Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
31. Ngaahi ʻInitaviú mo e Faleʻí


“31. Ngaahi ʻInitaviú mo e Faleʻí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“31. Ngaahi ʻInitaviú mo e Faleʻí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoa.

31.

Ngaahi ʻInitaviú mo e Faleʻí

31.1

Ngaahi ʻinitaviú

ʻOku hoko ʻa e palesiteni fakasiteiki mo e pīsope kotoa pē “ko e fakamaau ʻi ʻIsileli” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:72). ʻI he mafai ko ʻení, ʻokú ne fakahoko ai ha ngaahi ʻinitaviu ki he tuʻunga moʻui tāú mo ha ngaahi ʻinitaviu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú ne fakafofongaʻi ʻa e ʻEikí ʻi heʻene fakahoko ʻa e ngaahi ʻinitaviú ni. ʻI heʻene peheé, ʻoku totonu leva ke ne feinga ke faitāpuekina e kāingalotú mo tokoni ke nau moʻui ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

31.1.1

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua ki he ʻInitaviu Fekauʻaki mo e Moʻui Tāú

ʻE fakahoko ʻe he kau palesiteni fakasiteikí, kau pīsopé, mo honau ngaahi tokoní (ʻo ka fakamafaiʻi), ʻa e ngaahi ʻinitaviu fekauʻaki mo e tuʻunga moʻui tāú ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi atu ʻi he konga ko ʻení. ʻOku totonu ke nau teuteu fakalaumālie kae lava ke tataki kinautolu ʻe he Laumālié lolotonga e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení. ʻOku totonu foki ke nau fekumi ke maʻu ʻa e mālohi ʻo e faʻa ʻiloʻiló. Ko ha meʻafoaki fakalaumālie ʻeni ʻe tokoni kiate kinautolu ke nau ʻiloʻi ʻa e moʻoní, pea pehē ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e kāingalotú (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 46:27–28).

ʻOku totonu ke fakahoko fakataautaha pē ʻa e ngaahi ʻinitaviu ki he tuʻunga moʻui tāú. Neongo ia, ka ʻe lava ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú ʻo fakaafeʻi mai ha taha lahi ke ne ʻi ai.

ʻOku mahuʻinga ʻa e fakafanongo tokanga lolotonga e ngaahi ʻinitaviu fekauʻaki mo e tuʻunga moʻui tāú. ʻOku totonu ke tuku kakato ʻe he mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe kau pīsopelikí ʻa ʻenau tokangá ki he tokotaha ʻoku ʻinitaviú. ʻE fakapapauʻi foki ʻe he tokotaha fai ʻinitaviú ʻoku mahino ki he mēmipá ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku fai angé. Te ne tuku ha taimi feʻunga ke fakahoko ai ʻa e ʻinitaviú ʻi ha founga fakaʻeiʻeiki, ʻo ʻikai fakavavevaveʻi.

31.1.2

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua ki he Ngaahi ʻInitaviu ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻE toutou ʻinitaviu maʻu pē ʻe he kau palesiteni fakasiteikí, kau pīsopé mo honau ngaahi tokoní, ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeiki ʻoku lipooti mai kiate kinautolú. Ko e taumuʻa ʻe taha ʻo e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi fatongia ʻo e taki ko iá. Ko ha toe taumuʻa ʻe taha ke tokoni ki he takí ʻi hono fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ngāue mo faʻufaʻu ha ngaahi palani ke aʻusia ai e taumuʻá. Kapau ʻe lava, ʻe vakaiʻi foki ʻa e patisetí mo e ngaahi fakamolé lolotonga e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení.

ʻOku totonu ke hanga ʻe he tokotaha ʻokú ne fakahoko ʻa e ʻinitaviu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakahinohinoʻi, fakalotolahiʻi, mo langaki fakalaumālie ʻa e kau takí ʻi heʻenau feinga ke fakahoko honau ngaahi uiuiʻí. ʻOku totonu foki ke ne fakahaaʻi ange ha loto-houngaʻia mo fakamālohia ʻa e takí ʻi heʻene moʻui fakatāutahá mo fakafāmilí.

31.1.3

Ngaahi ʻInitaviu ʻOku Fakahoko ʻe he Palesiteni Siteikí

ʻE fakahoko ʻe he palesiteni siteikí ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení mo e kāingalotu ʻo e siteikí:

  • Ke maʻu ha lekomeni temipale ʻonautolu ʻoku maʻu honau ʻenitaumení pe mali pe sila ʻi he temipalé (vakai, 26.3.1).

  • Ke fakaongoongoleleiʻi ʻa e kau faifekau taimi kakató (vakai, 24.4.2).

  • Ke tukuange ʻa e kau faifekau taimi kakató hili ʻenau foki ki ʻapí (vakai, 24.8.2).

  • Ki ha ngaahi uiuiʻi ke hoko ko ha ongo tokoni ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, hoko ko ha pēteliake, pea mo ha pīsope, ʻo ka fakamafaiʻi.

  • Ki ha ngaahi uiuiʻi ke hoko ko e kau palesiteni ʻo e kōlomu e kaumātuʻá, palesiteni Fineʻofa he siteikí, mo e kau kalake fakasiteikí.

  • Ke tokoniʻi e kāingalotú ke nau fakatomala mei he ngaahi angahala mamafá (vakai, vahe 32).

ʻE ʻinitaviu maʻu pē foki ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻa e pīsope takitaha ke fakalotolahiʻi mo fakahinohinoʻi ia. Te ne ʻinitaviu ʻa e pēteliake fakasiteikí ʻo ʻikai toe siʻi hifo he tuʻo uá ʻi he taʻu (vakai, 6.6.4).

