patterns

Hiki ha foʻi fehuʻi ʻe fā te ke lava ʻo ʻeke ki ha taha. Hiki ha tali ki he fehuʻi takitaha. Lau leʻolahi kotoa ia.

Additional Activities

Fakakakato ‘a e ngaahi ʻekitivitī mo e sivi ʻo e lēsoní ʻi he ʻinitanetí ʻi he englishconnect.org/learner/resources pe ʻi he Tohi Ngāue EnglishConnect 2.

Act in Faith to Practice English Daily

Hokohoko atu hono ako ʻa e lea faka-Pilitāniá he ʻaho kotoa pē. Fakaʻaongaʻi hoʻo “Founga Muimuiʻi ʻo e Ako Fakatāutahá.” Toe vakaiʻi hoʻo taumuʻa akó pea sivisiviʻi hoʻo ngaahi ngāué.

Conversation Group

Discuss the Principle of Learning: Take Responsibility

(20–30 minutes)

ʻĪmisi
tangata ʻoku ako ʻi hono tesí

ʻĪmisi
fakaʻilonga 1
Activity 1: Practice the Patterns

(10–15 minutes)

Toe vakaiʻi ʻa e lisi ʻo e ngaahi foʻi leá mo ha hoa.

Ako ʻa e sīpinga 1 mo ha hoa:

  • Akoako hono ʻeke ha ngaahi fehuʻí.

  • Akoako hono tali ha ngaahi fehuʻí.

  • Akoako ha fepōtalanoaʻaki ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi sīpingá.

Toe fai ʻa e sīpinga 2.

ʻĪmisi
fakaʻilonga 2
Activity 2: Create Your Own Sentences

(10–15 minutes)

Part 1

Vakai ki he ʻū fakatātaá. ʻEke mo tali ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e meʻa ʻa Leoli mo Sēneti ne fai ʻaneafí. Taufetongi.

Example: Raul, 1:00 p.m.
ʻĪmisi
kiʻi tamasiʻi ʻokú ne ʻakahi ha foʻi pulu soka
  • A: Where was Raul yesterday at 1:00 p.m.?

  • B: He was at the park.

  • A: Why did Raul go to the park?

  • B: Because he wanted to play soccer.

Raul

Image 1: 5:00 p.m.

ʻĪmisi
tunu sōsisi ʻi he meʻa tunu ʻi tuʻa

Image 2: 7:00 p.m.

ʻĪmisi
tangata ʻoku mohe

Image 3: 9:00 p.m.

ʻĪmisi
kakai ʻoku heka pasi

Image 4: 10:00 p.m.

ʻĪmisi
koniseti ʻi he poʻulí
Janet

Image 1: 11:00 a.m.

ʻĪmisi
tokotaha laukonga he veʻe anovai

Image 2: 2:00 p.m.

ʻĪmisi
fefine ʻoku tangutu he sofá ʻo sio ki he telefoní

Image 3: 4:00 p.m.

ʻĪmisi
fefine mo ha ʻū kato fakatau

Image 4: 8:00 p.m.

ʻĪmisi
fefine ʻoku maʻu meʻatokoni efiafi

Part 2

ʻEke mo tali ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo hoʻo meʻa naʻe fai ʻaneafi ʻi he 11:00 a.m., 1:00 p.m., 4:00 p.m., 7:00 p.m., mo e 10:00 p.m. Talanoa ki he feituʻu naʻá ke ʻi aí mo e ʻuhingá. Lea ʻaki ʻa e lahi taha te ke lavá. Taufetongi.

New Vocabulary

Why were you at home?

Ko e hā naʻá ke ʻi ʻapi aí?

  • A: Where were you yesterday at 11:00 a.m.?

  • B: I was at home.

  • A: Why were you at home at 11:00 a.m.?

  • B: Because I didn’t have any plans.

  • A: Where were you yesterday at 10:00 p.m.?

  • B: I was at home.

  • A: Why were you at home?

  • B: Because I went to bed.

ʻĪmisi
fakaʻilonga 3
Activity 3: Create Your Own Conversations

(15–20 minutes)

ʻEke pea tali ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ngaahi ʻekitivitī naʻá ke toki fakahoko kimui ní. Talanoa ki he feituʻu naʻá ke ʻi aí mo e ʻuhinga naʻá ke fakahoko ai e ngaahi ʻekitivitī ko iá. Lea ʻaki ʻa e lahi taha te ke lavá. Taufetongi.

Example

  • A: Where were you last Wednesday?

  • B: I was at the park.

  • A: Why were you at the park?

  • B: Because I wanted to play basketball.

  • A: Where were you yesterday?

  • B: I was at home.

  • A: Why were you at home?

  • B: I was at home because I felt sick.

Evaluate

(5–10 minutes)

Sivisiviʻi hoʻo fakalakalaka ʻi he ngaahi taumuʻá pea mo hoʻo ngaahi ngāue ko ia ke akoako fakaʻaho ʻa e lea faka-Pilitāniá.

Evaluate Your Progress

I can:

  • Ask where others were and why they did things in the past.

    ʻEke ki he niʻihi kehé e feituʻu naʻa nau ʻi aí mo e ʻuhinga naʻa nau fai ai e ngaahi meʻa ʻi he kuohilí.

    ʻĪmisi
    fofonga ʻoku ʻikai fakahaaʻi e ongó, fofonga fiemālie, fofonga fiefia
  • Talk about where I and others were and why we did things in the past.

    Talanoa ki he feituʻu naʻá ku ʻi ai mo e niʻihi kehé mo e ʻuhinga naʻa mau fakahoko ai e ngaahi meʻa he kuohilí.

    ʻĪmisi
    fofonga ʻoku ʻikai fakahaaʻi e ongó, fofonga fiemālie, fofonga fiefia

Evaluate Your Efforts

Sivisiviʻi hoʻo ngaahi feinga ke:

  1. Ako ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e akó.

  2. Ako Maʻuloto ʻa e Ngaahi Foʻi Leá.

  3. Akoako ʻa e ngaahi sīpingá.

  4. Akoako he ʻaho kotoa.

Fokotuʻu ha taumuʻa. Fakakaukau ki he ngaahi fokotuʻu ki he akó ʻi he “Founga Muimuiʻi ʻo e Ako Fakatāutahá.”

Vahevahe ho taumuʻá mo ha hoa.

Act in Faith to Practice English Daily

“ʻOku ʻi loto ʻiate kitautolu takitaha ʻa e mālohi ke filí, pea he ʻikai ha meʻa te ne lava ʻo toʻo meiate kitautolu. ʻOku tau maʻu ʻa e mālohi ke fili ʻa hotau ʻalunga ʻi he moʻuí” (Harold C. Brown, “The Marvelous Gift of Choice,” Ensign, Dec. 2001, 49).

Paaki