Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
38. Ngaahi Tuʻutuʻuni mo e Ngaahi Fakahinohino Faka-Siasi


“38. Ngaahi Tuʻutuʻuni mo e Ngaahi Fakahinohino Faka-Siasi,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá (2023).

“38. Ngaahi Tuʻutuʻuni mo e Ngaahi Fakahinohino Faka-Siasi,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá

38.

Ngaahi Tuʻutuʻuni mo e Ngaahi Fakahinohino Faka-Siasi

38.1

Kau ʻi he Lotú

ʻOku ʻofa ʻetau Tamai Hēvaní ʻi Heʻene fānaú kotoa. “ʻOku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá,” pea ʻokú Ne fakaafeʻi ʻa e kakai kotoa pē “ke nau haʻu kiate ia ʻo maʻu ʻi heʻene angaleleí” (2 Nīfai 26:33).

38.1.1

Maʻu e Ngaahi Fakatahaʻanga ʻa e Siasí

ʻOku talitali lelei ʻa e taha kotoa ki he houalotu sākalamēnití, ngaahi houalotu kehe ʻo e Sāpaté, pea mo e ngaahi polokalama fakasōsiale ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku fatongia ʻaki ʻe he maʻu mafai pulé ke fakapapauʻi ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ʻe he tokotaha kotoa pē ʻoku ʻi aí, ʻa hono toputapu ʻo e fakatahá.

Ko kinautolu ʻoku maʻulotú ʻoku totonu ke nau fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga fakamoveuveu pe fakahohaʻa ʻe fepaki mo e lotú pe ngaahi taumuʻa kehe ʻo e houalotú. ʻOku totonu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu kotoa fekauʻaki mo e taʻu motuʻá pea mo e ʻulungaanga ʻi he ngaahi fakatahaʻanga mo e ngaahi polokalama kehekehe ʻa e Siasí. ʻOku fiemaʻu ia ke taʻofi e ngaahi tōʻonga mūsaʻá mo e ngaahi vala pe teuteu ʻoku fakatupu takihalá. ʻOku taʻofi foki hano fai ha ngaahi fakamatala fakapolitikale pe fakamatala ki he tuʻunga fakasekisualé pe ngaahi tōʻonga fakafoʻituitui kehe ʻi ha founga ʻe mavahe ai mei he tokanga taha ʻa e fakatahaʻangá ʻi he Fakamoʻuí.

Kapau ʻoku ʻi ai ha tōʻonga ʻe taʻetaau, ʻe fai ʻe he pīsopé pe palesiteni fakasiteikí ha faleʻi fakafoʻituitui ʻi ha laumālie ʻo e ʻofa. Te ne poupouʻi ʻa kinautolu ʻoku taʻetaau ʻenau tōʻongá mo e meʻa ʻoku fakahokó ke nau tokanga ʻo tokoni ke pukepuke ha tuʻunga toputapu maʻá e taha kotoa pē ʻoku ʻi aí pea mo fakamamafaʻi makehe ʻa e moihū ki he Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí.

ʻE kei hoko maʻu pē e ngaahi falelotu ʻo e Siasí ko ha feituʻu maluʻi ʻoku moʻulaloa ki he ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Siasí. Ko e kakai ʻoku ʻikai ke nau fie muimui ki he ngaahi fakahinohino ko ʻení, ʻe kole kiate kinautolu ʻi ha founga fakaʻapaʻapa ke ʻoua te nau omi ki he ngaahi fakatahaʻanga mo e polokalama ʻa e Siasí.

38.2

Ngaahi Tuʻutuʻuni ki he Ngaahi Ouaú mo e Ngaahi Tāpuakí

ʻOku ʻoatu ʻa e fakamatala fakalūkufua fekauʻaki mo e ngaahi ouaú mo e ngaahi tāpuakí ʻi he vahe 18. ʻOku ʻoatu ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi ouau fakatemipalé ʻi he vahe 27 mo e 28. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e kau pīsopé ki he palesiteni fakasiteikí kapau ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e kau palesiteni fakasiteikí ki he Kau Palesitenisī Fakaʻēliá kapau ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi.

38.3

Mali Fakapuleʻangá

ʻOku poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotú ke nau moʻui taau ke mali temipale pea ke nau mali mo sila ʻi he temipalé. Ka fakangofua ʻe he ngaahi lao fakalotofonuá, ʻe lava ke fakahoko ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi mali fakapuleʻangá.

ʻOku totonu ke fakahoko ʻa e mali fakapuleʻangá ʻo fakatatau mo e lao ʻo e feituʻu ʻoku fakahoko ai ʻa e malí.

38.3.1

Ko Hai Te ne Ala Fakahoko e Mali Fakapuleʻangá

Ko e taimi ʻe fakangofua ai ʻe he lao fakalotofonuá, ʻe lava ʻe he kau ʻōfisa faka-Siasi ʻoku lolotonga ngāue ʻi honau uiuiʻí ke fakahoko ha ouau mali fakapuleʻanga:

  • Palesiteni fakamisioná

  • Palesiteni fakasiteikí

  • Palesiteni fakavahefonuá

  • Pīsopé

  • Palesiteni fakakoló

ʻE toki lava pē ke fakahoko ʻe he kau ʻōfisa ko ʻení ha mali fakapuleʻanga ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine. Kuo pau foki ke fakaʻaongaʻi e ngaahi tuʻunga kotoa ko ʻení:

  • Ko e taʻahine malí pe tangata malí ko ha mēmipa ia ʻo e Siasí pe ʻoku ʻi ai hano ʻaho papitaiso.

  • ʻOku ʻi he ʻiuniti ʻo e Siasí ʻoku puleʻi ʻe he ʻōfisá ʻa e lekooti mēmipasipi ʻo e fefine malí pe ko e tangata malí, pe ʻe ʻi ai ʻi he hili e papitaisó.

  • ʻOku fakamafaiʻi fakalao ʻa e ʻōfisa ʻo e Siasí ke ne fakahoko ʻa e mali fakapuleʻangá ʻi he feituʻu ʻoku mafai ke fakahoko ai ʻa e malí.

38.3.4

Mali Fakapuleʻanga ʻOku Fai ʻi he Ngaahi Fale ʻo e Siasí

ʻE lava pē ke fai ha ouau mali ʻi ha fale ʻo e Siasí kapau he ʻikai ke ne uesia ʻa e taimi tēpile ʻo e ngaahi polokalama angamaheni ʻa e Siasí. ʻOku ʻikai totonu ke fai ha mali ʻi he Sāpaté pe ko e efiafi Mōnité. ʻOku totonu ke faingofua pē mo fakaʻeiʻeiki ʻa e mali ʻoku fakahoko ʻi he ngaahi fale ʻo e Siasí. Ko e fasí ʻoku totonu ke toputapu, ʻapasia, mo fakafiefia.

ʻE lava pē ke fakahoko ʻa e malí ʻi falelotu, ko e holo faiʻanga meʻá pe ko ha loki ʻe feʻungá. ʻOku totonu ke muimui ʻa e ngaahi malí ki he ngaahi fakahinohino ki hono fakaʻaongaʻi totonu ʻo e ʻapisiasí.

38.3.6

Ouau ʻo e Mali Fakapuleʻangá

Ke fakahoko ha mali fakapuleʻanga, ʻe lea ʻa e ʻōfisa ʻo e Siasí ki he ongomeʻa malí ʻo peheni, “Kātaki kae fepukeʻaki homo nima toʻomataʻú.” Peá ne pehē leva, “ʻE [hingoa kakato ʻo e tangata malí] mo e [hingoa kakato ʻo e fefine malí], kuo fepukeʻaki homo nima toʻomataʻú ko e fakaʻilonga ʻo e ngaahi fuakava te mo fakahokó ni ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá mo e ongo fakamoʻoni ko ʻení.” (ʻE lava pē ke ʻuluaki fili pe fokotuʻu mai ʻe he ongomeʻa malí ʻa e ongo fakamoʻoni ko ʻení.)

Hili ia pea toki lea leva ʻa e ʻōfisá ki he tangata malí mo fehuʻi ange, “ʻE [hingoa kakato ʻo e tangata malí], ʻokú ke maʻu ʻa [hingoa kakato ʻo e fefine malí] ko ho uaifi kuó mo mali fakalao, pea ʻokú ke fuakava ʻi hoʻo loto-tauʻatāina mo e fili pē ʻaʻau, ʻi hoʻo hoko ko hono hoa mo e husepāniti kuó mo mali fakalaó, te ke pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe; pea te ke tauhi ʻa e ngaahi fono, ngaahi fuakava, mo e ngaahi tufakanga kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo e tuʻunga māʻoniʻoni ʻo e malí; pea te ke ʻofa, fakaʻapaʻapaʻi, mo tauhi lelei ia ʻi he lolotonga hoʻomo moʻuí?”

ʻE tali leva ʻe he tangata malí, “ʻIo” pe “Ko ia.”

ʻE lea leva ʻa e ʻōfisa ʻo e Siasí ki he fefine malí mo fehuʻi ange, “ʻE [Hingoa kakato ʻo e fefine malí], ʻokú ke maʻu ʻa [hingoa kakato ʻo e tangata malí] ko ho husepāniti kuó mo mali fakalao, pea ʻokú ke fuakava ʻi hoʻo loto-tauʻatāina mo e fili pē ʻaʻau ʻi hoʻo hoko ko hono hoa mo e uaifi kuó mo mali fakalaó, te ke pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe; pea te ke tauhi ʻa e ngaahi fono, ngaahi fuakava, mo e ngaahi tufakanga kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo e tuʻunga māʻoniʻoni ʻo e malí; pea te ke ʻofa, fakaʻapaʻapaʻi, mo tauhi lelei ia ʻi he lolotonga hoʻomo moʻuí?”

ʻE tali leva ʻe he fefine malí, “ʻIo” pe “Ko ia.”

ʻE toki lea leva ʻa e ʻōfisa ʻo e Siasí ki he ongomeʻa malí ʻo peheni, “ʻI he mālohi ʻo e mafai fakalao kuo tuku kiate au ko e kaumātuʻa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku ou fakahā ai ko koe [hingoa kakato ʻo e tangata malí] pea mo [hingoa ʻo e fefine malí] ko e husepāniti mo e uaifi, kuó mo mali totonu mo fakalao ʻi he vahaʻataimi ʻo hoʻomo moʻui fakamatelié.”

