Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
2. Ko Hono Poupouʻi ʻa e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ʻi he Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hākeakiʻí


“2. Ko Hono Poupouʻi ʻo e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ʻi he Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá (2023).

“2. Ko Hono Poupouʻi ʻo e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá

ʻĪmisi
tā fakafāmili

2.

Ko Hono Poupouʻi ʻa e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ʻi he Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí

2.0

Talateu

ʻI hoʻo hoko ko e taki ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, te ke poupouʻi ai ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi hono fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí (vakai, 1.2). Ko e taumuʻa taupotu taha ʻo e ngāué ni ke tokoniʻi e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá mo ha fiefia kakato.

Ko e konga lahi ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ʻoku fakahoko ia ʻo fakafou ʻi he fāmilí. Ki he kāingalotu kotoa ʻo e Siasí, ʻoku fakatefito e ngāué ni ʻi ʻapi.

2.1

Ko e Fatongia ʻo e Fāmilí ʻi he Palani ʻa e ʻOtuá.

Kuo fokotuʻu ʻe he Tamai Hēvaní ha ngaahi fāmili ʻi māmani, ko ha konga ʻo ʻEne palaní. Ko ʻEne taumuʻá ke ʻomi ʻe he ngaahi fāmilí ʻa e fiefiá kiate kitautolu. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi fāmilí ha ngaahi faingamālie ke tau ako, tupulaki, ngāue, fakatomala, mo fakamolemoleʻi. Te nau lava ʻo tokoni ke tau teuteu ki he moʻui taʻengatá.

ʻOku kau ʻi he talaʻofa ʻa e ʻOtuá ki he moʻui taʻengatá ʻa e mali taʻengatá, fānaú, mo e ngaahi tāpuaki kehe kotoa pē ʻo e fāmili taʻengatá. ʻOku kaunga ʻa e talaʻofa ko ʻení kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau lolotonga mali pe ʻikai kau ki ha fāmili ʻi he Siasí.

2.1.1

Ngaahi Fāmili Taʻengatá

ʻOku faʻu ʻa e ngaahi fāmili taʻengatá ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi fuakavá ʻi heʻenau maʻu e ngaahi ouau ʻo e silá ʻi he temipalé. ʻOku toki ʻiloʻi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fāmili taʻengatá ʻi he taimi ʻoku tauhi ai ʻe he kāingalotú ʻa e ngaahi fuakava ko iá mo fakatomala ʻi he taimi ʻoku nau tōnounou aí. ʻE tokoniʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotú ke nau mateuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouaú ni mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.

Ko ha tafaʻaki ʻe taha ʻo hono fokotuʻu ha ngaahi fāmili taʻengatá ko hono fakahoko e ngaahi ouau ʻi he temipalé ʻa ia ʻoku lava ai ʻa e kāingalotú ke sila ki heʻenau ngaahi kui kuo pekiá.

2.1.2

Husepānití mo e Uaifí

Ko e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49:15). ʻOku fakataumuʻa ʻa e husepānití mo e uaifí ke na fakalakalaka fakataha ki he moʻui taʻengatá (vakai, 1 Kolinitō 11:11).

Ko e taha e ngaahi fiemaʻu ki hono maʻu ʻo e moʻui taʻengatá ko e fakahoko ʻe ha tangata mo ha fefine ʻa e fuakava ʻo e mali fakasilesitialé (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4). ʻOku fakahoko ʻe ha ongomeʻa mali ʻa e fuakavá ni ʻi he taimi ʻokú na maʻu ai ʻa e ouau sila ʻo e mali ʻi he temipalé. Ko e fuakavá ni ko e fakavaʻe ia ʻo e fāmili taʻengatá. Ko e taimi ʻoku tauhi faivelenga aí, ʻokú ne fakaʻatā ai ʻena malí ke tuʻuloa ʻo taʻengata.

ʻOku fakataumuʻa e feohi fakaesino ʻi he husepānití mo e uaifí ke fakaʻofoʻofa mo toputapu. Ko e tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá ke fakatupu ʻa e fānaú mo fakahaaʻi ʻa e ʻofá ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí. ʻOku totonu ke tataki ʻena feohi fakaesinó ʻe he ongoʻingofua mo e fakaʻapaʻapa—kae ʻikai ko e siokita.

