Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
Tohi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, 2 ʻEpeleli 2018: Ngāue Fakaetauhi ʻa e Kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki Kuo Fakamālohiá pea mo e Fineʻofá


Ngāue Fakaetauhi ʻa e Kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki Kuo Fakamālohiá pea mo e Fineʻofá

Ngaahi Fehuʻi ʻOku Lahi Hono ʻEké

Ngaahi Fehuʻi ʻOku Lahi Hono ʻEké

Ngāue Fakaetauhi ʻa e Kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki Kuo Fakamālohiá pea mo e Fineʻofá

Ngaahi Fehuʻi ʻOku Lahi Hono ʻEké

Toe Ngaahi Fehuʻi ʻOku Lahi Hono ʻEké

ʻOku hanga ʻe he ngāue fakaetauhi ʻa e Fakamoʻuí, ʻo faʻifaʻitaki mai ʻa e ongo fekau lahí: “Ke ke ʻofa ki [he ʻEikí] ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo hoʻo moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoa” pea “Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé” (Mātiu 22:37, 39). ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku holi moʻoni ke hoko ko ʻEne kau ākongá, ʻoku totonu ke tau muimui ki Heʻene naʻinaʻi ke tau ʻofa mo tauhi ki heʻetau Tamai ʻi Hēvaní mo ʻEne fānaú. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Kapau ʻoku mou ʻofa kiate au, te mou tauhi kiate au” (T&F 42:29). Naʻe akonaki e Tuʻi ko Penisimaní ʻo pehē, “ʻO ka mou ka ʻi he tauhi ʻo homou kāingá, ʻoku mou ʻi he tauhi pē ʻo homou ʻOtuá” (Mōsaia 2:17). Naʻe fakamatalaʻi fakanounou ʻe ʻAlamā hotau fatongiá ʻo pehē, “Naʻa nau tokangaʻi honau kakaí, ʻo nau fafanga ʻa kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he māʻoniʻoní” (Mōsaia 23:18).

Kuo fanongonongo ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí e ngaahi liliu ko ʻení, ʻa ia ne fakataumuʻa ke fakatefito ai e ngaahi ngāue fakaetauhi ʻa e ongo kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e Fineʻofá ʻo tatau mo ia ne fai ʻe he Fakamoʻuí, ke tokoni ke tau tali e tufakanga fakalangi ke tokangaekina mo tauhi ki he niʻihi kehé. Ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku kau ʻi he ngaahi liliu ko ʻení:

  • ʻI he lēvolo ʻo e uōtí, ʻe taha pē kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  • ʻI he lēvolo ʻo e siteikí, ʻe taha pē ʻa e kōlomu taulaʻeiki lahí.

  • Fetongi ʻe he ngāue fakaetauhí, ʻa e faiako fakaʻapí mo e faiako ʻaʻahí.

  • Fakakau e toʻu tupú ʻi he ngāue fakaetauhí.

Ke poupou ki he ngaahi liliu ko ʻení, ʻoku ʻikai ke toe fakahoko ai ʻe he uōtí mo e siteikí ʻa e fakataha komiti pule ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kapau ʻoku hoko ha palopalema makehe ʻi he uōtí, hangē ko ha palopalema fakafāmili pelepelengesi pe ko ha faingataʻa fakauelofea makehe, ʻe lava ke aleaʻi ia ʻaki hano fakalahi e fakataha ʻa e kau pīsopelikí. ʻE lava ke aleaʻi e ngaahi palopalema kehe ʻoku ʻikai fuʻu pelepelengesí, ʻi he fakataha alēlea fakauōtí. Ko e meʻa ko ia ne ui ko e “ngaahi fakataha kōmiti pule ʻo e lakanga fakataulaʻeikí he siteikí” ʻe ui ia ko e “ngaahi fakataha alēlea maʻolungá” (vakai ki he 8 mo e 19 ʻi laló).

ʻI he Lēvolo ʻo e Uōtí, ʻe Taha pē Kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Kuo akoʻi mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “ʻoku ʻikai fie maʻu ʻa e fakahaá ia ke hoko fakaʻangataha kotoa mai he taimi pē taha. ʻE lava pē ke fakakongkonga.”1 ʻOku hanga ʻe he ngaahi meʻa kuo hoko fekauʻaki mo e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo e tupulaki e mahino ki he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻo ʻomi ha sīpinga ʻo e hoko fakakongokonga mai e fakahaá. Talu e hisitōlia ʻo e Siasí, mo hono faʻa fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa Hono finangaló ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻo tāpuekina māmālie ʻEne fānaú ʻaki ha mahino lahi ange ki he founga ke fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ki he ngaahi tūkunga lolotongá (vakai, T&F 46:15–16).

Kuo taʻu lahi hono fakakaukauʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ngaahi liliu ne fakamatalaʻi atu ʻi laló. Naʻe fakafou pē ʻi he lotu lahi, ako fakalelei ʻo e fakavaʻe fakafolofola ʻo e ngaahi kōlomu lakanga fakataulaʻeikí, felotoi ʻa e kau taki fakaepule ʻi he Siasí, mo hono fakapapauʻi ko e finangalo ʻeni ʻo e ʻEikí, ʻa e ngaʻunu ki muʻa e kau takí ke fokotuʻutuʻu foʻou e ngaahi kōlomu ʻi he lēvolo ʻo e uōtí mo e siteikí, ʻo hoko ai ʻeni ko ha sitepu ʻe taha ʻi he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi hono Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí.

1. Ko e hā e ngaahi liliu ki he kulupu taulaʻeiki lahi mo e kōlomu kaumātuʻa ʻi he uōtí?

ʻI he uōtí, ʻe fakatahaʻi ai he taimí ni ʻa e kau mēmipa ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e kulupu taulaʻeiki lahí, ki ha kōlomu pē ʻe taha mo ha kau palesitenisī pē ʻe taha. ʻE ui ʻa e kōlomu ko ʻeni kuo toe tokolahi mo fāitaha angé, ko e “kōlomu kaumātuʻá,” pea ʻoku fakangata leva e kulupu taulaʻeiki lahi ʻa e uōtí.

ʻOku kau ki he kōlomu kaumātuʻá ʻa e kaumātuʻa mo e kau teuteu kaumātuʻa kotoa pē ʻi he uōtí, kae pehē ki he kau taulaʻeiki lahi ʻoku ʻikai ke nau lolotonga ngāue ʻi he kau pīsopelikí, kau palesitenisī fakasiteikí, fakataha alēlea maʻolungá, pe lolotonga ngāue ko e pēteliaké.

2. ʻOku fokotuʻutuʻu fēfē ʻa e kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá?