(Ko ha fakalea ʻeni ke ngāue ʻaki ʻe ha faifekau fakakautau ʻoku ʻikai ko ha ʻōfisa maʻu mafai ʻo e Siasí: “ʻI he mālohi ʻo e mafai fakalao kuo tuku kiate au ko e faifekau fakakautau ʻi he [vaʻa ʻo e faʻunga fakakautaú pe fakapuleʻangá], ʻoku ou fakahā ai ko koe, [hingoa kakato ʻo e tangata malí] pea mo [hingoa ʻo e fefine malí], ko e husepāniti mo e uaifi, kuó mo mali totonu mo fakalao ki he vahaʻataimi ʻo hoʻomo moʻui fakamatelié.”)

“ʻOfa ke tāpuekina ʻe he ʻOtuá hoʻomo fakatahá ni ʻaki ʻa e fiefia ʻi homo hakó pea ke mo moʻui fuoloa fakataha ʻi he fiefia, pea ʻofa foki ke Ne tokoniʻi kimoua ke mo tauhi ke toputapu ʻa e ngaahi fuakava ʻokú mo fakahokó. ʻOku ou lotua ke ʻiate kimoua ʻa e ngaahi tāpuakí ni ʻi he huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.”

Ko e fakaafe ko ia ke na fekita ko e husepāniti mo e uaifí ʻoku ʻikai ko ha meʻa pau, kae fakatatau mo e anga fakafonuá.

38.4

Ngaahi Tuʻutuʻuni ʻo e Silá

ʻOku hanga ʻe he ngaahi ouau sila ʻo e temipalé ʻo fakatahaʻi ʻa e ngaahi fāmilí ki ʻitāniti ko ha kāingalotu ʻoku fāifenga ke tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻoku nau fakahoko ʻi he taimi ʻoku nau maʻu ai ʻa e ouaú. ʻOku kau ʻi he ngaahi ouau silá ʻa e:

  • Silaʻi ʻo ha husepāniti mo e uaifi.

  • Sila ʻo e fānaú ki he mātuʻá.

ʻE kei maʻu pē ʻe kinautolu ʻoku nau tauhi ʻenau ngaahi fuakavá ʻa e ngaahi tāpuaki fakafoʻituitui ʻoku fakahoko ʻi he silá. ʻOku moʻoni ʻeni ʻo tatau ai pē kapau ʻe maumauʻi ʻe he hoa malí ʻa e ngaahi fuakavá pe mavahe mei he nofomalí.

ʻOku maʻu ʻe he fānau faivelenga ʻoku silaʻi ki heʻenau mātuʻá pe fanauʻi ʻi he fuakavá ʻa e tāpuaki ʻo e maʻu ha ongomātuʻa ʻo taʻengatá. ʻOku moʻoni ʻeni neongo kapau ʻe kaniseli ʻe he ongomātuʻá ʻena sila he malí, toʻo hona mēmipasipi ʻi he Siasí, pe te na kole ke toʻo hona mēmipasipí

ʻOku totonu ke talanoa ʻa e kāingalotú mo ʻenau pīsopé kapau ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e silá. ʻE fetuʻutaki ʻa e pīsopé ki he palesiteni fakasiteikí kapau ʻoku ʻi ai haʻane ngaahi fehuʻi. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e kau palesiteni fakasiteikí ki he kau palesitenisī fakatemipale ʻi honau vāhenga fakatemipalé, Kau Palesitenisī Fakaʻēliá, pe ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí kapau ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi.

38.5

Vala Temipalé mo e Kāmení

38.5.1

Vala Temipalé

ʻI he lolotonga ʻo e ʻenitaumení mo e ouau sila ʻi he temipalé, ʻe tui ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ha vala hina. ʻE tui ʻe he houʻeiki fafiné ʻa e vala hina ko ʻení: kofu nima lōloa pe fakalaka hifo e nima ʻo e kofú he tuiʻinimá (pe ha piva mo ha sote nima lōloa pe sote ʻoku fakalaka hifo e nimá ʻi he tuiʻinimá), sitōkeni pe sitōkeni kili, mo e sū pe silipa.

ʻE tui ʻe he houʻeiki tangatá ʻa e teunga hina ko ‘ení: sote nima lōloa, hēkesi pe poutai, talausese lōloa, sitōkeni, mo ha sū pe silipa.

ʻI he lolotonga ʻo e ʻenitaumení mo e ouau silá, ʻe tui ʻe he kāingalotú mo ha ngaahi vala ouau kehe, ʻi he funga honau teunga hiná.

38.5.2

Ko Hono Maʻu ʻo e Teunga Temipalé mo e Kāmení

ʻE poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e uōtí mo e siteikí ʻa e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení ke ʻi ai hanau vala temipale pē ʻanautolu. ʻE lava ke fakatau ʻa e vala temipalé mo e kāmení mei he falekoloa Tufakiʻanga Naunau ʻo e Siasí pe mei he store.ChurchofJesusChrist.org. ʻE lava ke tokoni ʻa e kau kalake fakasiteikí mo fakauōtí ki he kāingalotú ke ʻota ʻa e valá.

38.5.5

Ko Hono Tui mo Tokangaʻi ʻo e Kāmení

ʻOku fai ʻe he kāingalotu ʻoku nau maʻu ʻenitaumení ha fuakava ke tui e kāmeni fakatemipalé ʻi hono kotoa ʻo ʻenau moʻuí.

ʻOku hoko ʻa e kāmeni temipalé ko ha fakamanatu ʻo e ngaahi fuakava naʻe fakahoko ʻi he temipalé, pea ko e taimi ʻoku tui ai ia ʻi he founga totonú ʻi hono kotoa ʻo e moʻuí, ʻe hoko ko ha maluʻanga mei he ʻahiʻahí pea mo e koví. Ko e kāmení ʻoku totonu ke tuiloto ia ʻi he vala ki tuʻá. ʻOku ʻikai totonu ke toʻo ia ʻi he ngaahi ʻekitivitī ʻe malava lelei pē ʻo fakahoko kae kei tui pē ʻa e kāmení, pea ʻoku ʻikai totonu ke hemi pe liliu ke feau ʻa e ngaahi ākenga kehekehe ʻo e valá. ʻOku totonu ke kolea ʻe he kau mēmipa kuo ʻosi maʻu ʻenitaumení e fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke tali ha faʻahinga fehuʻi fakafoʻituitui fekauʻaki mo hono tui ʻo e kāmení.

Ko ha faingamālie toputapu ke tui ʻa e kāmení pea ʻi hono fakahoko iá ko hano fakahaaʻi atu ia ʻo ha tukupā ʻo e lotó ke muimui ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Ko ha fili fakafoʻituitui pē pe ʻe tui ha valaloto ‘i loto pe ʻi ʻolunga he kāmeni fakatemipalé.

Vakai, 26.3.3.

38.5.7

Ko Hono Fakaʻauha ʻo e Kāmení mo e Teunga Ouau Fakatemipalé

Ke fakaʻauha ʻa e ngaahi kāmeni fakatemipale motuʻá, ʻoku totonu ke kosiʻi ʻe he kāingalotú ʻa e ngaahi fakaʻilongá ʻo fakaʻauha. Ka hili ia pea kosikosi leva ʻe he kāingalotú ʻa e toenga ʻo e tupenú ke ʻoua naʻa toe lava ʻo ʻiloʻi ko ha kāmeni. ‘E lava ke ke liʻaki ‘a e toenga ʻo e tupenú.

ʻE lava pē ke foaki ʻe he kāingalotú ʻa e kāmeni mo e vala temipale ʻoku kei leleí ki ha kāingalotu moʻui taau kehe ʻoku ʻosi maʻu ʻenitaumeni.

38.5.8

Teunga Temipale ki he Telió

Kapau ʻe lava, pea ʻoku totonu ke telio ʻa e kāingalotu pekia ne ʻosi maʻu ʻenitaumení ʻi honau teunga temipalé. Kapau ʻe ʻai ʻe he ngaahi tukufakaholo fakafonuá pe ngaahi founga telió ʻa e meʻá ni ke ʻikai hoa pe faingataʻa, ʻe lava pē ke pelupelu ʻa e teungá ʻo tuku ʻi he tafaʻaki ʻo e pekiá ʻi he loto puha maté.

ʻE fakatui e sino ʻo ha tangata ʻaki e kāmeni fakatemipalé fakataha mo e ngaahi vala hina ko ʻení: sote hina nima lōloa, hēkesi pe poutai, talausese lōloa, sitōkeni mo e sū pe silipa. ʻE fakatui e sino ʻo ha fefine ʻaki e kāmeni fakatemipalé fakataha mo e ngaahi vala hina ko ʻení: ko ha kofu nima lōloa pe fakalaka hifo e nima ʻo e kofú he tuiʻinimá (pe piva mo e sote nima lōloa pe sote ʻoku fakalaka hifo e nimá he tuiʻinimá), sitōkeni pe sitōkeni kili, mo e sū pe silipa.

ʻE fakatui e vala ouau fakatemipalé ʻi he sinó ʻo hangē ko hono fakahinohino ʻi he ʻenitaumení. ʻE tui ʻa e pulupulú ʻi he funga uma toʻomataʻú pea nonoʻo ʻaki e afó ki he tafaʻaki kongaloto toʻohemá. Ko e ʻēpaní ʻe nonoʻo takai ia ʻi he kongalotó. Ko e noʻó ʻoku takaiʻi ia ʻi he kongalotó ʻo nonoʻo fakaloufau ʻi he funga noko toʻohemá. Ko e tatā ʻo ha tangata, ʻoku faʻa tuku pē he tafaʻaki hono sinó kae ʻoua kuo hoko e taimi ke tāpuni ai e puha maté. Ko e tataá ʻoku fakatui ʻo ʻai e nonoʻo loufaú ʻi he funga telinga toʻohemá. ʻE lava ke ʻai e veili ʻo ha fefine ki he piló ʻi he tafaʻaki kimui hono ʻulú. Ko e ʻufiʻufi ko ia e fofonga ʻo ha fefine ʻaki e veilí kimuʻa hono telio pe fakamomofí, ʻe faʻiteliha pē, hangē ko e loto ʻo e fāmilí.

38.6

Ngaahi Tuʻutuʻuni ʻi he Ngaahi Meʻa Fakaeangamaʻá

38.6.1

Fakatōtamá

Kuo ʻosi fekau ʻe he ʻEikí, “ʻOua naʻá ke … fakapō pe fai ha faʻahinga meʻa pehē” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:6). ʻOku fakafepakiʻi ʻe he Siasí ʻa e fili ke fakatōtamá koeʻuhí ko ha fiemālie fakataautaha pe fakasōsiale. Kuo pau ke ʻoua naʻa tali, fakahoko, aleaʻi, totongi, loto-taha, pe poupouʻi ʻe he kāingalotú ʻa e fakatōtamá. Ko e fakaʻatā makehe pē ʻe ala fakahoko ai ʻení ko e taimi:

  • Ne tupu ai e feitamá mei ha tohotoho fakamālohi pe angahala fakamalaʻia.