31.1.4

Ngaahi ʻInitaviu ʻOku Fakahoko ʻe he Palesiteni Fakasiteikí pe Ongo Tokoni Kuo Vahe ki aí

ʻE fakahoko ʻe he palesiteni fakasiteikí pe ko e ongo tokoni kuo vahe ki aí, ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení mo e kāingalotu ʻo e siteikí. Kimuʻa pea ʻinitaviu ʻe he mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ha taha koeʻuhí ko e ngaahi taumuʻa ko ʻení, te ne fakapapauʻi kuo ʻosi ʻinitaviu mo fakaʻatā ʻa e tokotahá ʻe he pīsopé pe ko ha tokoni ʻi he kau pīsopelikí kuo vahe ki ai.

  • Ke fakafoʻou ʻa e lekomeni temipalé (vakai, 26.3.1).

  • Ke fakanofo ki he tuʻunga ko e kaumātuʻa mo e taulaʻeiki lahi (vakai, 38.2.5.1).

  • Ko e ngaahi uiuiʻi ke ngāue ʻi he ngaahi fatongia faka-Siasí ʻo hangē ko ʻene hā ʻi he 30.8.

  • Ke fakaongoongoleleiʻi ke hū ki ha ʻunivēsiti pe kolisi ʻa e Siasí (vakai, 15.3).

  • Ke fakaongoongoleleiʻi ke kau ki he polokalama nō mei he Paʻanga Tokoni Fakaako Tuʻumaʻú, ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku fakangofua ki ai e polokalamá (vakai, 22.13).

Ka fehangahangai ha tokoni ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí mo ha palopalema faingataʻa ʻi ha ʻinitaviu, ʻo hangē ko ha ngaahi maumaufono ʻe fie maʻu ke vete, te ne tuku atu ʻa e mēmipá ki he pīsopé, ʻo ʻoua ʻe toe toloi.

31.1.5

Ngaahi ʻInitaviu ʻOku Fakahoko ʻe he Pīsopé

ʻE fakahoko ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení mo e kāingalotu ʻo e uōtí:

  • Ke maʻu ha lekomeni temipale ʻonautolu ʻoku maʻu honau ʻenitaumení pe mali pe sila ʻi ha temipalé (vakai, 26.3.1).

  • Ke maʻu ha lekomeni fakangatangata ʻa e kau ului foʻoú (vakai, 26.4.2).

  • Ke fakaongoongoleleiʻi ʻa e kau teu ngāue fakafaifekaú (vakai, 24.4.2).

  • Ke fakanofo ki he tuʻunga ko e kaumātuʻa mo e taulaʻeiki lahi, ʻo ka fakamafaiʻi ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí (vakai, 38.2.5.1).

  • Ke fakamāʻopoʻopo fakataʻu ʻa e vahehongofulú (vakai, 34.4.1.5).

  • Ke uiuiʻi ke hoko ko e palesiteni ʻo e houalotu ʻi he uōtí.

  • Ke fakanofo ki he tuʻunga ko e taulaʻeikí (vakai, 38.2.5.2).

  • Ke fakanofo ʻa e kakai tangata papi uluí ki he ngaahi tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (vakai, 38.2.5.2).

  • Ki he ngaahi uiuiʻi ke hoko ko ha ongo ʻasisiteni ʻi he kōlomu ʻo e kau taulaʻeikí.

  • ʻInitaviu mo e toʻu tupú (vakai, 31.1.7).

  • Ke tokoniʻi mei he foaki ʻaukaí (vakai, 22.2.2).

  • Ke fakaongoongoleleiʻi ke hū pe hoko atu e akó ʻi ha ʻunivēsiti pe kolisi ʻa e Siasí (vakai, 15.3).

  • Ke tokoniʻi e kāingalotú ke nau fakatomala mei he ngaahi angahala mamafá (vakai, vahe 32).

ʻE fakataha mavahevahe pea toe fakataha fakaʻangataha maʻu pē ʻa e pīsopé mo e palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e palesiteni ʻo e Fineʻofá (vakai, 8.3.1 mo e 9.3.1).

31.1.6

Ngaahi ʻInitaviu ʻOku Fakahoko ʻe he Pīsopé pe Ongo Tokoni Kuo Vahe Ki Aí

ʻE fakahoko ʻe he pīsopé pe ongo tokoni kuo vahe ki aí ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení mo e kāingalotu ʻo e uōtí. Ko e pīsopé pē ʻe ngāue ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e angamaʻá, moʻui maʻá, pea mo e ngaahi angahala mamafa ʻi he ngaahi ʻinitaviu ko ʻení. Ka fehangahangai ha tokoni mo ha ngaahi meʻa mamafa, hangē ko ha ngaahi angahala ʻe fie maʻu ke vete, ʻoku totonu ke ne tuku atu ia ki he pīsopéʻo ʻoua ʻe toe toloi.

  • Ke fakafoʻou ʻa e lekomeni temipalé mo e lekomeni fakangatangatá (vakai, 26.3, 26.4, mo e 26.5).

  • Ki he ngaahi uiuiʻi ke ngāue ʻi ha ngaahi fatongia ʻi he Siasí hangē ko ʻene hā ʻi he 30.8.1.

  • Ke papitaiso mo hilifakinima ʻa e fānau taʻu 8 ʻoku nau mēmipa ʻi he lekōtí pe, kapau ʻoku ʻikai ko ha mēmipa kinautolu ʻo e lekōtí, ka ʻoku mēmipa ha taha ʻo e mātuʻá pe tauhí (vakai, 38.2.3.3).