ʻE hanga ʻe he palesiteni fakasiteikí, ʻi ha tokoni ki ai hono ongo tokoní, ʻo tukuange ʻa e kulupulita lolotonga ʻo e kau taulaʻeiki lahí mo e kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá. Hili iá, ʻe uiuiʻi leva ʻe he palesiteni fakasiteikí ha palesiteni kaumātuʻa foʻou ʻi he uooti takitaha, pea ʻe hanga ʻe he palesiteni fakasiteikí, pe tokoni ne vahe ki ai ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, pe ko ha aleaʻanga māʻolunga ne vahe ki ai, ʻo ui ʻa e ongo tokoni kuo fakaongoongoleleiʻi atú, ke nau ngāue ʻi he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá. ʻE lava ke kau ʻi he kau palesitenisī foʻou ʻo e kōlomu kaumātuʻá ha kaumātuʻa mo e taulaʻeiki lahi, ʻoku kehekehe honau taʻú mo e aʻusiá, ʻo nau ngāue fakataha ʻi ha kau palesitenisī fakakōlomu pē ʻe taha. ʻE lava ke hoko ha kaumātuʻa pe taulaʻeiki lahi ko e palesiteni fakakōlomú pe ko ha tokoni.2

3. Ko hai ʻokú ne tataki e ngāue ʻa e palesiteni ʻo e kōlomu kaumātuʻá?

ʻOku tokangaʻi fakahangatonu ʻa e palesiteni kaumātuʻá ʻe he palesiteni fakasiteikí, ʻa ia te ne fakahoko atu e ako mo e fakahinohino mei he kau palesitenisī fakasiteikí mo fakafou ʻi he alēleaʻanga māʻolungá. ʻE fakataha maʻu pē ʻa e pīsopé he ko ia ʻa e taulaʻeiki lahi pule ʻi he uōtí, mo e palesiteni ʻo e kōlomu kaumātuʻá. ʻE talatalaifale ʻa e pīsopé mo ia mo ʻoange ʻa e fakahinohino ʻoku tāú fekauʻaki mo e founga lelei taha ke tokoniʻi mo tāpuekina ai e kau mēmipa ʻo e uōtí, ʻo ngāue faaitaha ai mo e ngaahi houalotu kotoa ʻo e uōtí. (Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 7.3.1.)

4. ʻOku hanga nai ʻe he liliu ko ʻeni he faʻunga ʻo e kōlomú ʻo liliu e tuʻunga lakanga fakataulaʻeiki ne maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kōlomú?

ʻIkai. ‘Oku kei kaumātuʻa pē ʻa e kaumātuʻá pea kei taulaʻeiki lahi pē ʻa e kau taulaʻeiki lahí, ʻi honau tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. Ka neongo ia, ʻe kei hokohoko atu pē hono fakanofo ʻa e kaumātuʻá ko ha kau taulaʻeiki lahi ʻi he taimi ʻoku uiuiʻi ai kinautolu ki he kau palesitenisī fakasiteikí, alēlea māʻolungá, pe kau pīsopelikí—pe ʻi ha taimi kehe ʻe fakapapauʻi ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻo fakafou ʻi he faʻa lotu mo e ueʻi fakalaumālie.

5. ʻE lava nai ke lahi ange he tahá e kōlomu kaumātuʻa he uōtí?

ʻIo. Fakatatau mo e laumālie ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:89, ʻi he taimi ʻoku fuʻu tokolahi fau ai e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻoku mālohí, ʻe malava ke fokotuʻu ʻe he kau takí ha kōlomu kaumātuʻa lahi ange he tahá. ʻI he ngaahi tūkunga peheé, ʻoku totonu ke potupotutatau e kōlomu takitaha ʻi he taʻu motuʻá, taukeí mo e tuʻunga mo e mālohinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

6. Ko e hā e kōlomu ʻoku kau ki ai e kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e temipalé, misioná mo e senitā akoʻanga fakafaifekaú?

ʻOku kau e kau tangatá ni ki he kōlomu kaumātuʻa honau uōtí.

ʻI he Lēvolo ʻo e Siteikí, ʻe Taha pē Kōlomu Taulaʻeiki Lahí

7. Ko e hā e ngaahi liliu ki he kōlomu taulaʻeiki lahi ʻa e siteikí?

ʻOku hokohoko atu pē kei hoko e kau palesitenisī fakasiteikí ko e kau palesitenisī ʻo e kōlomu taulaʻeiki lahi ʻi he siteikí. Ko e kau mēmipa ʻo e kōlomu ko iá ʻa e kau taulaʻeiki lahi pē ʻoku nau lolotonga ngāue ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, kau pīsopelikí, fakataha alēlea maʻolungá, mo e kau pēteliake ʻoku lolotonga ngāué. ʻOku ʻikai kau e kau kalake mo e kau sekelitali pule fakauooti mo e fakasiteikí ʻi he kōlomu ʻo e kau taulaʻeiki lahí.

ʻOku angamaheni ʻaki ke fakataha e kau mēmipa ʻo e kōlomu taulaʻeiki lahi ʻi he siteikí mo e kōlomu kaumātuʻá, kapau ʻoku ʻikai vahe ki ha feituʻu kehe.

8. Ko e hā e fatongia ʻo e kōlomu taulaʻeiki lahí ʻi he siteikí?

ʻI honau fatongia pulé, ʻe fakataha e kau palesitenisī fakasiteikí mo e kau mēmipa ʻo e kōlomu kau taulaʻeiki lahi ʻi he siteikí ʻo fakatatau mo e fie maʻú, ke fai ha ako mo tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kōlomú ʻi honau ngaahi uiuiʻí. ʻOku kei hoko atu pē ʻa e ngaahi fakataha fakasiteiki ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, vahe 18.3, mo e ngaahi liliu ko ʻení:

  • ʻOku ui e fakataha kōmiti pule ʻo e lakanga fakataulaʻeikí he siteikí ko e “fakataha alēlea māʻolungá.”

  • He ʻikai ke toe fakahoko e fakataha fakataʻu ʻa e kau taulaʻeiki lahi kotoa pē kuo fakanofo ʻi he siteikí. Ka ʻe fai ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí ha fakataha fakataʻu ʻa e kōlomu taulaʻeiki lahi ʻa e siteikí.