  • ʻOku fakapapauʻi ai ʻe ha toketā taukei ʻoku tuʻu fakatuʻutāmaki moʻoni ʻeni ki he moʻui pe moʻui lelei ʻa e faʻeé.

  • ʻOku fakapapauʻi ai ʻe ha toketā taukei ʻoku ʻi ai ha palopalema lahi fakatuʻasino ʻa e pēpē ʻoku teʻeki fāʻeleʻí pea he ʻikai ke moʻui ia hili hono fāʻeleʻí.

Naʻa mo e ngaahi fakaʻatā makehe ko ʻení, ʻoku ʻikai ke nau fakatonuhiaʻi noa ai e fakatōtamá. Ko e fakatōtamá ko ha meʻa mamafa ʻaupito ia. ʻOku totonu ke toki fakakaukauʻi pē ia hili hano maʻu ʻe he niʻihi ʻoku nau fatongia ʻakí ha fakamahino ʻi haʻanau lotu. ʻE lava ke talanoa ʻa e kāingalotú mo ʻenau pīsopé ko ha konga ʻo e founga ko ʻení.

38.6.2

Ngaohikoviá

Ko e ngaohikoviá, ko hano fakamamahiʻi pe taʻetokangaʻi ha niʻihi ʻi ha founga ʻokú ne fakatupu ha fakatuʻutāmaki fakatuʻasino, fakasekisuale, fakaeloto, pe fakapaʻanga. Ko e tuʻunga ʻo e Siasí, he ʻikai pē ke fakaoleoleʻi ha faʻahinga tuʻunga ʻo e ngaohikoviá. Ko kinautolu ʻoku nau ngaohikovia honau hoa malí, fānaú, kau mēmipa kehe ʻo e fāmilí, pe ko ha toe tokotaha kehe, ʻoku nau maumauʻi e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá mo e tangatá.

ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotu kotoa pē, tautautefito ki he ngaahi mātuʻá mo e kau takí, ke nau tokanga mo ngāue faivelenga pea mo fai ʻa e meʻa kotoa pē te nau ala lavá ke maluʻi ʻa e fānaú mo e niʻihi kehé mei he ngaohikoviá. Kapau ‘e ʻilo ʻe he kāingalotú ha ngaohikovia, te nau lipooti ia ki he kau ma‘u mafai fakapuleʻangá pea talanoa mo e pīsopé. ʻOku totonu ke tali fakamātoato ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi lipooti ʻo ha ngaohikovia pea ʻoua naʻa teitei tukunoaʻi.

Ko e kakai lalahi kotoa pē ʻoku ngāue mo ha fānau pe toʻu tupu, kuo pau ke nau fakakakato ʻa e ako ki he maluʻi ʻo e fānaú mo e toʻu tupú ʻi loto he māhina ʻe taha ʻo honau hikinimaʻí (vakai, ProtectingChildren.ChurchofJesusChrist.org). Kuo pau ke nau toe fakahoko ʻa e ako ko iá ʻi he taʻu ʻe tolu kotoa pē.

ʻI he taimi ʻoku hoko ai ʻa e ngaohikoviá, ko e ʻuluaki mo e fatongia tefito e kau taki ʻo e Siasí ke tokoniʻi kinautolu ne ngaohikoviá pea maluʻi ʻa e kakai ʻoku tuʻu laveangofua ki ha ngaohikovia he kahaʻú. ʻOku ʻikai totonu ke poupouʻi ʻe he kau takí ha taha ke kei nofo ʻi ha ʻapi pe tūkunga ʻoku hoko ai e ngaohikoviá pe ʻikai malu.

38.6.2.1

Telefoni Tokoni ki he Ngaohikoviá

Kuo ʻosi fokotuʻu ʻe he Siasí ʻi ha ngaahi fonua ʻe niʻihi ha laine telefoni tokoni ʻoku ʻikai fakahāhā-holo, ki he ngaohikoviá, ke tokoni ki he kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé. ʻOku totonu ke telefoni ʻa e kau taki ko ʻení he vave tahá ki he laine telefoni tokoní, ʻi he tūkunga kotoa ne ngaohikovia ai ha taha—pe ʻoku ʻi ha tuʻunga ke ngaohikovia. ʻOku totonu foki ke nau toe telefoni ki ai kapau te nau ʻilo ha mēmipa ʻoku mamataʻi, fakatau mai, pe tufaki ha ponokalafi ʻo e fānaú.

Ko e ngaahi fonua ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha laine telefoni tokoní, ʻoku totonu ke fetuʻutaki ha pīsope ʻokú ne ʻilo ha ngaohikovia ki heʻene palesiteni fakasiteikí. ʻOku totonu ke kole ʻe he palesiteni fakasiteikí ha fakahinohino mei he faifaleʻi fakalao fakaʻēlia ʻi he ʻōfisi ʻo e ʻēliá.

38.6.2.2

Ko e Faleʻi ʻi he Ngaahi Tuʻunga ʻo e Ngaohikoviá

Ko e kau mamahi ʻi he ngaohikoviá ʻoku nau faʻa palopalemaʻia lahi fau. ʻE tokoni ʻa e kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé ʻi he loto-ʻofa mo e manava‘ofa. Te nau fai ha faleʻi fakalaumālie mo ha poupou ke ikunaʻi ʻe he kau mamahí ʻa e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e ngaohikoviá.

ʻOku ongoʻi mā pe halaia ʻa e kau mamahí ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOku ʻikai halaia e kau mamahi ko ʻení ʻi ha angahala. ‘E tokoni ʻa e kau takí ke mahino kiate kinautolu mo honau ngaahi familí e ʻofa ‘a e ʻOtuá pea mo e fakamoʻui ʻoku maʻu ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí (vakai, ʻAlamā 15:8; 3 Nīfai 17:9).

ʻOku totonu ke tokoni ʻa e kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé kiate kinautolu kuo nau fakahoko ʻa e ngaohikoviá ke nau fakatomala mo taʻofi ʻenau tōʻonga fakamamahí. Kapau kuo fakahoko ʻe ha taha lahi ha angahala fakasekisuale ki ha fānau, ʻe ala faingataʻa ke liliu e tōʻonga ko iá. Ko e ngāue ki he fakatomalá ʻe mātuʻaki fuʻu lōloa. Vakai, 38.6.2.3.

Makehe mei hono ma‘u e tokoni fakalaumālie ʻa e kau taki faka-Siasí, ʻe ala fiemaʻu ʻe he kau mamahí, kau faihiá, mo honau ngaahi fāmilí ha faleʻi fakapalōfesinale. Ke maʻu ha fakamatala, vakai, 31.3.6.

38.6.2.3

Ngaohikovia ʻo e Fānaú pe Toʻu Tupú

Ko hono ngaohikovia ʻo ha fānau pe toʻu tupu ko ha angahala mātuʻaki mamafa ia (vakai, Luke 17:2). Ko hono fakaʻaongaʻi ʻi hení, ʻoku kau ʻi he ngaohikovia ʻo e fānaú pe toʻu tupú ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení:

  • Ngaohikovia fakatuʻasino: Fakatupu ha uesia fakatuʻasino ʻaki ha tā ki he sinó. ʻOku ʻi ai ha ngaahi kafo ʻe niʻihi ʻoku ʻikai lava ʻo ʻasi ki tuʻa.

  • Ngaohikovia pe ngāuehala fakasekisualé: Ko hano fakahoko ha tōʻonga fakasekisuale mo ha fānau pe toʻu tupu pe fakataumuʻa ke fakafaingamālieʻi pe tokoniʻi ha niʻihi ke nau fakahoko ha faʻahinga tōʻonga pehē. Ko hono fakaʻaongaʻi ʻi hení, ʻoku ʻikai kau ʻi he ngaohikovia fakasekisualé ha tōʻonga fakasekisuale felotoi ʻi ha vahaʻa ʻo ha ongo tamaiki ʻoku teʻeki ke na taʻu fakalao ʻa ia ʻoku vāofi hona taʻu motuʻá.

  • Ngaohikovia fakaeloto: Ko hono fakaʻaongaʻi ha ngaahi tōʻonga mo ha ngaahi lea ke ne uesia lahi e ongoʻi fakaʻapaʻapaʻia pe ngeia ʻo ha fānau pe toʻu tupu. ʻOku faʻa kau heni hano toutou fakamaaʻi, feinga ke puleʻi, mo e fakaangaʻi te ne tukuhifo mo fakamaʻamaʻaʻi ha taha. ʻE lava foki ke kau ai hano liʻaki fakaʻaufuli.

  • Ponokalafi ʻo e fānaú: Vakai, 38.6.6.

Kapau ʻe ʻilo pe mahaloʻi ʻe ha pīsope pe palesiteni fakasiteiki ha fānau pe toʻu tupu ʻoku ngaohikovia, te ne muimui leva ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 38.6.2.1. Te ne toe fakahoko foki ha ngāue ke maluʻi ha toe ngaohikovia kehe.

ʻOku fiemaʻu ke fai ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipi ʻi he Siasí mo ha kiʻi fakamatala makehe ʻi he lekōtí kapau ʻoku ngaohikovia ʻe ha tokotaha lahi ka ko ha mēmipa ha fānau pe toʻu tupu hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he konga ko ʻení. Vakai foki, 38.6.2.5.

38.6.2.4

Ngaohikovia ʻo ha Hoa Mali pe Tokotaha Lahi Kehe

Ko e taimi lahi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻuhinga pē ʻe taha ʻo e ngaohikoviá ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ki he ngaahi tūkunga kotoa pē. Ka, ʻoku hulufau e tuʻunga mafatukituki ʻo e ʻulungaanga ngaohikoviá. ʻOku kamata ʻeni ʻi hano toutou fakaʻaongaʻi ʻo ha ngaahi lea kakaha ʻo aʻu ki hano fakahoko ha lavea lahi.

Kapau ʻe ʻilo ʻe ha pīsope pe palesiteni fakasiteiki hano ngaohikovia ʻo ha hoa mali pe tokotaha lahi, te ne muimui leva ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 38.6.2.1. Te ne toe fakahoko foki ha ngāue ke maluʻi ha toe ngaohikovia kehe.