  • Ki ha ngaahi uiuiʻi ke hoko ko e palesiteni, ongo tokoni, mo e sekelitali ʻo e kōlomu ʻo e kau tīkoní; palesiteni, ongo tokoni, mo e sekelitali ʻo e kōlomu ʻo e kau akonakí; sekelitali ʻo e kōlomu ʻo e kau taulaʻeikí; mo e kau palesiteni, kau tokoni, mo e kau sekelitali fakakalasi ʻo e Kau Finemuí. Neongo ia, ka ko e pīsopé pē ʻe lava ke ne vaheʻi ʻa e palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e tīkoní mo e akonakí.

  • Ki he kau taʻu 11 ʻi heʻenau hiki mei he Palaimelí. Lolotonga e ʻinitaviu ko ʻení, ʻe toe ʻinitaviu foki ʻe he pīsopé pe ko ha taha ʻo hono ongo tokoni ne vahe ki aí, ʻa e fānau tangatá ke fakapapauʻi ʻoku nau moʻui taau mo mateuteu ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. Te ne ʻinitaviu ʻa e fānau fefiné ʻi heʻenau teuteu ke hū ki he polokalama ʻa e Kau Finemuí.

  • Ke fakanofo ki he tuʻunga ko e tīkoni pe akonaki (vakai, 38.2.5.2).

  • ʻInitaviu mo e toʻu tupú mo e kau taautaha kei talavoú (vakai, 31.1.7 mo e 31.1.8).

  • Ke maʻu e tāpuaki fakapēteliaké (vakai, 38.2.12).

  • Ki ha tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻokú ne loto ke hoko ko e leʻo ʻi ha ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi ha uooti kehe ka ʻoku ʻikai haʻane lekomeni temipale. Kapau ʻoku moʻui taau ʻa e tokotahá, ʻe fakafonu ʻe he mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo fakamoʻoni ʻi ha foomu Fakaongoongolelei ke Fakahoko ha Ouaú.

  • Ko e kāingalotu ʻoku hū ki he ngāue fakakautaú (vakai, 38.9.2).

  • Ke fakaongoongoleleiʻi ke kau ʻi he polokalama nō mei he Paʻanga Tokoni Fakaako Tuʻumaʻú, ʻi he feituʻu ʻoku fakangofua ai ʻa e polokalamá (vakai, 22.13).

31.1.7

Ngaahi Fakahinohino Ki Hono ʻInitaviu ʻo e Toʻu Tupú

31.1.7.1

Fatongia ʻo e Mātuʻá

Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e mātuʻá ko hono akoʻi e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki heʻenau fānaú. ʻOku nau tokoni ke tupulaki fakalaumālie ʻenau fānaú mo mateuteu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú. ʻE fealēleaʻaki foki e mātuʻá mo ʻenau fānaú fekauʻaki mo e tuʻunga moʻui tāú pea mo tokoniʻi kinautolu ke nau fakatomala mo fakalakalaka. ʻE tokoniʻi ʻe he kau pīsopé mo e kau taki kehe ʻo e Siasí e mātuʻá ʻi heʻenau ngaahi feinga ko ʻení.

31.1.7.2

Ko e Fetuʻutaki ʻa e Pīsopé fekauʻaki mo e Ngaahi ʻInitaviú

ʻI he teuteu ko ia ʻa ha finemui ke kau atu ki he houalotu ʻo e Kau Finemuí, pea ʻi he teuteu ko ia ʻa ha talavou ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, ʻe vahevahe ʻe he pīsopé ki he toʻu tupú mo ʻenau mātuʻá ʻa e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e ʻinitaviú. Te ne lava ke fai ʻeni ko ha konga ʻo e fakataha fakataʻu Teuteu ki he Temipalé mo e Lakanga Fakataulaʻeikí pe ʻi ha toe taimi kehe ʻo ka fie maʻu.

  • Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi mātuʻá ko hono akoʻi mo lehilehiʻi ʻenau fānaú.

  • ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé pe ʻe ha taha ʻo hono ongo tokoní ha talavou pe finemui ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he tuʻo ua ʻi he taʻú ʻi he ngaahi ʻuhinga ʻoku hā atu ʻi he 31.1.7.3. ʻE lava foki ke fakataha ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e toʻu tupú ke tali ha ngaahi fehuʻi, fai ha poupou, pe ʻoange ha ngāue.

  • ʻOku fie maʻu ʻa e ngaahi ʻinitaviu ʻi he ngaahi meʻa toputapu hangē ko e lekomeni temipalé, fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, mo e uiuiʻi fakafaifekaú, ki hono tokoniʻi ʻo e toʻu tupú ke nau mateuteu fakalaumālie. ʻE ngāue ʻa e kau takí mo e mātuʻá ke tokoniʻi ʻa e toʻu tupú ke nau teuteu ki he ngaahi ʻinitaviu ko ʻení.

  • ʻE poupouʻi ʻe he mātuʻa ʻenau fānaú ke nau talanoa mo e pīsopé ʻi ha taimi te nau fie maʻu ai ʻene tokoni ʻi he fakahinohino fakalaumālié pe ko e fakatomalá.

  • Kapau ʻe fie maʻu ʻe ha toʻu tupu, te ne lava ke fakaafeʻi haʻane mātuʻa pe ko ha taha lahi kehe ke na ʻi ai ʻi heʻene talanoa mo e pīsopé pe ko e taha ʻo hono ongo tokoní.