9. Ko e hā e ngaahi taumuʻa ʻo e liliu ki he ongo kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí?

ʻOku hanga ʻe he taha pē ʻa e kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi he uōtí, ʻo ʻai ke faaitaha e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke fakahoko e ngaahi tafaʻaki kotoa pē ʻo e ngāue ʻo e fakamoʻuí, kau ai e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí naʻe fakafekauʻaki kimuʻa ʻe he kulupulita ʻo e taulaʻeiki lahí. ʻOku fakaʻatā ai e kau mēmipa ʻo e kōlomú ʻi he taʻu motuʻa mo e puipuituʻa kehekehe ke nau taʻimālie ʻi he fakakaukau mo e ngaahi aʻusia ʻo kinautolu ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e moʻuí. ʻOkú ne foaki foki ha ngaahi faingamālie lahi ange ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki taukeí ke nau akoʻi e niʻihi kehé, kau ai e kau teuteu kaumātuʻá, mēmipa foʻoú, kakai lalahi kei talavoú, mo kinautolu ʻoku toe foki mai ʻo mālohi ʻi he Siasí.

ʻOku tokoni e ngaahi liliu ko ʻení ki he kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá ke fakafekauʻaki ʻenau ngāué. ʻOku nau fakafaingofuaʻi foki e fakafekauʻaki ʻa e kōlomú mo e kau pīsopelikí mo e fakataha alēlea fakauōtí. Pea ʻoku nau fakaʻatā e pīsopé ke ne vahe ha ngaahi fatongia lahi ange ki he kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e kau palesiteni Fineʻofá, kae lava ke ne tokanga taha mo hono ongo tokoní ki honau ngaahi tefitoʻi fatongiá—tautautefito ki hono tokangaʻi e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e kau finemuí.

10. ʻI he siteikí, ʻoku kau atu e kau taulaʻeiki lahi ʻoku ngāue he kau palesitenisī fakakoló ki he kōlomu taulaʻeiki lahí?

ʻIkai. Ko e kau taulaʻeiki lahi ko ia ʻoku ngāue he kau palesitenisī fakakoló ʻi ha siteiki, ʻoku ʻikai ke nau mēmipa kinautolu he kōlomu taulaʻeiki lahí. Ko e kau mēmipa ʻo e kōlomu taulaʻeiki lahí, ʻa e niʻihi pē ko ia ʻoku ʻi ai honau uiuiʻi ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, ʻi he kau pīsopelikí, ʻi he fakataha alēleaʻanga māʻolungá pea mo e pēteliake ʻoku lolotonga ngāué he ʻoku fie maʻu ke nau hoko ko ha kau taulaʻeiki lahi.

11. ʻOku hoko nai e kaumātuʻa ʻoku ngāue ʻi he kau pīsopelikí (hangē ko ha siteiki ʻo e kakai lalahi kei talavoú), ko ha kau mēmipa ʻo e kōlomu kaumātuʻá?

ʻIkai. Ko e kaumātuʻa ko ia ʻoku ngāue he kau pīsopelikí ʻoku ʻikai ke nau mēmipa kinautolu he kōlomu taulaʻeiki lahí.

12. Ko e hā e founga ʻoku kaunga-tonu ai e ngāue fakaetauhí ki he kau mēmipa ʻo e kōlomu taulaʻeiki lahí?

Fakatatau mo e fakahinohino ʻenau pīsopé ʻa ia ko e taulaʻeiki lahi pule ʻi he uōtí, ʻoku vahe atu ha kau tangata mo ha kau fafine ngāue fakaetauhi ki he kau mēmipa ʻo e kōlomu taulaʻeiki lahí mo honau ngaahi fāmilí, ʻe heʻenau kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá.

Koeʻuhí ko e kau palesitenisī fakasiteikí mo e kau pīsopelikí ʻoku nau fatongiaʻaki hono tokangaekina e kāingalotu kotoa ʻo e siteikí pe uōtí, ko ia ʻoku ʻikai faʻa vahe ai ki he kau tangata ko ʻení ke nau hoko ko ha kau tangata ngāue fakaetauhi ki ha niʻihi fakafoʻituitui pe ngaahi fāmili. ʻE lava ke vahe atu ʻa e kau aleaʻanga māʻolungá mo e kau pēteliake ʻoku lolotonga ngāué, ʻo fakatatau mo e ngaahi tūkunga fakalotofonuá, ʻi hano fakapapauʻi mei he palesiteni fakasiteikí. Kapau ʻoku vahe atu kinautolu, ʻe fai ia ʻe heʻenau palesiteni fakakōlomú ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e pīsope honau takitaha uooti.

Makehe mei he ngaahi fatongia kehe ʻo e pīsopé ʻoku mahuʻinga, hangē ko ʻene hoko ko e taulaʻeiki lahi pulé mo e fakamaau fakalūkufua ʻi ʻIsilelí, ʻoku ʻi ai foki mo honau fatongia tukupau, fakataha mo hono ongo tokoní, ke tokangaekina e toʻu tupú. ʻOku tau lau he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:15 ʻo pehē, ““Ko e pīsopé mo hono ongo tokoní ko e kau [palesitenisī] ia ʻo e lakanga [taulaʻeiki faka-ʻĒloné], pea ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kī pe mafai ʻo iá.” ʻOku pehē ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 1, 2.2, “ʻE tokangaʻi mo lehilehiʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻa e kau talavou mo e kau finemui ʻi he uōtí.”

ʻI he taimi tatau pē, ko e palesiteni fakasiteikí ʻi heʻene hoko ko e taulaʻeiki lahi pule ʻo e siteikí, ko e “tefitoʻi takimuʻa fakalaumālie ia ʻi he siteikí” (Tohi Tuʻutuʻuni Fika 1, 1.1.1) pea ʻokú ne “tokangaʻi e ngāue ʻo e fakamoʻuí” (Tohi Tuʻutuʻuni Fika 1, 1.1.2).

Fetongi ʻe he Ngāue Fakaetauhí ʻa e Faiako Fakaʻapí mo e Faiako ʻAʻahí

Kuo tali ʻe he kau faiako fakaʻapí mo e kau faiako ʻaʻahí he ngaahi taʻu lahi ʻa e ngaahi ngāue ke ʻaʻahi fakamāhina ki he fale ʻo e mēmipa takitaha, ʻave ha pōpoaki, mo tokoni ʻo ka fie maʻu. Kuo līʻoa ha ngaahi houa taʻefaʻalaua mo e ngāue tokoni taʻesiokita ki he ngāue maʻongoʻongá ni.

ʻI he langa hake he mateaki ko iá, ʻoku kole atu he taimí ni ʻe he kau taki ʻo e Siasí ki he kāingalotú ke fakalahi ʻenau tokangá ki hono tokangaʻi e niʻihi kehé ʻi he anga faka-Kalaisi, fakalaumālie mo fakatuʻasino fakatouʻosi (vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 3.2.3). Ke fakamamafaʻi e tokangaekina ko iá, ʻoku hoko he taimí ni e polokalama ne ui kimuʻa ko e faiako fakaʻapí mo e faiako ʻaʻahí ko ha ngāue ʻoku fakafekauʻaki ʻo ui ko e “ngāue fakaetauhí,” ʻo tokangaʻi ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá, ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e pīsopé.