ʻE kumia ʻe he kau takí ʻa e fakahinohino ʻa e Laumālié ke fakapapauʻi pe ko e tūkunga feʻunga taha ke fai ki he ngaohikoviá ko ha faleʻi fakafoʻituitui pe ko ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipí. ʻE lava foki ke nau toe talanoa mo e taki lakanga fakataulaʻeiki totonú fekauʻaki mo e tūkungá. Neongo ia, ka ʻi ai ha ngaohikovia ʻo ha hoa mali pe ha tokotaha lahi kehe ʻoku aʻu ki he ngaahi tuʻunga ʻoku fakamatalaʻi atu ʻi laló, ʻe fiemaʻu ke fai ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipí.

  • Ngaohikovia fakatuʻasino: Ko hono fakatupu ha uesia lahi fakatuʻasino ʻaki ha tā ki he sinó. ʻOku ʻi ai ha ngaahi kafo ʻe niʻihi ʻoku ʻikai lava ʻo ʻasi ki tuʻa.

  • Ngaohikovia fakasekisuale: Vakai ki he ngaahi tūkunga ʻoku fakamahinoʻi ʻi he 38.6.18.3.

  • Ngaohikovia fakaeloto: Ko hano fakaʻaongaʻi ha ngaahi tōʻonga pe ngaahi lea ke ne maumauʻi e ongoʻi fakaʻapaʻapaʻi pe ngeia ʻo ha taha. ʻOku faʻa kau heni hano toutou fakamaaʻi, feinga ke puleʻi, mo e fakaangaʻi te ne tukuhifo mo fakamaʻamaʻaʻi ha taha.

  • Ngaohikovia fakapaʻanga: Ko hano tāpalasia fakapaʻanga ha taha. ʻE lava ke kau heni hano fakaʻaongaʻi taʻefakalao pe taʻe-fakamafaiʻi ha koloa, paʻanga, pe ko ha toe ngaahi meʻa mahuʻinga ʻa ha taha kehe. ʻE lava ke toe kau foki ai hano maʻu ʻi ha founga kākā ha mālohi fakapaʻanga ki ha taha. ʻE lava ke kau ai hano fakaʻaongaʻi ha ivi fakapaʻanga ke fakamālohiʻi ha tōʻonga.

38.6.2.5

Ngaahi Uiuiʻi Faka-Siasí, Lekomeni Temipalé, mo e Kiʻi Fakamatala Makehe ʻi he Lekooti Mēmipasipí

Ko e kāingalotu kuo nau ngaohikovia ha niʻihi kehé ʻoku ʻikai totonu ke ʻoange hanau ngaahi uiuiʻi faka-Siasi pea ʻe lava ke ʻoua naʻa maʻu haʻanau lekomeni temipale kae ʻoua kuo nau fakatomala pea toʻo mo e ngaahi fakangatangata ʻo honau tuʻunga mēmipasipi ʻi he Siasí.

Kapau ʻe ngaohikovia fakasekisuale ʻe ha taha ha fānau pe toʻu tupu, pe mātuʻaki ngaohikovia fakatuʻasino pe fakaeloto ʻe ha taha ha fānau pe toʻu tupu, ʻe fokotuʻu ha kiʻi fakamatala (annotated) ʻi hono lekooti mēmipasipí. Kuo pau ke ʻoua naʻa ʻoange kiate ia ha faʻahinga fatongia pe ha faʻahinga ngāue ʻoku kaunga ki he fānaú pe toʻu tupú. ʻOku kau heni hano ʻikai ʻoange haʻane ngāue fakaetauhi ki ha fāmili ʻoku ʻi ai ha toʻu tupu pe fānau ʻi he ʻapí. ʻOku toe kau foki ai hano ʻikai vahe ange ha toʻu tupu ko hano hoa ngāue fakaetauhi. ʻOku totonu ke tuʻu maʻu ʻa e ngaahi fakangatangata ko ʻení kae ʻoua kuo fakamafaiʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ke toʻo ʻa e kiʻi fakamatala makehé.

38.6.2.6

Ngaahi Fakataha Alēlea Fakasiteikí mo e Fakauōtí

ʻE toutou fakamanatu maʻu pē ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí mo e kau pīsopelikí, ʻi he ngaahi fakataha alēlea fakasiteikí mo e fakauōtí ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi fakahinohino faka-Siasi ki hono taʻofi mo e meʻa ke fai ʻi ha ngaohikovia. ʻE feinga ʻa e kau takí mo e kau mēmipa ʻo e fakataha alēleá ke maʻu e fakahinohino ʻa e Laumālié ʻi heʻenau akoʻi mo aleaʻi ʻa e kaveinga pelepelengesí ni.

Kuo pau foki ke fakakakato ʻe he kau mēmipa ʻo e fakataha alēleá ʻa e ako ki hono maluʻi ʻo e fānaú mo e toʻu tupú (vakai, 38.6.2).

38.6.2.7

Ngaahi Meʻa Fakalao Fekauʻaki mo e Ngaohikoviá

Kapau kuo hoko e ngaahi angafai ngaohikovia ʻa ha mēmipa ke maumauʻi ai ha lao, ʻoku totonu ke fakalotolahiʻi ʻe he pīsopé pe palesiteni fakasiteikí ʻa e mēmipá ke ne lipooti ʻa e ngaahi angafai ko ʻení ki he kau maʻu mafai fakalaó pe kau maʻu mafai fakapuleʻanga kehe totonú.

ʻOku totonu ke fakahoko ʻe he kau taki ʻo e Siasí mo e kāingalotú ʻa e ngaahi fatongia fakalao kotoa pē ke lipooti ʻa e ngaohikoviá ki he kau maʻu mafai fakapuleʻangá.

38.6.4

Fakavahavaha Fanaú

Ko e faingamālie ia ʻo e ongomeʻa mali ʻoku nau lava ʻo fanaú ke foaki ha ngaahi sino fakamatelie moʻó e fānau fakalaumālie ʻa e ʻOtuá, ʻa ia te nau fatongia ʻaki leva honau tauhí mo honau ohi haké (vakai, 2.1.3). ʻOku mātuʻaki pelepelengesi mo fakafoʻituitui pē ʻa e fili pe ko e hā e tokolahi ʻo e fānaú mo e taimi ke maʻu ai kinautolú. ʻOku totonu ke tuku pē ia ki he ongomeʻa malí pea mo e ʻEikí.

38.6.5

Angamaʻá mo e Anganofó

Ko e fono ʻo e angamaʻa ʻa e ʻEikí ke:

  • Taʻofi ha faʻahinga fetuʻutaki fakasekisuale pē ʻi tuʻa ʻi ha nofomali fakalao ʻa ha tangata mo ha fefine.

  • Anganofo ʻi he nofomalí.

ʻOku fakataumuʻa e feohi fakaesino ʻi he husepānití mo e uaifí ke fakaʻofoʻofa mo toputapu. Ko e tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá ke fakatupu ʻa e fānaú mo fakahaaʻi ʻa e ʻofá ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí.

38.6.6

Ponokalafi ʻaki e Fānaú

ʻOku fakahalaiaʻi ʻe he Siasí ha faʻahinga founga pē ʻo e ponokalafi ʻaki e fānaú. Kapau ʻe ʻilo ʻe ha pīsope pe palesiteni fakasiteiki ʻoku kau ha mēmipa ʻi he ponokalafi ʻaki e fānaú, te ne muimui leva ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 38.6.2.1.

38.6.8

Kamu ʻo e Kakai Fefiné (Genital Mutilation)

ʻOku fakahalaki ʻe he Siasí ʻa e kamu ʻo e kakai fefiné.

38.6.10

Angahala Fakamalaʻiá

ʻOku fakahalaiaʻi ʻe he Siasí ha faʻahinga founga pē ʻo e angahala fakamalaʻiá. Ko hono fakaʻaongaʻi ʻi hení, ko e angahala fakamalaʻiá ko ha fetuʻutaki fakasekisuale ʻi ha vahaʻa ʻo ha:

  • Mātuʻa mo ha fānau.

  • Kui pea mo ha mokopuna.

  • Tuongaʻane mo e tuofefine.

  • Faʻē-tangata pe mehikitanga mo ha fakafotu pe ʻilamutu.

Ko hono fakaʻaongaʻi ʻi hení, ko e fānaú, mokopuná, tuongaʻane mo e tuofefiné, fakafotú, mo e ʻilamutú ʻoku kau ai ha fekāingaʻaki moʻoni, pusiakiʻi, fānau ua, pe fetuʻutaki ʻi ha pusiakiʻi.

Ko e taimi ʻoku hoko ai ha angahala fakamalaʻia ki ha mamahi ʻoku teʻeki taʻu fakalao, ʻe telefoni ʻa e pīsopé pe palesiteni fakasiteikí ki he laine telefoni tokoni ʻa e Siasí ki he ngaohikoviá, ʻi he ngaahi fonua ʻoku maʻu aí (vakai, 38.6.2.1). ʻI he ngaahi fonua kehé, ʻoku totonu ke kumi fakahinohino ai ʻa e palesiteni fakasiteikí ki he faleʻi fakalao fakaʻēliá ʻi he ʻōfisi fakaʻēliá. ‘Oku toe poupouʻi foki ia ke talanoa mo e taha ngāue ʻi he Potungāue Tokoni ki he Fāmilí pe pule ʻo e uelofeá mo e moʻui fakafalala pē kiate kita ʻi he ʻōfisi fakaʻēliá.

ʻOku fiemaʻu ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipi he Siasí mo ha kiʻi fakamatala makehe ʻi he lekōtí kapau ʻoku fakahoko ʻe ha mēmipa ha angahala fakamalaʻia. Ko e angahala fakamalaʻiá ʻoku faʻa fiemaʻu maʻu pē ke toʻo ʻe he Siasí e mēmipasipi ʻo ha taha.

Kapau ʻe fakahoko ʻe ha taha ʻoku teʻeki taʻu fakalao ha angahala fakamalaʻia, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e palesiteni fakasiteikí ki he ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ke maʻu mei ai ha fakahinohino.

Ko e kau mamahi ʻo e angahala fakamalaʻiá ʻoku nau faʻa foua ha faingataʻaʻia lahi. ʻE tokoni ʻa e kau takí ʻi he loto-ʻofa mo e manava‘ofa. Te nau fai ha tokoni fakalaumālie mo ha faleʻi ke tokoniʻi kinautolu ke nau ikunaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa fakatupu ʻauha ʻo e angahala fakamalaʻiá.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ongoʻi mā pe halaia ai ʻa e kau mamahí. ʻOku ʻikai halaia e kau mamahi ko ʻení ʻi ha angahala. ‘E tokoni ʻa e kau takí ke mahino kiate kinautolu mo honau ngaahi familí e ʻofa ‘a e ʻOtuá pea mo e fakamoʻui ʻoku maʻu ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí (vakai, ʻAlamā 15:8; 3 Nīfai 17:9).