Kuo fekau ʻe he ʻOtuá ke fakatatali ʻa e feohi fafale fakasekisualé ki he mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine.

ʻOku tuʻunga tatau ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku ʻikai totonu ke puleʻi ʻe ha taha ha taha. ʻOku totonu ke fakahoko ʻena ngaahi filí ʻi he uouangataha mo e ʻofa, ʻo na fakatou kau kakato ki ai.

2.1.3

Ngaahi Mātu‘á mo e Fānaú

Kuo akoʻi ʻe he kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní “ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e fekau ko ia ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa māmaní” (“Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmanivakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49:16–17

ʻOku ʻomi fakataha ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻofa e feituʻu lelei taha ke ohi mo lehilehiʻi hake ai e fānaú. ʻE ala taʻofi ʻe ha ngaahi tūkunga fakafoʻituitui hano ohi fakataha hake ʻe ha mātuʻa ʻa ʻena fānaú. Neongo ia, ka ʻe tāpuakiʻi kinaua ʻe he ʻEikí ʻo ka na kumia ʻEne tokoní mo feinga ke tauhi ʻena ngaahi fuakava mo Iá.

ʻOku ʻa e ngaahi mātuʻá ʻa e fatongia mātuʻaki mahuʻinga ke tokoniʻi ʻenau fānaú ke nau mateuteu ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá. Te nau akoʻi ʻenau fānaú ke nau ʻofa mo tauhi ki he ʻOtuá mo e niʻihi kehé (vakai, Mātiu 22:36–40).

“ʻOku ʻa e ngaahi tamaí ke nau puleʻi honau ngaahi fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongia ke tokonaki ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí” (“Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”). Ko e taimi ʻoku ʻikai ai ke ʻi ai ha husepāniti pe tamai ʻi he ʻapí, ʻoku tokangaʻi leva ʻe he faʻeé ʻa e fāmilí.

Ko hono tokangaʻi ʻo e fāmilí ko ha fatongia ia ke tokoni ke taki e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke nau foki hake ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakahoko ʻeni ʻaki e ngāue mo e akoʻi ʻi he angavaivai, angamalū, mo e ʻofa haohaoa, ʻo muimui ki he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, Mātiu 20:26–28). ʻOku kau ʻi hono tokangaʻi ʻo e fāmilí ʻa hono taki ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke lotu maʻu pē, ako e ongoongoleleí mo e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e moihuú. ʻE ngāue uouangataha ʻa e ngaahi mātuʻá ke fakahoko e ngaahi fatongiá ni.

“Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú” (“Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”). ʻOku ʻuhinga ʻa e lehilehiʻí ke fafanga, akoʻi, mo poupouʻi, ʻo muimui ʻi he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí (vakai, 3 Nīfai 10:4). ʻE tokoni ʻa e faʻeé, ʻo uouangataha mo hono husepānití, ke ako ʻe hono fāmilí e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo fakatupulaki e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. Te na ohi fakataha ai ha ʻātakai ʻo e ʻofa ʻi he fāmilí.

“ʻI he ngaahi fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke na fetokoniʻaki ko e kaungā-ngāue tuʻunga tatau” (“Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”). Te na fealēleaʻaki fakataha ʻi he faʻa lotu pea mo e ʻEikí.

2.2

Ko e Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí ʻi he ʻApí

Naʻe pehē ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí, “Ko e ʻapí ko e makatuʻunga ia ki he moʻui angatonú” (Tohi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, 11 Fepueli 1999).

Ke poupouʻi ʻa e kāingalotú ʻi hono fakahoko ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo hakeakiʻí ʻi he ʻapí, ʻe fakalotolahiʻi kinautolu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke nau fokotuʻu ha ʻapi ʻoku nofoʻia ʻe he Laumālié. Te nau toe fakalotolahiʻi foki ʻa e kāingalotú ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ʻaho Sāpaté, ako mo ʻilo ʻa e folofolá ʻi ʻapi, pea fakahoko fakauike ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí.