13. Ko e hā ʻa e “ngāue fakaetauhi”?

Naʻe tā ʻe he Fakamoʻuí e sīpinga ʻo e ʻuhinga ke ngāue fakaetauhí, ʻi Heʻene ngāue tuʻunga ʻi heʻene ʻofa ki Heʻene Tamaí mo e tokotaha takitaha (vakai, Sione 15:9–10). Naʻá Ne ʻofa, akoʻi, lotua, fakafiemālieʻi, mo tāpuekina ʻa kinautolu naʻá Ne feohi mo iá, ʻo fakaafeʻi e kakai kotoa pē ke muimui kiate Ia (vakai, Maʻake 8:34). ʻI he ngāue fakaetauhi e kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku nau feinga ʻi he faʻa lotu ke tokoni ʻo hangē ko ia naʻá Ne faí—ke “fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié,” “leʻohi ʻa e siasí maʻu ai pē,” “ʻaʻahi ki he fale ʻo e kāingalotú takitaha,” mo tokoni ke takitaha hoko ko ha ākonga mooni ʻo Sīsū Kalaisi (Mōsaia 18:9; T&F 20:51, 53; vakai foki, Sione 13:35).

ʻI he ngāue fakaetauhi ʻa e kāingalotú, ʻoku nau fakapapauʻi ai ʻo fakafou he fetuʻutakí mo e ueʻi fakalaumālié, ʻa e tuʻo lahi mo e faʻahinga fetuʻutaki te nau fai mo kinautolu ʻoku nau tokangaekiná. ‘Oku nau fealēleaʻaki mo fai ha lipooti ki honau kau takí, ʻo ʻikai toe siʻi hifo he tuʻo taha he kuatá, fekauʻaki mo ʻenau ngāué pea mo e ngaahi fie maʻu mo e mālohinga ʻo kinautolu kuo fakaafeʻi ke nau tokangaekiná. ʻOku lipooti ʻe he kau takí e ngaahi ʻinitaviu fakaetauhi ko ʻení he kuata takitaha; ʻoku ʻikai ke nau toe lipooti e lahi ʻo e ʻaʻahi pe fetuʻutaki ne fai ki he niʻihi fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí. ʻIkai ngata aí, ʻoku hanga ʻe he kau tangata mo e kau fefine ʻoku nau fai e ngāue fakaetauhí, ʻo fokotuʻu ha founga fetuʻutaki ʻe lava e kau takí ʻo fakaʻaongaʻi ʻi he taimi ʻo e faingataʻá pe meʻa fakatuʻupakē ʻe hoko, ʻo fakafou ʻi hono fehokotaki e mēmipa takitaha ki he lakanga fakataulaʻeikí.

14. Ko e hā hono ui e niʻihi ʻoku ngāue fakaetauhí?

ʻOku ui e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ko e “kau tangata ngāue fakaetauhi,” pea ui e kau Fineʻofá ko e “kau fefine ngāue fakaetauhi.” Ko e angamahení, ʻe ui pē kinautolu ʻaki honau hingoá: “Brother Sōnasi” mo “Sister Sāmita.” ʻOku ʻikai ui kinautolu ko ha “kau faifekau fakasiasí.”

15. Ko e hā e founga ʻoku faitatau mo kehe ai e ngāue fakaetauhí mei he faiako fakaʻapí mo e faiako ʻaʻahí?

ʻOku faitatau e ngāue fakaetauhí mo e faiako fakaʻapí mo e faiako ʻaʻahí, ʻo ʻi ai ha maʻu lakanga fakataulaʻeiki—kau tangata ngāue fakaetauhi—ke ngāue fakaetauhi ki he ʻapi takitaha, ke tokangaekina e fāmili pe niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nofo aí (vakai, T&F 20:47, 59). ʻE maʻu ʻe he fefine matuʻotuʻa kotoa pē ha kau Fineʻofa—kau fefine ngāue fakaetauhi—ke ngāue fakaetauhi mo tokangaekina ia, ʻo fakamālohia lahi ange ai e fakamamafa ki he ngāue fakaetauhi ne vahevahe ʻe he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá ʻo kamata ʻi Sānuali 2018 (vakai, “Fetuʻutaki mo Ia ʻi ha Faʻahinga Founga, Taimi, pe ha Feituʻu Pē” Ensign pe Liahona, Sānuali 2018, 7).

ʻIkai ngata aí, kuo liliu ha ngaahi fie maʻu ʻe niʻihi ʻa e faiako fakaʻapí mo e faiako ʻaʻahí ke tokoni ki he kāingalotú ke nau fai e ngāue fakaetauhí, ʻo tokanga lahi ange ki hono feau e ngaahi fie maʻú. Kuo ʻikai toe fie maʻu ke fakahoko maʻu pē e fetuʻutakí ʻi ha ʻaʻahi fakalelei ki ai. ʻE lava ke fai ia ʻi ʻapi, ʻi he lotú, pe ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻoku malu, faingamālie, mo faingofua e aʻu ki aí. Hangē ko ia ne akoʻi mai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlaní: “[Ko e meʻa] ʻoku mahuʻinga tahá ʻa e founga kuó ke faitāpuekina mo tokangaekina ai e niʻihi ʻoku ʻoatu ke ke tokangaʻí, pea ʻoku ʻikai ha kaunga ki ai ʻa e tohi māhiná pe ko ha feituʻu tukupau. Ko e meʻa mahuʻinga tahá ke mou ʻofa homou kakaí pea mou fakahoko e fekau ko ia ke ʻleʻohi ʻa e siasí maʻu ai pē.’”3

Ko hono fakanounoú, ʻoku tākiekina e ngāue fakaetauhí ʻe he Laumālié, ʻoku feliliuaki ia, pea ʻoku fakafeʻungaʻi ia ki he fie maʻu ʻa e mēmipa takitaha.

16. ʻOku tākiekina fēfē e ngāue fakaetauhí ʻe he Laumālié?