31.1.7.3

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Ngaahi ʻInitaviú

ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e pīsopé mo hono ongo tokoní ke tataki, akoʻi, mo ueʻi fakalaumālie ʻa e toʻu tupú. Ko e ʻinitaviu fakataautaha leleí, ko ha founga mahuʻinga ia ʻe taha ʻoku nau fai ai ʻeni. ʻI he lolotonga ʻo e ngaahi ʻinitaviú ni, ʻoku akoʻi ai ʻe he pīsopé mo hono ongo tokoní e toʻu tupú fekauʻaki mo e hoko ko ha ākonga ʻa e Fakamoʻuí. Te nau tokoni ke fakakaukau e toʻu tupú ki he tuʻunga ʻo ʻenau muimui ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí. ʻOku totonu ke hoko e ngaahi ʻinitaviú ko ha ngaahi aʻusia ʻoku fakatupulaki fakalaumālie.

ʻOku ʻomi ʻe he ʻinitaviú ha faingamālie ke fakapapauʻi ai e taʻefakangatangata ʻo e meʻa ʻe lava ʻe he toʻu tupu takitaha ʻi heʻene hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku toe ʻomi foki ʻe he ngaahi ʻinitaviú ha faingamālie ke ueʻi fakalaumālie ai e toʻu tupú ke nau fokotuʻu ha ngaahi palani ke toe ofi ange ai ki he Tamai Hēvaní pea mo tupulaki ʻi he ngaahi tapa kotoa pē ʻo ʻenau moʻuí.

ʻI heʻenau hoko ko e kau fakafofonga ʻo e Fakamoʻuí, ʻoku hoko ai e kau pīsopé ko ha kau fakamaau kuo fili fakalangi ki ʻIsileli. ʻI he fatongiá ni, ʻoku nau fakahoko ai e ngaahi ʻinitaviú ke fakapapauʻi e moʻui tāú pea mo tokoni ke fakatomala ʻa e toʻu tupú mei heʻenau ngaahi maumaufonó.

ʻE fakahaaʻi ʻe kinautolu ʻoku nau fai ʻa e ʻinitaviú ha ʻofa pea mo fakafanongo lelei. Te nau poupouʻi ʻa e toʻu tupú ke nau lea kae ʻoua naʻa lahi ange pē ʻenau lea ʻanautolú.

31.1.7.4

Tuʻo Lahi ʻo e Ngaahi ʻInitaviú

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e talavou mo e finemui takitaha ʻo ʻikai toe siʻi hifo he tuʻo taha ʻi he taʻú. Kapau ʻe lava, te ne ʻinitaviu fakataautaha tuʻo ua he taʻu ʻa kinautolu ʻoku taʻu 16 mo 17. Kapau ʻoku ʻikai malava ʻeni, te ne vahe ki ha taha ʻo hono ongo tokoní ke ne fakahoko ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení.

Ka hili e ʻinitaviu fakataʻu mo e pīsopé, ʻe meimei ke ʻinitaviu ʻa e talavou mo e finemui kotoa ʻi he taʻu 12 ki he 15 ʻi ha taimi kehe lolotonga ʻo e taʻú mo e tokoni pīsope ʻi he kau pīsopelikí ʻokú ne tokangaʻi e kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe kalasi ʻa e Kau Finemuí ʻoku kau ki ai e toʻu tupú.

ʻE lava ke liliu ʻe he pīsopé ʻa e tuʻo lahi hono fai ʻo e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení, ʻo fakatatau mo e ueʻi ʻa e laumālié mo ʻene fakapotopotó. ʻE ʻi ai ha toʻu tupu te nau fie maʻu ha tokanga makehe, mo ha niʻihi te nau ala fie maʻu ke siʻi ange hono ʻinitaviú ʻi he tuʻo lahi ʻoku fokotuʻu atú, ka ʻoku totonu ke ʻinitaivu kotoa ʻo ʻikai siʻi ange ʻi he tuʻo taha ʻi he taʻú. ʻE lava foki ke ʻi ai ha kaunga ʻa e tokolahi e uōtí, tuʻunga fakasiokālafí, taimi-tēpilé, mo ha ngaahi tūkunga kehe, ki he tuʻo lahi ʻo e ngaahi ʻinitaviú.

31.1.7.5

Ngaahi Meʻa ke Aleaʻí

ʻOku totonu ke kau ʻi he ngaahi tefitoʻi meʻa ke aleaʻí ʻa e tupulaki ʻo e fakamoʻoni ʻa e tokotaha kei siʻí ni ki he Tamai Hēvaní, misiona mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻE fakamamafaʻi ʻe he pīsopé mo hono ongo tokoní ʻa hono mahuʻinga ke tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e papitaisó. Te nau akoʻi e toʻu tupú ke nau teuteu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e temipalé ʻo fakafou ʻi he moʻui angatonu fakaʻahó. ʻOku poupouʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻa e toʻu tupú ke nau lotu lilo maʻu pē pea mo lotu fakafāmili pea nau ako ʻa e folofolá. Te nau poupouʻi foki e toʻu tupú ke nau vāofi mo ʻenau mātuʻá.

ʻI he taimi ʻoku aleaʻi ai e talangofua ki he ngaahi fekaú, ʻe fakaʻaongaʻi lelei leva ʻe he pīsopé mo hono ongo tokoní e ngaahi fehuʻi ʻi he ʻinitaviu ki he lekomeni temipale fakangatangatá mo e ngaahi tuʻunga moʻui mo e fakamatala ʻi he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. ʻE liliu ʻe he kau takí e fealēleaʻakí ki he mahino mo e ngaahi fehuʻi ʻa e toʻu tupú. Te nau fakapapauʻi ʻoku ʻikai hanga ʻe he pōtalanoa fekauʻaki mo e moʻui angamaʻá ʻo fakatupunga ha fieʻilo pe feinga ʻahiʻahiʻi ʻo e meʻa ko iá.