Makehe mei hono maʻu e tokoni fakalaumālie ʻa e kau taki ʻo e Siasí, ʻe ala fiemaʻu ʻe he kau mamahí mo honau ngaahi fāmilí ha faleʻi fakapalōfesinale. Ke maʻu ha fakamatala, vakai, 38.6.18.2.

38.6.12

Ko e Lotu Fakatēvoló

ʻOku tokanga taha pē ʻa e lotu fakatēvoló ki he fakapoʻulí mo taki ki he kākaá. ʻOkú ne fakaʻauha ʻa e tui kia Kalaisí.

ʻOku kau ʻi he tui fakatēvoló ʻa e hū kia Sētané. ‘Oku toe kau foki ai ha ngaahi ʻekitivitī fakapulipuli ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku kau ʻi he faʻahinga ʻekitivitī peheé (kae ʻikai fakangatangata pē ki ai) ʻa e vavalo monūʻiá, ngaahi fakamalaʻiá (curses), mo e ngaahi fakamoʻui ʻoku nau fakafōtunga e mālohi lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá (vakai, Molonai 7:11–17).

ʻOku ʻikai totonu ke kau ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi ha faʻahinga founga lotu faka-Sētane, pe kau ʻi ha faʻahinga founga lotu fakatēvolo. ‘Oku ʻikai totonu ke nau nofotaha ʻi ha faʻahinga fakapoʻuli pehē ʻi he ngaahi talanoa pe ngaahi houalotu ʻo e Siasí.

38.6.13

Ponokalafí

ʻOku fakahalaiaʻi ʻe he Siasí ha faʻahinga founga pē ʻo e ponokalafí. ʻOku hanga ʻe ha faʻahinga fakaʻaongaʻi pē ʻo e ponokalafí ʻo maumauʻi e moʻuí fakafoʻituitui, ngaahi fāmilí, mo e sōsaietí. ʻOkú ne toe tuli foki mo e Laumālie ʻo e ʻEikí. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí mei ha faʻahinga founga pē ʻo e ngaahi meʻa fakaponokalafí pea fakafepakiʻi hono faʻú, tufakí, mo hono fakaʻaongaʻí.

‘Oku meimei ke feʻunga pē ʻa e faleʻi fakafoʻituituí mo e ngaahi fakangatangata ʻi tuʻa ʻo e mēmipá ʻi hono tokoniʻi ha taha ke fakatomala mei hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí. ʻOku ʻikai ke faʻa fakahoko ha ngaahi fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipí. Neongo ia, ka ʻe malava pē ke fai ha fakataha alēlea ʻi hano ngāue tōtuʻa ʻaki e ponokalafí ʻo tupu ai ha uesia lahi ki he nofomali pe fāmili ʻo ha mēmipa (vakai, 38.6.5). ʻE fiemaʻu ha fakataha alēlea kapau ʻoku faʻu, tufaki, maʻu, pe toutou mamata ha mēmipa ʻi ha ngaahi ʻata ponokalafi ʻo e fānaú (vakai, 38.6.6).

38.6.14

Filifilimānako

Ko e kakai kotoa pē ko e fānau ʻa e ʻOtuá. Ko e ngaahi tokoua, tuongaʻane mo e tuofāfine kotoa ko e konga kinautolu ʻo Hono fāmili fakalangí (vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”). Naʻe ngaohi ʻe he ʻOtuá “ʻi he toto pē taha ʻa e ngaahi kakai kotoa pē” (Ngāue 17:26). “ʻOku tatau ʻa e kakai fulipē” kiate Ia (2 Nīfai 26:33). ʻOku “mahu‘inga tatau ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi hono ʻaó ʻo hangē ko e taha kehé” (Sēkope 2:21).

‘Oku ʻikai fenāpasi ʻa e filifilimānakó ia mo e folofola ʻa e ʻOtuá kuo fakahaá. Ko e hōifua mo e ʻikai hōifua ʻa e ʻOtuá ʻoku makatuʻunga ia ʻi he līʻoa kiate Ia mo ʻEne ngaahi fekaú, ʻo ʻikai ko e lanu ʻo e kili ʻo ha taha pe ko ha toe ngaahi meʻa kehe.

‘Oku kolea ʻe he Siasí ʻa e kakai kotoa pē ke siʻaki ʻa e ngaahi loto mo e ngaahi tōʻonga filifilimānako ki ha faʻahinga kulupu pe fakafoʻituitui pē. ‘Oku totonu ke taaimuʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi hono taukaveʻi e fakaʻapaʻapaʻi kotoa e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku muimui ʻa e kāingalotú ki he fekau ʻa e Fakamoʻuí ke ʻofa ki he niʻihi kehé (vakai, Mātiu 22:35–39). ʻOku nau feinga ke hoko ko ha kakai angalelei ki he taha kotoa, ʻo sītuʻa mei ha faʻahinga pē ʻo e filifilimānakó. ‘Oku kau heni ʻa e filifilimānako makatuʻunga ʻi he faʻahingá, tupuʻangá, tangataʻi fonuá, matakalí, tuʻunga tangata pe fefiné, taʻu motuʻá, taʻemalavá, tuʻunga fakasōsialé, tui fakalotú pe taʻetuí, mo e tuʻunga fakasekisualé.

38.6.15

Fetokangaʻaki ʻa e Tangata mo e Tangata pe Fefine mo e Fefine mo e Tōʻonga Fakahomosekisualé

ʻOku poupouʻi ʻe he Siasí ʻa e ngaahi fāmilí mo e kāingalotú ke nau tokoni fakaalaala, ʻofa, mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kakai ʻoku fetokangaʻaki mo ha niʻihi ʻoku nau tuʻunga tangata pe fefine tataú. ʻOku toe poupouʻi foki ʻe he Siasí ʻa e loto-mahinó ʻi he sōsaietí fakakātoa, ʻa ē ʻoku hā ai e ngaahi akonaki ʻo e angaʻofá, fakakau maí, ʻofa ki he niʻihi kehé, mo e fakaʻapaʻapa ki he kakai kotoá. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha tuʻunga ʻo e Siasí ʻi he tupuʻanga ʻo e fetokangaʻaki e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné.

ʻOku tapui ʻe he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻa e tōʻonga taʻemaʻa kotoa pē, ʻo tatau ai pē pe ko e tangata mo e fefine pe fakatangata mo fakafefine. ʻE faleʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotu ʻoku nau maumauʻi e fono ʻo e angamaʻá. ʻE tokoni e kau takí ke mahino lelei kiate kinautolu ʻa e tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí, founga ʻo e fakatomalá, mo e taumuʻa ʻo e moʻui ʻi māmaní.

ʻOku ʻikai ko ha angahala ʻa e ongoʻi femanakoʻaki ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné. Ko e kāingalotu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ongo ko ʻení pea ʻikai tūlifua pe fakahoko kinautolú, ʻoku nau moʻui ʻo fakatatau mo e palani ʻa e Tamai Hēvaní maʻa ʻEne fānaú pea mo e tokāteline ʻo e Siasí. ʻE poupouʻi mo fakalotolahiʻi ʻe he kau takí kinautolu ʻi heʻenau tukupā ke moʻui fakatatau mo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu ko ʻení ha ngaahi fatongia he Siasí, ʻi ai haʻanau lekomeni temipale, mo maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé kapau ʻoku nau moʻui taau. ʻE lava ke maʻu mo fakaʻaongaʻi ʻe he houʻeiki tangata Siasí ʻa e lakanga fakataulaʻeikí.

Ko e kāingalotu kotoa pē ʻoku nau tauhi ʻenau ngaahi fuakavá te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa kuo talaʻofa maí ʻi he taʻengatá, ʻo tatau ai pē pe ʻoku lava ʻi honau ngaahi tūkungá ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengatá mo e tuʻunga ko e mātuʻa ʻi he moʻui ko ʻení (vakai, Mōsaia 2:41).

38.6.16

Mali ʻa e Tangata mo e Tangata pe Fefine mo e Fefine

Ko ha tefitoʻi moʻoni fakatokāteline ʻeni, ʻoku fakamahinoʻi ʻe he Siasí ko e mali ʻa ha tangata mo ha fefiné ʻoku mahuʻinga ia ki he palani ʻa e Tokotaha Fakatupú ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú. ʻOku toe fakamahinoʻi foki ʻe he Siasí ko e fono ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻuhinga ia ko e malí ko hano fakatahaʻi totonu mo fakalao ia ʻo ha tangata mo ha fefine.

38.6.17

Akoʻi ʻo e Fetuʻutaki Fakasekisualé

ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ʻa e tefitoʻi fatongia ke akoʻi e fetuʻutaki fakasekisualé ki heʻenau fānaú. ‘Oku totonu ke fakahoko ʻe he mātuʻá ha ngaahi pōtalanoa moʻoni mo mahino maʻu pē mo ʻenau fānaú kau ki he tuʻunga fakasekisuale lelei mo māʻoniʻoní.

38.6.18

Ngaohikovia Fakasekisualé, Tohotohó, mo e Ngaahi Founga Kehe ‘o e Fakamālohi Fakasekisualé

ʻOku fakahalaki ʻe he Siasí ʻa e ngaohikovia fakasekisualé. Ko hono fakaʻaongaʻi hení, ʻoku fakaʻuhingaʻi e ngaohikovia fakasekisualé ko hano fakahoko fakamālohi ha faʻahinga tōʻonga fakasekisuale ki ha taha kehe. ʻOku lau ʻa e fetuʻutaki fakasekisuale mo ha taha ʻoku ʻikai ke ne lava ʻo fakahaaʻi haʻane loto-lelei fakalaó, ko e ngaohikovia fakasekisuale. ʻE toe lava foki ke hoko e ngaohikovia fakasekisualé mo ha hoa mali pe ʻi ha feohi teiti. Ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaohikovia fakasekisuale ʻo ha fānau pe toʻu tupu, vakai ki he 38.6.2.3.