ʻI he ngāue fakaetauhi ʻa e kāingalotú, ʻoku nau fekumi ai ki ha tataki fakalaumālie ke ʻiloʻi e founga lelei taha ke tokoni ai ki he niʻihi kehé mo feau ʻenau ngaahi fie maʻú. ʻE tokoni nai ha ʻaʻahi kuo fakataimi-tēpileʻi mo ha fetuʻutaki telefoni maʻu pē ki ha fefine matuʻotuʻa ange ʻoku nofo toko taha, ke ne maʻu ai e fetuʻutaki ʻokú ne fie maʻú? ʻE hoko nai ha fakaafe ki ha taautaha māmālohi ke kau ʻi ha ngāue ʻofa ʻa e komiunitií, ko e fetuʻutaki ʻaonga tahá ia? ʻE hanga nai ʻe hono poupouʻi e vaʻinga soka ʻa ha toʻu tupu, ʻo tokoniʻi ia mo ʻene mātuʻá fakatouʻosi? ʻE tokoni nai hono text ki ha taha ha potufolofola fonu fakalotolahi, ke fakamaʻamaʻa ai ʻene kavengá? ʻE fakahaaʻi nai ʻe ha tohi pe kaati pe ʻīmeili, ha tokanga ʻe ʻaonga? Ko e hā ʻoku finangalo e Fakamoʻuí ke fai ʻe Heʻene kau tamaioʻeikí? ʻOku mahuʻinga hono kumi e ngaahi tali fakalaumālie ki he ngaahi fehuʻi peheé mo hono fakaʻaongaʻi e ngaahi founga kotoa pē ʻe ala maʻú, ke fetuʻutaki ai mo kinautolu ʻoku vahe angé, ki he ngāue fakaetauhi ʻoku fai ʻi he ueʻi fakalaumālié. Ke fai e tokoni faka-Kalaisí, he ʻikai lava e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ʻo fakafalala ki he ngaahi ʻaʻahi angamahení pe ngaahi pōpoaki kuo tomuʻa fokotuʻu atú; ʻoku nau fekumi ki he ueʻi fakalaumālie mo fealēleaʻaki mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke tokangekina lelei taha e niʻihi ne vahe angé—ʻo fakaʻaongaʻi e taimi mo e maʻuʻanga tokoni ʻoku nau maʻú.

17. ʻOku feliliuaki fēfē e ngāue fakaetauhí?

ʻOku maʻu ʻe he kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí, ʻa e faingamālie ke fai e meʻa ʻoku tokoni tahá. Mahalo ʻoku ʻikai fie maʻu ʻe he niʻihi ʻoku vahe atú, ʻa e tokanga tatau pē. ʻI he ngāue mo e kau pīsopelikí mo e fakataha alēlea fakauōtí, ʻoku fakahoko mai ai ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ʻa e ngaahi meʻa ke fakamuʻomuʻá, ki he kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí, ke nau lava ʻo ongoʻi e tokotaha te ne fie maʻu taha ʻenau tokoní. ʻOku faʻa fakamuʻomuʻa taha pē ʻa e tokangá ki he kāingalotu foʻoú, kāingalotu māmālohi te nau ala talí, pea mo e niʻihi kehe hangē ko e mātuʻa tāutahá, kau uitoú mo e kau uitou tangatá. ʻE lava ke vahe ʻe he kau takí ha taki ʻo e toʻu tupú ki ha fāmili ʻoku aʻusia ai ʻe ha talavou pe finemui ha ngaahi faingataʻa, ka nau vahe leva ha kau tangata mo ha kau fefine ke ngāue fakaetauhi ki he kau papi ului foʻoú. Te nau lava ʻo vahe ha mēmipa ʻo e kōlomu kaumātuʻá—ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kaumātuʻá—ki he ngāue fakaetauhi ko iá.

ʻI he feituʻu ʻoku feʻunga aí, ʻe lava ke vahe ha ongo meʻa mali ki ha fāmili pe tokotaha fakafoʻituitui. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke fai ʻe he kau Loumailé mo e kau Maea Meití ha ngaahi tokoni mahuʻinga ʻaki ʻenau hoa mo e kau Fineʻofá, ʻo hangē ko e kau taulaʻeikí mo e kau akonakí ʻi heʻenau ngāue mo e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (vakai ki he fehuʻi 22 ʻi laló).

18. ʻOku fakafeʻungaʻi fēfē e ngāue fakaetauhí ki he fie maʻu ʻa e mēmipa takitaha?

ʻOku feinga e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ke fai e meʻa ʻokú ne feau lelei taha e ngaahi fie maʻu fakafoʻituituí. ʻOku lava ke maʻu ha faʻahinga founga fetuʻutaki pē ke tali ʻaki e ueʻi ʻa e Laumālié mo feau e ngaahi fie maʻu ʻa kinautolu ʻoku nau tokoniʻí. ʻOku kamata hono feau e ngaahi fie maʻu ko iá ʻaki ha fakakaukau ʻi he faʻa lotu mo talanoa lelei mo mahino mo e ngaahi fāmili mo e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku vahe ki aí. ʻOku nau fakafanongo ʻi he fepōtalanoaʻaki ko iá mo e fetuʻutaki kimui ange aí, ki he niʻihi ʻoku nau ngāue fakaetauhi ki aí ke lava ʻo mahino e founga lelei taha ke tokoni aí, hono tuʻo lahi mo e faʻahinga fetuʻutaki ʻoku nau fie maʻú, pea mo e fie maʻu mo e kaveinga ʻo e pōpoaki ʻoku nau vahevahé. ʻE fakapapauʻi ʻe kinautolu ʻoku ngāue fakaetauhí, ʻoku taau e fetuʻutaki kotoa pē ʻoku fai mo ha mēmipa ʻo e fāmilí.

ʻOku feinga e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ke tokoni ki he fakafoʻituituí mo e fāmilí ke nau teuteu ki honau ouau hono hokó, tauhi e ngaahi fuakava kuo nau faí, pea moʻui fakafalala pē kiate kinautolu. Mahalo ʻe kau he tokoni ko ʻení hono vahevahe ʻo ha pōpoaki fakalaumālie ne fakataumuʻa ki ha taha fakafoʻituitui pe fāmili, neongo ko e ngāue fakaetauhí ʻoku ʻikai ko ha ngāue ia ke vahevahe atu pē ha pōpoaki. He ʻikai toe fakakau ʻi he Liahona mo e Ensign ha ngaahi pōpoaki tukupau ke fakaʻaongaʻi ʻi he fetuʻutaki he ngāue fakaetauhí.

19. Ko e hā e founga ʻoku faaitaha ai e ngāue ʻa e kau taki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e Fineʻofá?

Ko e malava ko ia ke ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé, ko e taha ia ʻo e fakalakalaka ne fakataumuʻa mo hoko fakanatula ʻi he ivi lahi ange ʻoku maʻu ʻi hono fokotuʻutuʻu foʻou ʻo e ongo kōlomu lakanga fakataulaʻeikí pea mo e ngāue faaitaha mo e Fineʻofá. ʻOku hoko e ngāue fakaetauhí ko ha ngāue faaitaha ʻoku fakafekauʻaki ke fakahoko e fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke “ʻaʻahi ki he fale ʻo e kāingalotú takitaha” pea “leʻohi ʻa e siasí maʻu ai pē, pea ke ne ʻiate kinautolu mo fakamālohia ʻa kinautolu,” pea ko e taumuʻa ʻo e Fineʻofá ke “fakatupulaki e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi pea mo ʻEne Fakaleleí; fakamālohia e fakafoʻituituí, fāmilí, mo e ngaahi ʻapí ʻo fakafou ʻi he ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá; pea ngāue faaitaha ke tokoniʻi kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá” (T&F 20:47, 53; Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 9.1.1).