ʻE toe lava foki ke fakamatalaʻi ʻe he pīsopé mo hono ongo tokoní ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lisi atu ʻi laló:

Fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí. Te nau talanoa mo e kau talavoú ki he ngaahi tāpuaki mo e ngaahi fatongia ʻoku maʻu ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:46–60; 84:31–48; ngaahi lea fekauʻaki mo e taumuʻá mei he konifelenisi lahi ne toki ʻosí; mo e 10.1.1 mo e 10.1.2).

Seminelí. Te nau poupouʻi ʻa e toʻu tupu ʻo e taʻu totonú ke nau ʻalu maʻu pē ki he seminelí mo fakamamafaʻi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he kau maʻu pē ki aí.

Ngāue fakafaifekaú. Te nau tokanga makehe ki hono teuteu ʻo e kau talavoú ke nau ngāue fakafaifekau taimi kakató (vakai, 24.4.2). ʻOku poupouʻi ʻa e kau talavoú ke nau ngāue, pea mo e kau finemuí, ʻe lava ke fakaongoongoleleiʻi ke nau ngāue, ʻi ha taimi ʻoku nau fie ngāue ai (vakai, 24.0). Te nau aleaʻi ʻa e teuteu fakalaumālie ʻaki ʻenau moʻui tāú, ako ʻo e ongoongoleleí, mo hono fakatupulaki ha fakamoʻoní. Te nau toe aleaʻi foki mo e mateuteu fakatuʻasinó, fakaʻatamaí, fakaelotó mo fakapaʻangá.

ʻOku maʻu e ngaahi fehuʻi ʻinitaviu angamaheni ki he kau teuteu ngāue fakafaifekau taimi kakató ʻi he ChurchofJesusChrist.org/mss. ʻE toe vakaiʻi ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení mo e kau teuteu ngāue fakafaifekaú mo ʻenau mātuʻá, kimuʻa he ʻinitaviu ngāue fakafaifekaú.

ʻOku totonu ke ongoʻingofua ʻe he kau mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻa e ngaahi tūkunga ʻoku fakaʻatā fakalāngilangi ai e kau talavoú mei he ngāue fakafaifekau taimi kakató (vakai, 24.3.3). ʻE fakamatalaʻi ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi faingamālie ke ngāue faifekau tokoni ai e kau talavoú mo e kau finemuí, ʻo ka fie maʻu (vakai, 24.2.2).

Temipalé. Te nau fakapapauʻi ʻoku mahino ki he toʻu tupú e ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé mo e mali temipalé pea mo e ngaahi fiemaʻu ki hono maʻu ʻo e ngaahi tāpuaki ko ʻení. Ke fakafonu pe fakafoʻou ha lekomeni temipale, te nau fai ange e ngaahi fehuʻi angamaheni ki he lekomeni fakangatangatá. Ka fie maʻu, te nau fakafenāpasi e ngaahi fehuʻí ki he taʻu motuʻa pea mo e ngaahi tūkunga ʻo e toʻu tupú.

31.1.8

ʻInitaviu ʻo e Kau Taautaha Kei Talavoú

ʻE ʻinitaviu fakataautaha ʻe he pīsopé pe ko hano tokoni kuo vahe ki ai, ʻa e kau taautaha kei talavoú. ʻOku faʻa fakahoko fakataʻu ʻa e ʻinitaviu ko ʻení. Neongo ia, ka ʻe lava ʻe he pīsopé ʻi he ueʻi fakalaumālie mo e fakapotopoto, ʻo liliu e tuʻo lahi hono fai ʻo e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení.

31.1.9

ʻInitaviu ʻo e Kakai ke Toe Papitaiso mo Hilifakinima ke Fakafoki Mai ki he Siasí

Ki ha ngaahi fakahinohino ki hono ʻinitaviu ʻo e kakai kuo tuʻusi honau mēmipasipí pe toʻo honau mēmipasipí mei he Siasí ka ʻoku nau fie foki mai ʻi he papitaiso mo hilifakinimá, vakai ki he 32.16.2.

31.2

Faleʻí

31.2.1

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua

ʻE faleʻi ʻe he kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé ʻa honau kāingalotu ʻi he siteikí mo e uōtí ʻoku fie maʻu ha fakahinohino fakalaumālié, ʻi ai haʻanau palopalema mafatukituki fakafoʻituituí, ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi fakatokāteliné, pe naʻa nau fakahoko ha ngaahi angahala mamafá. ʻE malava ke tuku ʻe he kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé ha niʻihi ʻo e ngaahi faleʻi ko ʻení ki honau ngaahi tokoní, ka he ʻikai ke nau fakahoko ʻeni ʻi he taimi kuo fakahoko ai ʻe ha mēmipa ha ngaahi angahala mamafa. ʻI he ngaahi meʻa ʻe tāú, hangē ko e taimi ʻoku faingataʻaʻia fakapaʻanga ai ha fāmili, ʻe lava pē foki ʻe ha pīsope pe palesiteni fakasiteiki ʻo vahe ki ha kau maʻu lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻoku feʻunga ke nau fai ha tokoní, ke nau fai ha niʻihi ʻo e faleʻí. Ka ʻi ai ha taha naʻe vahe ki ai ʻe ha pīsope pe palesiteni fakasiteiki ke ne faleʻi ha mēmipa, te ne toutou lipooti pē ki he taki naʻá ne vahe angé. He ʻikai foki ke fakahāhāholo ʻe he tokotahá e meʻa ne hokó.