‘Oku kau ʻi he ngaohikovia fakasekisualé ha ngaahi tōʻonga kehekehe, mei he fakamālohí ki he tohotohó pea mo ha ngaahi founga kehekehe ʻo e fakamālohi fakasekisualé. ʻE lava ke hoko fakaesino, fakaelea, pea ʻi ha toe ngaahi founga kehe. Ke ma‘u ha fakahinohino ki he kāingalotu kuo nau foua ha ngaohikovia fakasekisuale, tohotoho fakamālohi, pe ko ha toe ngaahi founga kehe ‘o e fakamālohi fakasekisualé, vakai, 38.6.18.2.

Kapau ʻe mahaloʻi pe ʻilo ʻe he kāingalotú ha ngaohikovia fakasekisuale, te nau fai ha meʻa ke maluʻi ʻa e mamahí mo e niʻihi kehé, ʻi he vave taha ʻe lavá. ‘Oku kau heni hano lipooti ki he kau maʻu mafai fakapule‘angá mo hono fakahā ki he pīsopé pe palesiteni fakasiteikí. Kapau kuo ngaohikovia ha fānau, ʻoku totonu ke muimui ʻa e kāingalotú ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 38.6.2.

38.6.18.2

Fale‘i ki he Kau Mamahi ʻi ha Ngaohikovia Fakasekisuale, Tohotoho, mo e Ngaahi Founga Kehe ʻo e Fakamālohi Fakasekisualé

Ko e kau mamahi ʻi ha ngaohikovia fakasekisuale, tohotoho, pe ko ha ngaahi founga kehe ʻo e fakamālohi fakasekisualé ʻoku nau faʻa palopalemaʻia lahi fau. Ko e taimi ʻoku nau falala ai ki ha pīsope pe palesiteni fakasiteiki, te ne tokoni ʻi he loto-ʻofa mo e manavaʻofa. Te ne fai ha faleʻi fakalaumālie mo poupou ke tokoniʻi ʻa e kau mamahí ke nau ikunaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa fakatupuʻauha ʻo e ngaohikoviá. Te ne toe telefoni foki ki he laine tokoni ʻa e Siasí ki he ngaohikoviá, ʻi he feituʻu ʻoku maʻu aí, ke maʻu ha fakahinohino.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ongoʻi mā pe halaia ai ʻa e kau mamahí. ʻOku ʻikai halaia e kau mamahi ko ʻení ʻi ha angahala. He ʻikai tukuakiʻi ʻe he kau takí ʻa e taha mamahí. Te nau tokoni ke mahino ki he kau mamahí pea mo honau ngaahi fāmilí ‘a e ʻofa ‘a e ʻOtuá pea mo e fakamo‘ui ʻoku maʻu ‘ia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí (vakai, ‘Alamā 15:8; 3 Nīfai 17:9).

Neongo ‘e lava ke fili ʻa e kāingalotú ke vahevahe ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e ngaohikoviá pe fakamālohí, ka ʻoku ʻikai totonu ke tokanga fakaʻauliliki ʻa e kau takí ki he ngaahi fakaikiikí. ʻE lava ke fakatuʻutāmaki ʻeni ki he kau mamahí.

Makehe mei he tokoni fakalaumālie ʻa e kau taki ʻo e Siasí, ʻe ala fiemaʻu ʻe he kāingalotú mo honau ngaahi fāmilí ha faleʻi fakapalōfesinale. Ke maʻu ha fakamatala, vakai, 31.3.6.

38.6.18.3

Ngaahi Fakataha Alēlea ki he Mēmipasipí

ʻE lava ke fai ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipí koeʻuhí ko ha tokotaha kuó ne fakamālohiʻi pe ngaohikovia fakasekisuale ha taha. ʻOku fiemaʻu ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipasipí kapau ne fakahoko ʻe ha mēmipa ha tohotoho pe moʻua ʻi ha faʻahinga fakamālohi fakasekisuale.

38.6.20

Taonakitá

Ko e moʻui fakamatelié ko ha meʻaʻofa mahuʻinga ia mei he ʻOtuá—ko ha meʻaʻofa ʻoku totonu ke fakamahuʻingaʻi mo maluʻi. ʻOku poupouʻi mālohi ʻe he Siasí ke fakaʻehiʻehi mei he taonakitá.

Ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻoku fakakaukau taonakitá ʻoku nau fiemaʻu ha fiemālie mei ha mamahi fakatuʻasino, fakaeʻatamai, fakaeloto, pe fakalaumālie. ʻOku fiemaʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui peheé ha ʻofa, tokoni, mo ha poupou mei he fāmilí, kau taki faka-Siasí, mo ha kau palōfesinale taukei.

ʻE fakahoko ʻe he pīsopé ha tokoni ko e taki fakalotu kapau ʻoku ʻi ai ha mēmipa ʻoku fakakaukau ke taonakita pe feinga ke fakahoko ia. Te ne tokoni ʻi he taimi pē ko iá ke maʻu ʻe he mēmipá ha tokoni fakapalōfesinale.

Neongo e ngaahi feinga lelei taha ʻa e ngaahi ʻofaʻangá, kau takí, mo e kau palōfesinalé, ka ʻoku ʻikai mataʻofi maʻu pē ʻa e taonakitá. ʻOkú ne tuku ha loto-mamahi lahi, ngaahi palopalema fakaeloto, mo ha ngaahi fehuʻi ʻoku ʻikai lava ʻo tali maʻá e ngaahi ʻofaʻangá mo e niʻihi kehé. ‘Oku totonu ke faleʻi mo fakafiemālieʻi ʻe he kau takí ʻa e fāmilí. Te nau fai ha fakalotolahi mo ha poupou.

ʻOku ʻikai totonu ke toʻo ʻe ha taha ʻene moʻui ʻaʻaná. Neongo ia, ka ko e ‘Otuá pē te ne lava ke fakamāuʻi e fakakaukau, tōʻonga, mo e tuʻunga ala fakamāuʻia ʻo ha taha (vakai, 1 Samuela 16:7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:9).

‘E lava ke maʻu ‘e kinautolu kuo mole hanau ʻofa‘anga ʻi ha taonakitá ha ʻamanaki lelei mo ha fakamoʻui ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí.

38.6.23

Niʻihi Fakafoʻituitui ʻoku Fakafāfine/Fakatangatá

ʻOku fehangahangai e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku fakafāfine/fakatangatá mo ha ngaahi pole faingataʻa. Ko e kāingalotu mo e kakai teʻeki Siasi ʻoku nau fakafāfine/fakatangatá—fakataha mo honau fāmilí mo e kaungāmeʻá—ʻoku totonu ke tokangaʻi fakalelei, ʻi he angaʻofa, manavaʻofa, pea mo ha ʻofa lahi faka-Kalaisi kiate kinautolu. ʻOku talitali lelei ʻa e tokotaha kotoa pē ke kau ʻi he houalotu sākalamēnití, ngaahi fakatahaʻanga kehe ʻo e Sāpaté, mo e ngaahi polokalama fakasōsiale ʻa e Siasí (vakai, 38.1.1).

Ko e tuʻunga tangata pe fefiné ko ha natula mahuʻinga ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefiá. Ko e ʻuhinga moʻoni ʻo e tuʻunga tangata pe fefine ʻi he fanongonongo ʻo e fāmilí ko e tuʻunga tangata pe fefine ʻi hono fanauʻí. ʻOku foua ʻe ha kakai ʻe niʻihi ha ongoʻi taʻe-pauʻia ʻi honau tuʻunga tangata pe fefine ʻi honau fanauʻí mo honau tuʻunga tangata pe fefine totonú. Ko hono olá, ʻe ala lau kinautolu ko ha taha kuo fakafāfine/fakatangata. ʻOku ʻikai ha tuʻunga ia ʻo e Siasí ki he ngaahi tupuʻanga ʻo e tala ʻe he kakaí ʻoku nau fakafāfine/fakatangatá.

Ko e lahi taha ʻo e ngaahi ngāue he Siasí mo ha ngaahi ouau lakanga fakataulaʻeiki ʻe niʻihi ʻoku ʻikai fakapatonu ki ha tafaʻaki. ʻE lava pē ha taha ʻoku fakafāfine/fakatangata ʻo papitaiso mo hilifakinima hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he 38.2.8.10. Te nau toe lava foki ke maʻu ʻa e sākalamēnití mo maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Neongo ia, ka ko e fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻoku maʻu ia ʻo fakatatau mo e tuʻunga tangata pe fefine ʻi he taimi ne fanauʻi aí.

ʻOku faleʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke ʻoua naʻa fai ha ngāue fakafaitoʻo pe tafa ʻi ha taumuʻa ke liliu ki ha tuʻunga kehe mei he tuʻunga tangata pe fefine totonu naʻe fanauʻi ai ha taha (“liliu e tuʻunga tangatá pe fefiné”). ʻOku faleʻi ʻe he kau takí ʻe hoko hano fai ʻo e ngaahi meʻá ni ko ha tuʻunga ia ke fai ai ha ngaahi fakataputapui ki he tuʻunga mēmipasipi ʻi he Siasí.

ʻOku toe faleʻi foki ʻe he kau takí ke ʻoua ʻe fai ha liliu fakasōsiale. ʻOku kau ʻi he liliu fakasōsialé ʻa e liliu ʻi he valá pe teuteú, pe liliu ha hingoa pe fetonginauna, ke fakafōtunga ha taha ke kehe ia mei he tuʻunga tangata pe fefine naʻe fanauʻi ai iá. ʻOku faleʻi ʻe he kau takí ko kinautolu ʻoku nau liliu fakasōsialé te nau foua ha ngaahi fakataputapui ʻi he tuʻunga mēmipasipi he Siasí ʻi he lolotonga ʻo e liliu ko ʻení.

ʻOku kau ʻi he fakataputapuí hano maʻu pe fakaʻaongaʻi e lakanga fakataulaʻeikí, maʻu pe fakaʻaongaʻi ha lekomeni temipale, mo hano maʻu ha ngaahi fatongia faka-Siasi. Neongo ʻoku fakataputapui ha niʻihi ʻo e ngaahi faingamālie mēmipasipi ʻi he Siasí, ka ʻoku kei talitali lelei pē ke kau mai ki ha ngaahi meʻa kehe he Siasí.

Kapau ʻoku pehē ʻe ha mēmipa ke liliu hono hingoá pe ko e fetonginauna he tuʻasilá, ʻe lava ke fokotuʻu ʻa e hingoa filí ʻi he feituʻu ʻo e hingoa ʻoku loto ke ui ʻakí, ʻi he lekooti mēmipasipí. ʻE lava ke ui ʻaki e tokotahá hono hingoa ʻoku loto ke ui ʻakí ʻi he uōtí.