ʻI he ngāue fakataha pea fakatatau mo e fakahinohino ʻa e pīsopé, ʻe maʻu ai ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá, ha ngaahi faingamālie ke fakalotoa, fokotuʻutuʻu maau mo fakafekauʻaki ʻenau ngāué ʻi heʻenau feinga ke leʻohi mo tokangaekina e fakafoʻituitui mo e fāmili takitaha. ‘Oku kau ʻi he fakafekauʻakí ni ʻa e ngāue fakataha ʻi he ngaahi founga ko ʻení:

  • ʻE fokotuʻu atu ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá ʻa hono vahe e ngāue fakaetauhi ki he fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmili ʻi he uōtí. ʻE fokotuʻu atu ʻe he kau palesitenisī ʻo e Fineʻofá e ngaahi ngāue fakaetauhi ki he kau fefine ʻi he Fineʻofá. ʻI he feituʻu ʻoku ʻi ai ha ngaahi fie maʻu makehé, ʻe malava ke aleaʻi ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ha ngaahi vahevahe tukupau (assignments) kimuʻa pea aofangatuku kinautolú.

  • ʻE fokotuʻu atu ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ʻa hono vahevahe ʻo e ngāue fakaetauhí ki he pīsopé ke ne fakangofua.

  • Fakatatau mo e fie maʻú, ʻe malava ke aleaʻi ʻe he kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí, ʻa e ngaahi tūkunga makehe ʻo e fakafoʻituituí pea ʻo ka fie maʻu, te nau fetuʻutaki ki heʻenau kau taki ʻo e kōlomú pe Fineʻofá ki ha tokoni mo ha maʻuʻanga tokoni lahi ange.

  • ʻE fakataha fakakuata e kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ke aleaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí, naʻe ʻilo mei he ngaahi ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí.

  • Hili e fakataha ko iá, ʻe fakataha fakakuata leva e palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá pea mo e pīsopé, ke aleaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí.

  • Fakatatau mo e fie maʻú, ʻe fealēleaʻaki e kau taki ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá pea mo e fakataha alēlea fakauōtí, ʻo fekauʻaki mo e ngaahi mālohinga mo e fie maʻu ne ʻiloʻi ʻi he ngaahi ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí pea fokotuʻu mo fakahoko ha palani ke tokoniʻi mo faitāpuekina e kau mēmipa ʻo e uōtí.

Ke fakafaingofuaʻi e fakafekauʻakí, ʻe tukutaha e tokanga ʻa e uōtí ʻi he fakataha alēlea fakauōtí pea he ʻikai toe fai e fakataha kōmiti pule ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko e ngaahi meʻa ʻi he ʻasenitá ne aleaʻi kimuʻa ʻi he fakataha kōmiti pule ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kapau ʻe fie maʻu, ʻe aleaʻi ia ʻi hano fakalahi e fakataha ʻa e kau pīsopelikí, fakataha alēlea fakauōtí, pe ngaahi fakataha fakakuata ʻa e kau pīsopé, palesiteni kōlomu kaumātuʻá, mo e palesiteni Fineʻofá.

20. ʻE maʻu fēfē ʻe he kāingalotú ʻa e niʻihi ke nau ngāue fakaetauhi ki aí?

ʻE fakataha e kau takí mo e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí—lelei tahá kapau ko e ngaahi hoá—ke vahe ange ʻenau ngāué pea talatalaifale mo kinautolu ʻo kau ki he mālohinga, ngaahi fie maʻu, mo e ngaahi faingataʻa ʻoku fekuki mo kinautolu ʻoku nau ngāue fakatauhi ki aí. ʻE lava ke fakahoko e fetalanoaʻaki ko ʻení ʻi ha ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí (vakai ki he fehuʻi 24, ʻi lalo) pe ʻi ha taimi pē ʻe fie maʻu ai

21. Ko e hā e fatongia ʻo e ngaahi ʻaʻahi ki he ʻapí?

ʻI he fakakaukauʻi e tokolahí, vā mamaʻó, malú, mo e ngaahi meʻa kehé, mahalo he ʻikai lava pe fakapotopoto e ʻaʻahi ia ki he ʻapi kotoa pē he māhina takitaha; ka neongo ia, ʻoku mahuʻinga e ngaahi ʻaʻahi fakatāutahá ʻi he taimi ʻe lava fakahoko aí. Ke ngāue ʻo hangē ko e Fakamoʻuí, ʻe fakakaukauʻi ʻe he kau tangata mo e fefine ngāue fakaetauhi kotoa pē ʻa e faingamālie kotoa ke tokangaekina mo fetuʻutaki kiate kinautolu kuo vahe angé.

22. ʻOku kau maʻu pē nai ʻi he ngāue fakaetauhí hono vahevahe ha pōpoakí?

ʻIkai. ʻI he fakaʻau ke ʻilo lahi ange e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ki he niʻihi ne vahe kinautolu ki aí, ʻoku nau ʻilo ai ʻenau ngaahi fie maʻú pea ʻe lava ke ueʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke nau akoʻi ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE malava foki ke kole ʻe ha mātuʻa ha tefito pau maʻa hono fāmilí. Ka ko e “pōpoaki” lelei tahá ko e tokangá mo e manavaʻofá.

23. ʻOku fakamatalaʻi fēfē ʻe he kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ʻenau ngaahi ngāué?

ʻOku ʻikai ke toe tānaki ʻe he kau takí ha lipooti ʻo e ngaahi fāmili mo e niʻihi fakafoʻituitui ne ʻaʻahi ki ai lolotonga ha māhina pau. Ka ʻoku maʻu ʻe he kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ha faingamālie ke fealeaʻaki mo honau kau taki ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ki he ngaahi tūkunga ʻo e niʻihi ʻoku nau tokoniʻí pea fekauʻaki mo ʻenau ngāue fakaetauhi ʻoku lolotonga fakahokó. ʻOku fakahoko e fealēleaʻaki fakataha ko ʻení ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he fakakuatá, ʻi hono ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí pea mo ha faʻahinga taimi kehe pē ʻe maʻu ke fai ai ha fetuʻutaki.