ʻOku totonu ke feinga faivelenga ʻa e kāingalotú, ʻo kau ai haʻanau lotu fakamātoato mo ako e folofolá, ke nau maʻu ha founga vetekiʻanga pe tali ki he palopalemá ʻiate kinautolu pē. Kapau te nau kei fie maʻu tokoni pē, ʻoku totonu ke nau tomuʻa talanoa ki heʻenau pīsopé. Te ne lava ke ʻoatu kinautolu ki he palesiteni fakasiteikí, ʻo ka fie maʻu. ʻOku ʻikai totonu ke poupouʻi ʻe he kau taki fakalotofonuá ʻa e kāingalotú ke nau telefoni, ʻaʻahi, pe tohi ki he hetikuota ʻo e Siasí fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa fakafoʻituitui (vakai, 38.8.26).

ʻOku ʻi ai e totonu ke faʻa ʻiloʻilo mo tataki fakalaumālie ʻa e palesiteni fakasiteikí mo e pīsopé he ʻokú na hoko ko e ongo ʻetivaisa fakalaumālie mo ha ongo faifaleʻi fakatuʻasino ki he kāingalotu ʻo e uōtí ʻoku fie maʻu tokoní. ʻOku totonu ke na mateuteu fakalaumālie kimuʻa peá na toki faleʻi ha mēmipa, ʻaki ʻena feinga ke maʻu e mālohi ʻo e faʻa ʻiloʻiló mo e fakahinohino ʻa e Laumālié. ʻOku meimei ke faʻa hoko mai ʻa e fakahinohinó ni ʻi ha ngaahi ueʻi, ngaahi fakakaukau, pe ʻi he ngaahi ongo. ʻOku faʻa ueʻi ʻe he Laumālié ʻa e kau takí ke nau manatuʻi ha ngaahi akonaki mei he folofolá mo e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní.

ʻOku totonu ke faʻa fakaʻaongaʻi ʻe he kau takí ʻa e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻi heʻenau talatalaifalé. ʻOku totonu ke fakaʻaongaʻi tokanga ʻaupito e ngaahi lea fakalaumālie ko ʻení ʻi he ongoʻingofua, ʻofa mo e loto-māfana. ʻOku totonu ke fakaʻaongaʻi ia ke ueʻi mo fakalotolahi, kae ʻikai ko e fakamālohi pe fakatupu manavasiʻi.

ʻOku totonu ke fokotuʻu ʻe he kau takí ha taimi feʻunga ke talanoa ai mo e kāingalotú. ʻOku ʻikai totonu ke ongoʻi ʻe he kāingalotú ʻoku fuʻu femoʻuekina e kau takí pea ko ha ngaahi miniti siʻi pē ʻoku tuku ange maʻanautolú. ʻOku totonu foki ke tokoni e kau takí ke ongoʻi fiemālie ʻa e kāingalotú ʻi he kamataʻanga ʻo ʻenau talanoá.

Kapau ʻoku ongoʻi ʻe he palesiteni fakasiteikí pe pīsopé ʻoku ʻikai ke ne mateuteu ke faleʻi ʻa e mēmipá, ʻoku totonu ke ne fokotuʻu ha taimi kehe ke na toe talanoa ai. Te ne feinga ʻi he vahaʻataimi ko iá ke maʻu ha fakahinohino ʻaki haʻane ako, lotu, pea kapau ʻe fie maʻu, fai ha ʻaukai. Te ne lava foki ke talanoa mo hono taki lakanga fakataulaʻeikí.

31.2.2

Moʻui Fakafalala Fakalaumālie Pē Kiate Kita

ʻE poupouʻi ʻe he kau takí ʻa e kāingalotú ke nau fakatupulaki ʻa e moʻui fakafalala fakalaumālie pē kiate kinautolú. ʻE fakaʻehiʻehi e kau takí mei hono fai e fili ʻa kinautolu ʻoku nau faleʻí. Ka ʻe tokoni ʻa e kau takí ke nau fai pē ʻenau ngaahi filí ʻi he tataki ʻa e ʻEikí.

ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi foki ʻa e palesiteni fakasiteikí pe pīsopé mei hono fokotuʻu vave ange ha founga ke veteki ʻaki e palopalema ʻa kinautolu ʻoku faleʻí. Te ne tokoniʻi kinautolu ʻi he lahi taha ʻe malavá, ke nau ʻanalaiso mo fakaleleiʻi ʻenau palopalemá pe ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo ha ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí mo e palani ʻo e fakamoʻuí. Ko e lelei tahá, ke ne akoʻi ʻa e mēmipá ki he founga ke ne fekumi ai pē ʻiate ia ke maʻu ha vetekiʻanga ʻo e palopalemá pea pehē ki ha mālohinga mei he folofolá.

31.2.3

Ngaahi Fehuʻí mo e Fakafanongó

ʻI he taimi faleʻí, ʻe fakahoko ʻe he palesiteni siteikí pe pīsopé ha ngaahi fehuʻi ʻe tokoni kiate ia ke mahino lelei e tuʻunga ʻo e mēmipá. Te ne fakaʻehiʻehi mei he fuʻu fie ʻilo ki ha meʻa ʻoku ʻikai fie maʻú. ʻOku totonu ke hanga ʻe he ngaahi fehuʻí ʻo fakahaaʻi mai e ongo honau lotó mo ʻenau fakakaukaú ka ʻoku ʻikai ko ha tali ʻio pe ʻikai pē. ʻOku totonu ke lahi taha e fakamatala ʻa e kāingalotú.