ʻOku kehekehe pē ngaahi tūkungá mei he ʻiuniti ki he ʻiuniti pea mei he tokotaha ki he tokotaha. ʻE fealēleaʻaki fakataha ʻa e kāingalotú mo e kau takí pea mo e ʻEikí. ʻE tokoni fakapotopoto ʻa e Kau Palesitenisī Fakaʻēliá ki he kau taki fakalotofonuá ʻi he ngaahi tūkungá taautaha. ʻE feongoongoi ʻa e kau pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí. Kuo pau ke kole faleʻi ʻa e kau palesiteni fakasiteikí mo e kau palesiteni fakamisioná mei he Kau Palesitenisī Fakaʻēliá (vakai, 32.6.3).

38.7

Ngaahi Tuʻutuʻuni ki he Meʻa Fakafaitoʻó mo e Moʻui Leleí

38.7.2

Telió mo e Fakamomofí

Ko e fāmili ʻo e taha pekiá te nau fili pe ʻe telio pe fakamomofi ʻa e sino ʻo e pekiá. Te nau fakaʻapaʻapaʻi e loto ʻo e tokotahá.

ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku fiemaʻu ai ʻe he laó ʻa e fakamomofí. ʻI ha ngaahi meʻa kehe ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai lava ia ke fakahoko ha telio pe ʻikai lava ʻe he fāmilí ʻo totongi. Ka ʻi he ngaahi tūkunga kotoa pē, ʻoku totonu ke tokangaʻi e sinó ʻi he fakaʻapaʻapa mo e ʻaʻapa. ‘Oku totonu ke fakapapauʻi ki he kāingalotú ʻoku ʻaonga maʻu pē mālohi ʻo e Toetuʻú (vakai, ʻAlamā 11:42–45).

ʻI he feituʻu ʻe lava aí, ʻoku totonu ke teuteuʻi ʻa e sino ʻo e pekia ne ʻosi maʻu ʻenitaumení, ʻi he teunga fakatemipalé, ʻi he taimi ʻoku telio pe fakamomofi aí (vakai, 38.5.8).

38.7.3

Fānau ʻOku Mate Kimuʻa Hono Fanauʻí (Fā‘eleʻi mai Kuo Mate mo Tama-toó)

ʻE fili ʻa e mātuʻá pe ʻe fakahoko ha ouau fakamanatu pe ko ha ouau ʻi he veʻe faʻitoká.

‘Oku ʻikai fiema‘u ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé ia ki he fānau ʻoku pekia teʻeki fanauʻí. ʻOku ʻikai fakaʻikaiʻi ʻe he meʻá ni ʻa e faingamālie ʻe lava ke hoko ʻa e fānau ko ʻení ko ha konga ʻo e fāmilí ʻi he taʻengatá. ʻOku poupouʻi ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau falala ki he ʻEikí mo kolea ʻEne fakafiemālié.

38.7.4

ʻIufanāsiá

Ko e moʻui fakamatelié ko ha meʻaʻofa mahuʻinga ia mei he ʻOtuá. Ko e ʻiufanāsiá ko hano fakangata ‘iloʻilo-pau ia ʻo e moʻui ʻa ha taha ʻoku faingataʻaʻia ʻi ha mahaki ʻoku ʻikai ke lava ʻo faitoʻo pe ko ha toe tūkunga kehe. Ko ha taha ʻoku kau ʻi he ʻiufanāsiá, kau ai hano tokoniʻi ha taha ke taonakitá, ʻokú ne maumauʻi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea ʻe lava ke maumauʻi ai ʻa e ngaahi lao fakalotofonuá.

Ko hono taʻofi pe fakangata ʻa e fakalōloa (life support) ʻo e moʻui ʻa ha taha ʻoku tātāiʻi ʻene moʻuí ʻoku ʻikai lau ia ko e ʻiufanāsia (vakai, 38.7.11).

38.7.5

Vailasi ʻEitisí (HIV) mo e Mahaki ʻEitisí (AIDS)

Ko e kāingalotu ʻoku maʻu ʻe he vailasi ʻeitisi HIV pe ʻoku nau puke ʻi he mahaki ʻeitisí AIDS, ʻoku totonu ke talitali lelei kinautolu ʻi he ngaahi fakatahaʻanga mo e ʻekitivitī ʻa e Siasí. ‘Oku ʻikai fakatuʻutāmaki ki he moʻui lelei ʻa e niʻihi kehé ʻa ʻenau maʻulotú.

38.7.8

Ngāue Fakafaitoʻó mo e Moʻui Leleí

‘Oku fengāueʻaki fakataha ʻa e fekumi ki ha tokoni fakafaitoʻo leleí, tuí, mo e maʻu ha tāpuaki ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ki he fakamoʻuí, ʻo fakatatau mo e finangalo ʻo e ʻEikí.

ʻOku ʻikai totonu ke fakaʻaongaʻi pe tuʻuaki ʻe he kāingalotú ha ngaahi founga fakafaitoʻo pe ngaahi founga ki he moʻui leleí ʻoku fehuʻia hono tuʻunga leleí, tuʻunga fakalaumālié pe tuʻunga fakalaó. Ko kinautolu ‘oku ʻi ai haʻanau ngaahi palopalema fakaemo‘uileleí ʻoku totonu ke nau talanoa mo ha kau palōfesinale fakafaitoʻo falalaʻanga ʻoku laiseni ʻi he ngaahi malaʻe ʻoku nau fakahoko ngāue aí.

38.7.9

Maliuana Fakafaito‘ó

‘Oku fakafepakiʻi ‘e he Siasí hono fakaʻaonga‘i ʻo e maliuaná ki he ngaahi taumuʻa ʻoku ʻikai fakafaitoʻó. Vakai, 38.7.14.

38.7.11

Fakalōloa ‘o e Moʻuí (Kau ai e Tokoniʻi Fakamīsini e Moʻuí)

ʻOku ʻikai totonu ke ongoʻi haʻisia ʻa e kāingalotú ke fakalōloa ʻa e moʻui fakamatelié, ʻaki ha ngaahi founga ʻoku ʻikai fakapotopoto. ʻOku fakahoko lelei taha ʻa e ngaahi fili ko ʻení ʻe he tokotahá, kapau ʻe lava, pe ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí. ‘Oku totonu ke nau kumi ha faleʻi fakafaitoʻo falalaʻanga mo ha fakahinohino fakalangi ʻo fou ʻi he lotú.

38.7.13

Ngaahi Huhu Maluʻí

ʻOku maluʻi ʻe he ngaahi huhu maluʻi ʻoku fakahoko ʻe he kau palōfesinale fakafaitoʻo falalaʻangá ʻa e moʻui leleí mo fakatolonga ʻa e moʻuí. ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau maluʻi kinautolu, ʻenau fānaú, mo honau tukui koló ʻo fakafou ʻi he huhu maluʻí.

Ko hono aofangatukú, ʻoku fatongia ʻaki ʻe he fakafoʻituituí ke fai ʻenau ngaahi fili pē ʻanautolu fekauʻaki mo e huhu maluʻí. Kapau ʻoku ʻi ai ha hohaʻa ʻa e kāingalotú, ʻoku totonu ke nau talanoa mo ha kau palōfesinale fakafaitoʻo falalaʻanga pea toe kolea foki mo e fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

38.7.14

Lea ʻo e Potó mo e Ngaahi Tōʻonga Fakatupu Moʻui Leleí

Ko e Lea ʻo e Potó ko ha fekau ia ʻa e ʻOtuá. Kuo fakamahino‘i ʻe he kau palōfitá ‘oku kau ʻi he ngaahi akonaki ‘i he Tokateline mo e Ngaahi Fuakava 89ʻa e fakaʻehiʻehi mei he tapaká, inu mālohí (ʻolokaholó), mo e inu velá (tií mo e kofí).

‘Oku ʻi ai mo ha ngaahi meʻa mo e tōʻonga fakatuʻutāmaki kehe ʻoku ʻikai fakamahinoʻi ʻi he Lea ʻo e Potó pe ʻe he kau taki ʻo e Siasí. ʻOku totonu ke fakakaukau fakapotopoto mo faʻa lotu ʻa e kāingalotú ʻi heʻenau ngaahi fili ke paotoloaki ʻenau moʻui lelei fakatuʻasinó, fakalaumālié, mo fakaelotó.

38.8

Ngaahi Tuʻutuʻuni Fakatakí

38.8.1

Ohí mo e Tauhi Fakataimí

ʻE lava ke tāpuekina ʻa e fānaú mo e ngaahi fāmilí ʻe he ohi fakalaó mo e tauhi fakataimi ʻo e fānaú. ʻE lava ke faʻu ha ngaahi fāmili ʻofa mo taʻengata ʻo fakafou ʻi he ohi fakalaó. Tatau ai pē pe ʻoku omi e fānaú ki ha fāmili ʻo fakafou ʻi ha ohi fakalao pe fāʻeleʻi ki ai, ko ha tāpuaki ʻoku mahuʻinga tatau pē kinautolu.

Ko e kāingalotu ʻoku feinga ke ohi fakalao pe tauhi fakataimi ha fānaú ʻoku totonu ke nau talangofua ki he ngaahi lao fekauʻaki mo iá ʻi honau fonuá pea mo e ngaahi puleʻanga ʻoku kau aí.

38.8.4

Ngaahi Fakamoʻoni Hingoa mo e ʻŪ Tā ʻo e Kau Taki Māʻolungá, Kau ʻŌfisa Māʻolungá, mo e Kau Fitungofulu Fakaʻēliá

ʻOku ʻikai totonu ke feinga ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke maʻu ha fakamoʻoni hingoa ʻa e Kau Taki Māʻolungá, Kau ʻŌfisa Māʻolungá, pe Kau Fitungofulu Fakaʻēliá. Ko hono fai ʻení ʻoku ofeʻi ai kinautolu mei honau ngaahi uiuiʻi toputapú mo e laumālie ʻo e ngaahi fakatahaʻangá. ʻE lava foki ke taʻofi ai kinautolu mei haʻanau feʻiloaki mo e toenga ʻo e kāingalotú.

ʻOku ʻikai totonu ke faitaaʻi ʻe he kāingalotú ʻa e kau Taki Māʻolungá, Kau ʻŌfisa Māʻolungá, pe kau Kau Fitungofulu Fakaʻēliá ʻi he loto falelotú.