24. Ko e hā ʻa e ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí?

ʻOku fai hono ʻinitaviu e ngāue fakaetauhí (1) ke fealeaʻaki fekauʻaki mo e ngaahi mālohinga, ngaahi fie maʻu, mo e ngaahi faingataʻa ʻoku fekuki mo e ngaahi fāmili mo e fakafoʻituitui ne vahe angé, (2) ke fakapapauʻi e ngaahi fie maʻu ʻe ala tokoni ai e kōlomú, Fineʻofá, pe ko e fakataha alēlea fakauōtí, pea (3) ke ako mei he kau takí mo fai ha fakalotolahi ʻi he ngāue fakaetauhí.

ʻOku fakataha fakakuata e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí mo ha taki ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá pe Fineʻofá ʻi hono ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhi, ko e lelei tahá ke fai fakatāutaha mo honau hoá. ʻE lava ke fakataha ha ongo meʻa mali ʻokú na ngāue fakaetauhi fakataha, pea mo e kau taki ʻo e kōlomu kaumātuʻá pe ko e Fineʻofá pe fakatouʻosi. ʻI he vahaʻa taimi ki he ʻinitaviu hokó, ʻe fakafetuʻutaki ai ʻe he kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ha fakamatala kehe ʻo ka fie maʻu—fakatāutaha, ʻi he telefoní, text, ʻīmeili, pe founga kehe. Te nau vahevahe ʻa e fakamatala ʻikai fakahāhāholó ki he palesiteni pē ʻo e kōlomu kaumātuʻá pe Fineʻofá—pe fakahangatonu ki he pīsopé.

25. ʻOku tauhi fēfē ʻe he kau takí ha lekooti ʻo e ngaahi ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí?

ʻE tauhi ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá ha lekooti ʻo e ngaahi ʻinitaviu ʻoku nau fai mo e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí. ʻE fakahā ʻe he kau takí ʻa e māhina ʻe fai ai e ʻinitaviú mo kinautolu ʻoku kau ki aí. ʻOku nau lipooti kuo ʻinitaviu ha hoa kapau ʻoku ʻinitaviu ha taha ʻi he hoa ko iá lolotonga e kuatá.

ʻE lava ke maʻu ʻi he ʻaho 1 ʻo ʻAokosi 2018, ʻa e ngaahi fakamatala fakamuimuitaha ki he app LDS Tools mo e Maʻuʻanga Tokoni ki he Takí mo e Kalaké ʻi he LDS.org ki he faʻahinga lipooti peheé. ʻE lava foki ke maʻu e ngaahi liliu ki he Lipooti Fakakuatá ʻi he konga loto ʻo e 2018. ʻE ʻoatu ha fakaikiiki lahi ange ki he kau takí mo e kalaké ʻi ha fanongonongo ʻe ʻoatu mei he hetikuota ʻo e Siasí.

26. Ko e hā e fatongia ʻo e kau kouʻōtineita mo e kau supavaisa ngāue fakaetauhí?

Kuo ʻosi fakangata e ongo uiuiʻi ko e kouʻōtineita fakaetauhi mo e supavaisa ngāue fakaetauhí. ʻOku totonu ke tukuange leva ʻa kinautolu kuo uiuiʻi ki he ongo lakanga ko ʻení.

27. Ko hai ʻokú ne fai e ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhí?

ʻE fakahoko e ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhí ʻe he mēmipa takitaha ʻo e kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá. Naʻa mo e uooti lalahí, ʻe kei lava pē ʻa e kau takí ʻo fakahoko ai e ngaahi ʻinitaviú he taimi ʻe fakahoko fakakongokonga ai he uike takitaha ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī takitaha. ʻOku ʻikai fie maʻu ke fuʻu lōloa e ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhí.

28. Ko e fē taimi he kuatá ʻoku fakahoko ai ʻe he kau takí e ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhí?

ʻE lava pea ʻoku totonu ke fakahoko e ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhí lolotonga e kuata takitaha—kae ʻoua ʻe tatali pē ki he uike fakaʻosí pe māhina fakaʻosi ʻo e kuatá. ʻI hono fakahoko maʻu pē ʻe he kau takí e ʻinitaviú, te nau ʻilo ai te nau lava ʻo ikunaʻi e ngaahi taumuʻa fakalaumālie mo e fakatuʻasino ʻo e ngāue fakaetauhí.

Ko hono Fakakau e Toʻu Tupú ʻi he Ngāue Fakaetauhí

29. ʻE fakakau fēfē e toʻu tupú ʻi he ngaahi ngāue fakaetauhí?

ʻE lava ke fili ʻe he kau takí ke vahe e Loumailé mo e Maea Meití ke nau hoa mo e Fineʻofá, ʻo hangē ko e vahe he taimí ni e kau taulaʻeikí mo e kau akonakí, ke hoa mo e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. ʻE vahevahe ʻe he toʻu tupú ʻenau ngaahi meʻafoaki makehé mo e tupulaki fakalaumālié, ʻi heʻenau ngāue fakataha mo e kakai lalahí ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí pea ʻi heʻenau fealēleaʻaki ʻo kau ki he tokoni ko iá ʻi he ngaahi ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí. ʻIkai ngata aí, ko hono fakakau ko ia ʻo e toʻu tupú ʻi he ngāue fakaetauhí, ʻoku fakalahi ai e tokangaekina ʻo e niʻihi kehé ʻi hono fakalahi e tokolahi ʻo e kāingalotu ʻoku kau maí. ʻE lava foki ke fakafaingofuaʻi mo fakamālohia e ngaahi ngāue ko ʻení ʻi he fāmilí ʻi he ngāue fakataha e faʻeé mo e ʻofefiné—pea mo e tamaí mo e fohá.

30. ʻOku totonu nai ke vahe ki ha toʻu tupu ha tangata pe fefine tukupau ke ngāue fakaetauhi ki ai?

ʻIkai. ʻOku fai e ngāue fakaetauhi ki he kau talavoú mo e kau finemuí ʻe he niʻihi ʻoku ngāue fakaetauhi ki honau fāmilí pea tokangaekina foki kinautolu ʻe heʻenau kau taki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Kau Finemuí.

31. ʻE lava nai ke vahe ha kau talavou mo ha kau finemui ke ngāue fakaetauhi mo hanau hoa kakai lalahi?

ʻIo. ʻOku fakaʻatā ʻe he ngaahi fakahinohino ʻi he tohi ne toki ʻoatu ko e “Maluʻi mo e Tokoni ki he Ngaohikoviá,” ke lava ʻo hoko e toʻu tupú ko ha hoa ngāue fakaetauhi ʻo vahe ke nau hoa mo e kakai lalahí. ʻOku ʻikai lau e “ngāue fakaetauhí” ia ko ha “ʻekitivitī” pe “kalasi” ʻo hangē ko e lau ʻa e fakahinohino ko iá.