ʻI he lolotonga e fakamatala ʻa e kāingalotú, ʻe fakafanongo lelei ʻa e palesiteni fakasiteikí pe pīsopé, ʻo tokanga kakato mo fakamātoato kiate kinautolu. ʻOku mahuʻinga ʻaupito ʻa e fakafanongó ki hono fokotuʻu ʻo e loto-fakapapauʻí mo e falalá. ʻOku meimei ke fie maʻu pē ʻe he kakaí ia ha taha ʻoku nau falala ki ai ke fakafanongo ange ki heʻenau fekuki mo honau ngaahi faingataʻaʻiá pea mo ʻenau ngaahi palopalemá.

31.2.4

Fakatomalá mo hono Matuʻuaki e ʻAhiʻahí

Kapau naʻe fakahoko ʻe ha mēmipa ha angahala mamafa, ʻe tokoni ʻa e palesiteni siteikí pe pīsopé ʻi he feifeingaʻi mo e angaʻofa ke ne fakatomala. Te ne akoʻi ange ʻoku kau ʻi he fakatomalá ʻa hono fakahaaʻi ha tui kia Sīsū Kalaisí, maʻu ha loto-mafesifesi mo ha loto-fakatōkilaló, ʻiloʻi mo siʻaki e angahalá, kumia ha fakamolemole, fakahoko ha totongi huhuʻi, mo fakahaaʻi ha tukupā foʻou ke tauhi ʻa e ngaahi fekaú. Kapau ʻe fie maʻu, te ne fakangatangata ha ngaahi monūʻia mei heʻene hoko ko e mēmipa ʻo e Siasí. ʻOku totonu ke ne maheni mo e ngaahi tūkunga ʻe ala fakahoko ai ha fakataha alēlea ki he tuʻunga mēmipāsipi ʻi he Siasí pea mo e founga ngāue ki hono kamata iá (vakai, vahe 32).

ʻE tokoni e kau takí ʻi he taimi hono faleʻi ʻo e kāingalotú, ke nau ngāue ke fakaʻehiʻehi mo matuʻuaki e ngaahi ʻahiʻahí. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke maluʻi mo fakamālohia ʻa e kāingalotu ʻoku teu malí, kāingalotu ʻoku palopalemaʻia ʻenau nofo-malí, māvae pe veté, pe fekuki mo ha fanga kiʻi palopalema ki he ʻulungaanga maʻá, ʻaki ha faʻahinga faleʻi ʻoku fakataumuʻa ke tokoni ʻo maluʻi kinautolu mei he maumaufonó. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tatali e kau maʻu mafai pulé ke toki kumi tokoni mai kiate kinautolu ʻa e kāingalotú, ka ʻe lava ke nau ui mai kinautolu ʻo fai ange ha faleʻi.

31.2.5

Nofo-malí, Vete Malí, mo e Māvaé

ʻOku ʻikai totonu ke faleʻi ʻe ha maʻu mafai lakanga fakataulaʻeiki ha taha pe ko hai ʻe mali mo iá. Pe te ne faleʻi ha taha ke vete mo hono hoa malí. Ko e fili ko iá kuo pau ke tuku pē ia ki he tokotaha fakafoʻituituí.

ʻI he taimi ʻoku iku ai ha nofo-mali ki ha vete pe māvae ʻa e husepānití mo e uaifí, ʻoku totonu ke na maʻu maʻu pē ha faleʻi mei he kau taki ʻo e Siasí. Mahalo naʻa fie maʻu ke fakahoko ha fakataha alēlea ki he mēmipasipi ʻi he Siasí kapau naʻá na fakahoko ha angahala mamafa fekauʻaki mo e vete malí pe māvaé (vakai, vahe 32).

Ka ʻi ai ha mēmipa ʻoku lolotonga māvae mo hono malí pe lolotonga fakahoko ʻena vete-malí, ʻoku totonu ke faleʻi ange ke ʻoua naʻa faikaumeʻa mo ha taha kehe kae ʻoua kuo aofangatuku e tuʻutuʻuni ki heʻena veté ʻo fakatatau mo e laó.

31.2.6

Faleʻi mo e Fakahinohino Fakapalōfesinale

Makehe mei he tokoni fakalaumālie ʻa e kau pīsopé mo e niʻihi kehe ʻokú ne vahe ki aí, ʻe ala ʻaonga ki he kāingalotú ha faleʻi fakapalōfesinale lelei ʻi he feituʻu ʻoku maʻu aí. ʻE lava ke tokoni ʻa e faleʻi pe fakahinohino ko ʻení ke mahino ki he kāingalotú mo nau tali e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí ʻi ha ngaahi founga lelei.

ʻOku ʻikai ko ha fakaʻilonga ʻo e vaivai ʻa e fakataha mo ha faifaleʻi fakapalōfesinalé ke maʻu ha ʻilo mo ha ngaahi taukei ʻoku tokoni ki he moʻui fakafalala fakaeloto pē kiate kitá. Ka ʻe lava ke hoko ia ko ha fakaʻilonga ʻo e loto-fakatōkilalo mo e mālohi.

ʻOku totonu ke fili fakalelei ʻe he kāingalotú ʻa e kau faifaleʻi fakapalōfesinale ʻoku ʻi ai ʻenau laiseni ki aí. ʻOku totonu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kau ʻetivaisá ʻa e tauʻatāina ke filí, ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá, mo e ngaahi tui ʻa kinautolu ʻoku kumi tokoní. ʻOku taau ʻi he faleʻi fakapalōfesinalé ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ko ʻení.