38.8.7

Ngaahi Makasini ʻa e Siasí

Ko e ngaahi makasini ʻa e Siasí ʻoku kau ai ʻa e:

‘Oku poupouʻi ‘e he kau Palesitenisī ʻUluakí ‘a e kāingalotu kotoa pē ke nau lau e ngaahi makasini ʻa e Siasí. ‘E lava ke tokoni ʻa e ngaahi makasiní ki he kāingalotú ke nau ako ʻa e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ako e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá, ongoʻi ʻoku nau fehokotaki ko ha fāmili fakaemāmani lahi ʻo e Siasí, fepaki mo e ngaahi polé ʻi he tui, mo ʻunu ke ofi ange ki he ‘Otuá.

38.8.8

Hingoa ʻo e Siasí, Fakaʻilonga Leá, mo e Fakaʻilongá

ʻĪmisi
Fakaʻilonga lea mo e fakaʻilonga ʻo e Siasí

Ko e hingoa, fakaʻilonga lea pea mo e fakaʻilonga ʻo e Siasí, ko ha ngaahi meʻa mahuʻinga ia ʻoku ʻilo ʻaki ʻa e Siasí.

Fakaʻilonga leá mo e fakaʻilongá. Kuo pau ke toki fakaʻaongaʻi pē ʻa e fakaʻilonga leá mo e fakaʻilongá (vakai ki he fakatātā ʻi ʻolungá) ʻi hano fakangofua ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. He ʻikai fakaʻaongaʻi kinautolu ko ha ngaahi meʻa teuteu. Pe ʻe fakaʻaongaʻi kinautolu ʻi ha faʻahinga meʻa fakataautaha, fakakomēsiale, pe ʻi ha founga tuʻuaki.

38.8.10

ʻŪ Komipiutá

Ko e ʻū komipiuta mo e polokalama fakakomipiuta ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi ʻapisiasi ʻo e Siasí ʻoku ʻoatu mo tokangaʻi ia ʻe he hetikuota ʻo e Siasí pe ʻōfisi fakaʻēliá. ʻE fakaʻaongaʻi ʻe he kau takí mo e kāingalotú ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ke poupouʻi ʻaki e ngaahi taumuʻa ʻa e Siasí, kau ai e ngāue hisitōlia fakafāmilí.

Ko e polokalama fakakomipiuta kotoa pē ʻi he ʻū komipiuta ko ʻení kuo pau ke laiseni totonu ia ki he Siasí.

38.8.12

ʻŪ Naunau Fakalēsoní

ʻOku ʻomi ʻe he Siasí ha ʻū naunau ke tokoni ki he kāingalotú ke nau ako mo moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku kau heni ʻa e ngaahi folofolá, ngaahi pōpoaki ʻo e konifelenisi lahí, makasiní, tohi lēsoní, ʻū tohí, mo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe. ʻE poupouʻi ʻe he kau takí ʻa e kāingalotú ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e folofolá mo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ʻo ka fiemaʻu ke ako ʻa e ongoongoleleí ʻi ʻapi.

38.8.14

Valá mo e Fōtungá

‘Oku poupouʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e sinó ʻi heʻenau ngaahi fili fekauʻaki mo e vala ʻoku tāú mo honau fōtungá. Ko e meʻa ʻoku tāú ʻoku kehekehe pē ʻi he ngaahi anga fakafonuá pea ʻi ha ngaahi meʻa kehekehe.

38.8.16

ʻAho ʻAukaí

ʻE lava ke ʻaukai ʻa e kāingalotú ʻi ha faʻahinga taimi pē. Ka neongo ia, ʻoku nau faʻa fakaʻaongaʻi ʻa e ʻuluaki Sāpate ʻo e māhiná ko ha ʻaho ʻaukai.

Ko e ʻaho ʻaukaí ʻoku meimei ke kau ai ha lotu, ʻikai kai pe inu ʻi ha houa ʻe 24 (kapau ʻoku malava fakatuʻasino), mo fai ha foaki ʻaukai ʻoku lahí. Ko e foaki ʻaukaí ko ha foaki ia ke tokoni kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá (vakai, 22.2.2).

Ko e taimi ʻe niʻihi, ʻoku fakahoko ʻa e ngaahi fakataha fakaemāmani lahi pe fakalotofonua ʻa e Siasí ʻi he ʻuluaki Sāpate ʻo e māhiná. Ko e taimi ʻoku hoko ai ʻení, ʻe fili ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí ha Sāpate kehe ki he ʻaho ʻaukaí.

38.8.17

Vaʻinga Kumi Monūʻiá mo e Lulú

ʻOku fakafepakiʻi mo faleʻi ʻe he Siasí ke taʻofi ha faʻahinga tuʻunga pē ʻo e vaʻinga kumi monūʻiá. ʻOku kau heni ʻa e peti paʻanga he sipotí mo e ngaahi lulu ʻoku fakalele ʻe he puleʻangá.

38.8.19

Hikifonuá

ʻOku faʻa maʻu ʻe he kāingalotu ʻoku nofo ʻi honau fonua tupuʻangá ha ngaahi faingamālie ke langa hake mo fakamālohia ʻa e Siasí ʻi ai. Neongo ia, ka ko e hikifonua ki ha fonua ʻe tahá ko ha fili fakafoʻituitui ia.

ʻOku totonu ke talangofua ʻa e kāingalotu ʻoku hiki ki ha fonua kehé ki he ngaahi lao kotoa pē ʻoku fiemaʻú (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:21).

ʻOku ʻikai totonu ke vilitaki ʻe he kau faifekaú ke nau fakapaʻanga ʻa e hikifonua ʻa ha niʻihi kehe.

38.8.22

Ngaahi Lao ʻo e Fonuá

ʻOku totonu ke talangofua, fakaʻapaʻapaʻi, mo poupouʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e lao ʻo ha faʻahinga fonua pē ʻoku nau nofo pe folau ki ai (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:21–22; Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:12). ʻOku kau heni ʻa e ngaahi lao ʻokú ne taʻofi ʻa e malanga fakauluí.

38.8.25

Fetuʻutaki ʻa e Kāingalotú mo e Hetikouta ʻo e Siasí

ʻOku ʻikai poupouʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau telefoni, ʻīmeili, pe faitohi ki he Kau Taki Māʻolungá fekauʻaki mo ha ngaahi fehuʻi fakatokāteline, ngaahi faingataʻaʻia fakataautaha, pe ngaahi kole. ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotú ke nau kumi tokoni ki honau kau taki fakalotofonuá, kau ai ʻenau palesiteni Fineʻofá pe palesiteni ʻo e kōlomu e kaumātuʻá, ʻi heʻenau fekumi ki ha fakahinohino fakalaumālié (vakai, 31.3).

38.8.27

Kāingalotu ʻOku Faingataʻaʻia Fakatuʻasinó

‘Oku poupouʻi ʻa e kau takí mo e kāingalotú ke nau faitokonia e ngaahi fiemaʻu ʻa e taha kotoa ʻoku nofo ʻi honau ʻiunití. ‘Oku fakamahuʻingaʻi ʻa e kāingalotu ʻoku faingataʻaʻia fakatuʻasinó pea te nau lava ʻo foaki ʻi ha ngaahi founga ʻoku ʻuhingamālié. Ko e ngaahi faingata‘aʻiá ‘e lava pē ke fakaeʻatamai, fakasōsiale, fakaeloto, pe fakatuʻasino ia.

38.8.29

Ngaahi Tui Fakalotu Kehé

ʻOku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku fakalaumālie, fakaʻeiʻeiki, mo taau ke fakaʻapaʻapaʻi, ʻoku maʻu ʻi he ngaahi tui fakalotu kehé. Kuo pau ke fakaalaala mo fakaʻapaʻapa ʻa e kau faifekau mo e kāingalotu ʻo e Siasí ki he ngaahi tui fakalotu mo e ngaahi tukufakaholo ʻa e niʻihi kehé.

38.8.30

ʻEkitivitī Fakapolitikale mo Fakapuleʻangá

ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau kau ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé mo fakapuleʻangá. ʻI ha ngaahi fonua lahi, ʻe lava ke kau ʻeni ai:

  • Filí.

  • Kau pe ngāue ʻi ha ngaahi faʻahi fakapolitikale.

  • Fai ha tokoni fakapaʻanga.

  • Fetuʻutaki mo e kau ʻōfisa mo e kau kanititeiti ʻo e faʻahí.

  • Ngāue ʻi ha ngaahi lakanga kuo fili pe fokotuʻu ʻi he puleʻanga fakalotofonuá mo fakafonuá.

ʻOku toe poupouʻi foki ʻa e kāingalotú ke nau kau ʻi ha ngaahi ngāue ʻaonga ke ngaohi honau tukui koló ke hoko ko ha ngaahi feituʻu lelei ke nofo mo ohi hake ai e ngaahi fāmilí.

ʻOku ʻikai totonu ke fokotuʻutuʻu ʻe he kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí ʻa e kāingalotú ke nau kau ʻi ha ngaahi meʻa fakapolitikale. Pe ʻe feinga ʻa e kau takí ke fakalotoʻi e founga ke kau ai ʻa e kāingalotú.

ʻOku totonu foki ke fakaʻehiʻehi ʻa e kau taki mo e kāingalotu ʻo e Siasí mei ha fakamatala pe tōʻonga ʻe ala fakaʻuhingaʻi ko ha poupouʻi ʻe he Siasí ha faʻahi fakapolitikale, tuʻutuʻuni, pe kanititeiti.

38.8.31

Totonu Fakafoʻituitui ʻa e Kāingalotú

ʻOku haʻisia ʻa e kau taki ʻo e Siasí ke maluʻi ʻa e totonu fakafoʻituitui ʻa e kāingalotú. He ʻikai fakaʻaongaʻi ʻa e ʻū lekooti, ngaahi tohi tuʻasila, mo e ngaahi naunau pehē ʻa e Siasí ki ha ngaahi meʻa fakataautaha, fakakomēsiale, pe fakapolitikale.

38.8.35

Kau Kumi-hūfangá

Ko e konga ʻo e fatongia ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke tokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá (vakai, Mōsaia 4:26ʻoku nau foaki honau taimí, ngaahi talēnití, mo e anga fakakaumeʻá ke talitali lelei ʻa e kau kumi hūfangá ko ha kau mēmipa ʻo honau tukui koló.

38.8.36

Ngaahi Kole ki ha Tokoni Fakapaʻanga mei he Siasí

ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotu ʻoku faingataʻaʻiá ke nau talanoa mo ʻenau pīsopé kae ʻoua te nau fetuʻutaki ki he hetikuota ʻo e Siasí pe kole ha paʻanga mei he kau taki kehe ʻo e Siasí pe kāingalotú.

Paaki