ʻOku totonu ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau takí ʻa e fakaʻutoʻuta leleí he taimi ʻoku fokotuʻutuʻu ai e ngaahi hoa ngāue fakaetauhí. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi e hoa kakai lalahí mei ha ngaahi tūkunga ʻe ala maʻuhala. ʻOku totonu ke nau tokanga telia ha ngaahi tūkunga tautau toko taha, kae lava ke ongoʻi malu e toʻu tupú mo nau maʻu ha aʻusia ʻoku leleí ʻi he ngāue fakaetauhí. ʻIkai ngata aí, ʻoku totonu ke fai fakapotopoto ʻo ʻoua naʻa vahe ha toʻu tupu ki ha ʻapi ʻoku faingataʻa hono tūkungá pe fāmilí.

32. ʻOku totonu nai ke ʻi ai ha ngāue fakaetauhi ʻe vahe ki he Maea Meiti mo e Loumaile kotoa pē?

ʻE lava ke fakaafeʻi e kau Maea Meití mo e Loumailé ke nau ngāue fakaetauhi. ʻE talatalaifale ʻa e ngaahi mātuʻá mo e kau takí pea mo e finemui takitaha, pea kapau ʻe lava ʻi hono tūkungá ke ne ngāue pea ʻokú ne fie ngāue, pea ʻe lava leva ke vahe ange ke ngāue fakaetauhi. ʻOku hoa e kau finemuí mo e kau Fineʻofá.

33. Ko hai ʻokú ne fakahoko ki he toʻu tupú ʻenau vahevahe ki he ngāue fakaetauhí?

Kapau ʻe fakangofua ʻe he pīsopé, ʻe lava ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e Fineʻofá ʻo fakahoko ki he kau Maea Meití mo e Loumailé ʻenau vahevahe ki he ngāue fakaetauhí. Pea kapau ʻe fakangofua ʻe he pīsopé, ʻe lava ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá ʻo fakahoko ange ki he kau akonakí mo e taulaʻeikí ʻenau vahevahe ki he ngāue fakaetauhí.

Ngaahi Kōlomú mo e Fineʻofá

34. ʻOku hanga nai ʻe he fakatefito e tokangá ki he kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ʻo fakamālohia e fatongia ʻo e pīsopé mo e fakataha alēlea ʻa e uōtí?

ʻIo. Ko e pīsopé ʻa e taulaʻeiki lahi pulé pea ʻokú ne ʻoatu ha “fakahinohino mo ha faleʻi ki he kau taki kehe ʻo e uōtí” (Tohi Tuʻutuʻuni Fika 1, 2.1.1). ʻOkú ne vakaiʻi mo fakangofua e vahevahe ʻo e ngāue fakaetauhí. Fakatatau mo e fakahinohino ʻa e pīsopé, ʻe kei hokohoko atu pē ʻa e fatongia mahuʻinga ʻo e fakataha alēlea ʻa e uōtí, ke “tokoniʻi ʻa e fakafoʻituituí ke langaki ʻenau fakamoʻoní, maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻuí, tauhi ʻa e ngaahi fuakavá pea hoko ko ha kau muimui kuo fakatapui ʻo Sīsū Kalaisi” (Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 4.4). ʻE hanga ʻe he kōlomu kaumātuʻa kuo fakamālohiá mo e Fineʻofá, ʻo fakatupulaki e ʻaonga ʻo e fakataha alēlea ko iá—ʻi hano fakafofongaʻi kinaua ʻe hona takitaha palesiteni ʻi heʻena hoko ko ha mēmipa ʻo e fakataha alēlea ʻa e uōtí.

35. ʻOku totonu nai ke ʻaʻahi pe ʻinitaviu ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá e kau mēmipa ʻo e kōlomú tuʻo taha he taʻu (vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 7.3.2)—makehe mei hono fai ʻo e ngaahi ʻinitaviu fakakuata ʻo e ngāue fakaetauhí?

ʻIo. ʻOku kau he fatongia fakalūkufua ʻo e kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá, ʻa e totonu ke nau ʻinitaviu e kau mēmipa ʻo e kōlomú ʻi honau ngaahi fatongia fakataulaʻeikí kotoa—kau ai ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai e tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeikí, hono malí mo hono fāmilí—ʻo ʻoua naʻa toe siʻi hifo he tuʻo taha he taʻú. ʻE lava ke fakahoko e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení lolotonga e taʻú. ʻOku ʻikai totonu ke fakatahaʻi e fealeaʻaki ko ʻení mo ha ʻinitaviu ngāue fakaetauhi ʻoku ʻi ai foki mo hono hoa ngāue fakaetauhí.

36. Ko hai ʻe lava ʻo tokoni ki he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ke fakahoko e ngāue ʻo e fakamoʻuí?

ʻE lava ke fokotuʻutuʻu ʻe he kau palesitenisī ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e Fineʻofá ke tokoni e kau mēmipá ki hono fakahoko e ngāué, ʻo ka fie maʻu. Hangē ko ʻení, te nau lava ʻo ui ha kāingalotu ke taki mo tokoni ki he ngāue tokoní, temipalé mo e hisitōlia fakafāmilí, vahevahe atu ʻo e ongoongoleleí pea mo e uelofeá.

37. ʻE lava nai ke maʻu ʻe ha uooti ʻe taha ha kōlomu kaumātuʻa pe Fineʻofa ʻo lahi ange he tahá?

ʻIo. Fakatatau mo e laumālie ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:89, ʻi he taimi ʻoku fuʻu tokolahi fau ai e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻoku mālohí, ʻe malava ke fokotuʻu ʻe he kau takí ha kōlomu kaumātuʻa lahi ange he tahá. ʻI he ngaahi tūkunga peheé, ʻoku totonu ke potupotutatau e kōlomu takitaha ʻi he taʻu motuʻá, taukeí mo e tuʻunga mo e mālohinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko e tefitoʻi moʻoni tatau pē ʻoku fakaʻaongaʻi ki he Fineʻofá.

38. ʻE lava nai ke ui ʻe he palesiteni ʻo e kōlomu kaumātuʻá mo e palesiteni Fineʻofá ha kau tokoni ke nau tokoni he ngāue fakaetauhí?

ʻIkai. Kuo ʻosi ʻi ai ha ongo tokoni ʻo e palesitení. Kapau ʻe fie maʻu ʻe he kau takí ha tokoni lahi ange, ʻe lava ke nau talanoa mo ʻenau pīsopé ʻo fekauʻaki mo hano uiuiʻi ha kau sēkelitali ngāue fakaetauhi ʻe toko taha pe lahi ange. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke vahe ʻa e kau sekelitali ngāue fakaetauhi ko ʻení ke nau fakataimitēpileʻi e ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhí mo tokoni ke teuteuʻi ha lipooti fakakuata ʻo e ngaahi ʻinitaviú.

Paaki