2.2.3

Ko e Ako mo hono ʻIlo ʻo e Ongoongoleleí ʻi ʻApi

Ko hono akoʻi mo ʻilo ʻo e ongoongoleleí ʻoku fakatefito ia ʻi ʻapi pea poupou ki ai e Siasí. ʻE poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotú kotoa ke nau ako ʻa e ongoongoleleí ʻi ʻapi he ʻaho Sāpaté pea mo e toenga ʻo e uiké.

Ko hano ako ʻo e folofolá ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilíko e lēsoni ia ʻoku fokotuʻu atu ki he ako ʻo e ongoongoleleí ʻi ʻapí.

2.2.4

Efiafi ‘i ʻApí mo e Ngaahi ʻEkitivitī Kehé

Kuo faleʻi ʻe he kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau fakahoko fakauike ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi. Ko ha taimi toputapu ʻeni maʻá e fakafoituituí mo e ngaahi fāmilí ke nau ako ai e ongoongoleleí, fakamālohia e fakamoʻoní, langaki e uouangatahá, pea mo fiefia mo e niʻihi kehé.

ʻOku fakafaingofua pē ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ʻo fakatatau mo e ngaahi tūkunga ʻo e kau mēmipá. ʻE lava ke fakahoko ia ʻi he Sāpaté pe ʻi ha toe ngaahi ʻaho mo ha taimi kehe. ʻE lava ke kau ai ʻa e:

  • Ako mo e fakahinohino ʻo e ongoongoleleí (ʻe lava ke ngāue ʻaki ʻa e naunau Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú ʻo fakatatau mo e fiemaʻú).

  • Ko hono tokoniʻi ʻo e niʻihi kehé.

  • Hiva pe tā ha ngaahi himi mo ha ngaahi hiva Palaimeli (vakai, vahe 19).

  • Ko hano poupouʻi e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he Fakatupulaki ʻo e Fānaú mo e Toʻu Tupú.

  • Ko ha fakataha alēlea fakafāmili ke fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa, fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema, mo fakafekauʻaki e ngaahi taimi-tēpilé.

  • Ngaahi ʻekitivitī fakatupulaki.

ʻE lava ke fakataha ʻa e kāingalotu tāutahá mo ha niʻihi ʻi ha ngaahi kulupu mavahe mei he ngaahi houalotu angamaheni he Sāpaté ke kau ʻi ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi mo fefakamālohiaʻaki ʻi hano ako ʻo e ongoongoleleí.

2.2.5

Ko Hono Poupouʻi ʻo e Fakafoʻituituí

ʻE tokoniʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotu ʻoku nau fiemaʻu ha tokoni lahi angé. ʻE tokoniʻi ʻe he kau takí ʻa e kāingalotu ko ʻení mo honau ngaahi fāmilí ke nau maʻu ha ngaahi faingamālie ke aʻusia e feohi fakasōsiale ʻoku langaki moʻuí, mo tupulaki fakalaumālié.

2.3

Ko e Fekauʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ʻApí pea mo e Siasí

ʻOku fakatefito ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ʻi he ʻapí pea poupouʻi ʻe he Siasí. ʻOku fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he fetuʻutaki ʻi he vā ʻo e ʻapí pea mo e Siasí.

  • ʻE fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kau takí mo e kau faiakó ʻa e tufakanga ʻo e mātuʻá pea tokoniʻi kinautolu.

  • ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakatahaʻanga ʻe niʻihi ʻa e Siasí ʻoku mahuʻinga ʻi he uooti pe kolo takitaha. ʻOku kau heni ʻa e houalotu sākalamēnití mo e ngaahi kalasi mo e ngaahi fakataha fakakōlomu ʻoku fakahoko ʻi he Sāpaté. ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakatahaʻanga, ngaahi ʻekitivitī, mo ha ngaahi polokalama kehe ʻoku ʻikai mahuʻinga.

  • ʻE tāpuakiʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kāingalotú ʻi heʻenau ngāue mo feilaulau ʻi Hono Siasí. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai totonu ke hanga ʻe he taimi ʻoku foaki ki he ngāue he Siasí ʻo uesia ʻa e malava ʻe he kāingalotú ʻo fakahoko honau ngaahi fatongia ʻi ʻapí, ngāueʻangá, mo ha toe feituʻu pē.

Paaki