ʻOku fakafepakiʻi ʻe he Siasí ha faʻahinga faleʻi pē, ʻo kau ai ha ului pe fakahinohino fakaleleiʻi ʻo ha tuʻunga fakasekisuale pe tuʻunga tangata pe fefine, ʻokú ne fakamoʻulaloaʻi ai ha taha ki he ngaahi tōʻonga ngaohikoviá. (Vakai,“Same-Sex Attraction” mo e “Transgender Individuals.”)

ʻI he ʻIunaiteti Siteití mo Kānata, ʻe lava ke fetuʻutaki ʻa e kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí ki he Tafaʻaki Tokoni ki he Fāmilí ke ʻiloʻi e ngaahi maʻuʻanga tokoni ke fai ha faleʻi fakapalōfesinale ʻoku fenāpasi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ʻa e fakamatala ki he founga fetuʻutakí:

1-801-240-1711

1-800-453-3860, laine 2-1711

FamilyServices.ChurchofJesusChrist.org

ʻI he ngaahi feituʻu kehé, ʻe lava ʻa e kau takí ʻo fetuʻutaki ki he mataotao ʻi he Ngaahi Tokoni ki he Fāmilí pe ko e pule ʻo e moʻui fakafalala fakauelofea pē kiate kita ʻi he ʻōfisi fakaʻēliá ke maʻu ha faleʻi.

Kapau ʻoku ʻikai lava e kāingalotú ʻo totongi ʻenau faleʻi fakapalōfesinalé ʻiate kinautolu pē pe ʻi ha maluʻi, ʻe lava ke tokoni ʻa e kau pīsopé ki he ngaahi totongi fakamolé ʻo fakafou ʻi he ngaahi foaki ʻaukaí. Vakai ki he 22.4 ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ki hono tokoniʻi ʻe he Siasí.

31.2.7

Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻE lava ʻe he palesiteni fakasiteikí pe pīsopé ʻo foaki ha tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki ʻo kapau ʻoku fie maʻu moʻoni ia ʻe he mēmipa ʻoku fai ki ai e faleʻí.

31.3

Tauhi ʻo e Tuʻunga ʻIkai Fakahāhāholó

Kuo pau ke ʻoua naʻa fakahāhāholo ʻe he kau takí ʻa e ngaahi meʻa ne nau talanoa ki ai ʻi he ʻinitaviú pe faleʻí, ʻi he lolotonga pe ʻosi ʻenau fua fatongia ʻi ha uiuiʻi. ʻE lava ke maumauʻi e falalá, fakamoʻoní mo e tuí, ʻi hano fakahāhāholo ʻo e meʻa ʻoku fakatāutahá. Kuo pau ke ʻoua naʻa talanoa e kau takí mo ha niʻihi kehe ki ha meʻa ʻoku ʻikai totonu ke fakahāhāholo, kau ai hono ongo tokoní mo hono uaifí, tukukehe kapau kuo loto ki ai ʻa e tokotaha naʻá ne ʻinitaviu pe faleʻí.

Kapau ʻe fehangahangai ha tokoni ʻi he kau pīsopelikí pe kau palesitenisī fakasiteikí mo ha ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke toki aleaʻi pē mo e pīsopé pe palesiteni fakasiteikí, te ne fakamatalaʻi ʻeni ki he mēmipá pea ʻave ʻa e tokotaha ko iá ki he pīsopé pe palesiteni fakasiteikí, ʻo ʻikai toe tatali.

Kapau ʻe hiki ha taha ki ha uooti pe siteiki foʻou, ʻe fie maʻu ke fakahoko ʻe he maʻu mafai pule ʻo e ʻiuniti naʻe hiki mei aí ha fakamatala fekauʻaki mo e ngāue ki he mēmipasipí pe ngaahi meʻa lahi ʻoku kei fai ha hohaʻa ki ai naʻe teʻeki ai ke fakahokó ki he maʻu mafai pule foʻou ʻa e tokotahá (vakai foki, 32.4.4). ʻOku ʻikai maumauʻi heni e tuʻunga ʻikai fakahāhāholó ia. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke vahevahe ʻe he maʻu mafai pulé ha fakamatala ʻo kau ki ha ngaahi angahala kuo ʻosi fakaleleiʻi.

31.4

Ko e Maluʻi ke ʻOua Naʻa Hoko ha Taʻefemahinoʻakí

Ko e taimi ʻe talanoa ai ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe kau palesitenisī fakasiteikí pe ha taki kehe mo ha fānau, toʻu tupu, pe fefine, ʻoku totonu ke ne kole ki ha taha ʻo e mātuʻá pe ko ha taha lahi kehe ke nofo mai pē ʻi ha loki, fakafaletolo pe ko e holo hoko maí. ʻE lava ke kau mo ha taha lahi ʻe taha he ʻinitaviú, kapau ʻe loto ki ai e tokotaha ʻoku ʻinitaviú. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi e kau takí mei he ngaahi tūkunga kotoa pē ʻe ala hoko ai ha maʻuhala.

31.5

Tokoni ki ha Taha Ne Ngaohikovia

ʻE lava ke fakatokangaʻi ʻe ha taki lakanga fakataulaʻeiki ha ngaahi fakaʻilonga ʻo hano ngaohikovia ʻo ha fānau, mali, pe ko ha taha pē, ʻi hano ʻinitaviu pe faleʻi ha taha. ʻOku ʻikai ke teitei tali ha faʻahinga tuʻunga pē ʻo e ngaohikoviá. ʻOku ʻoatu e ngaahi fakahinohino ki hono lipooti mo e meʻa ke fai ʻi he ngaohikoviá ʻi he 38.6.2.1.

Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo hono faleʻi ʻo ha kau mamahi ʻi ha tohotoho pe fakamamahi fakasekisuale, vakai ki he 38.6.18.2.

Paaki