Dagiti Pakaammuan iti Umuna a Parmata

Pakagupgopan

Inrekord ni Joseph Smith a nagparang kenkuana ti Dios Ama ken Jesucristo iti kakaywan iti asideg ti pagtaengan dagiti nagannak kenkuana iti akinlaud nga estado ti Nueva York idi agtawen iti 14. Naseknan kadagiti basolna ken saan a sierto no ania a naespirituan a dana ti surotenna, nagsapul ni Joseph iti pannarabay babaen ti idadar-ay kadagiti taripnong, panagbasbasa iti nasantuan a kasuratan, ken panagkarkararag. Kas sungbat, inawatna ti nailangitan a parangarang. Imbinglay ken indokumento ni Joseph ti Umuna a Parmata, kas iti pannakaipakaammona, iti adu a gundaway; insuratna wenno nangdutok iti para surat tapno mangisurat iti uppat nga agduduma a pakaammuan ti parmata.

Impablaak ni Joseph Smith ti dua a pakaammuan ti Umuna a Parmata kabayatan ti panagbiagna. Ti umuna kadagitoy, a maam-ammo itan a Joseph Smith—Pakasaritaan, a nainagan iti Perlas a Kapatgan ket nagbalin ngarud a kalatakan a pakaammuan. Dagiti saan pay a naipablaak a pakaammuan, a nairekord iti kaunaan a bibiograpia ken naudi a journal ni Joseph Smith, ket gagangay a nalipatanen agingga a natakuatan ken impablaak manen dagiti historiador nga agob-obra para iti Ti Simbaan ni Jesucristo dagiti Santo iti Ud-udina nga Aldaw iti Ti Simbaan ni Jesucristo dagiti Santo iti Ud-udina nga Aldaw idi panawen ti 1960. Manipud pay iti dayta a panawen, naulit-ulit a napaglilinnawagan dagitoy a dokumento kadagiti magasin ti Simbaan, kadagiti aramid nga imprenta dagiti pagimalditan a kukua ti Simbaan, ken dagiti iskolar a Santo iti Ud-udina nga Aldaw iti dadduma pay a lugar.¹ Kas nayon kadagiti immuna a pakaammuan nga imbaga mismo ti maysa a saksi, adda met dagiti lima a pangiladawan iti parmata ni Joseph Smith nga inrekord dagiti tattao a kapanawenna.²

Isalaysay dagiti nadumaduma a pakaammuan ti Umuna a Parmata ti saan nga agbalbaliw nga estoria, nupay gagangay aggiddiat dagitoy iti panangyunay-unay ken detalye. Namnamaen dagiti historiador a no uliten nga isalaysay ti tao ti maysa a padas iti adu a tillaong iti agduduma nga agbasbasa ken dumdumngeg iti uneg ti adu a tawen, tunggal pakaammuan ket mangyunay-unayto iti nadumaduma nga aspeto ti padas ken aglaon kadagiti naidumduma a detalye. Kinapudnona, adda dagiti paggigidiatan a maipada kadagiti pakaammuan ti Umuna a Parmata iti adu a pakaammuan iti nasantuan a kasuratan ti parmata ni Pablo iti dalan nga agturong iti Damasco ken ti padas dagiti Apostol iti Bantay ti Panagbalbaliw-Langa.³ Ngem iti baet dagiti paggigidiatan, agtalinaed ti kangrunaan a saan a panagbalbaliw iti amin a pakaammuan ti Umuna a Parmata. Adda dagiti nagbiddut a nangsuppiat a ti ania man a pagdumaan iti panangulit a panangisalaysay iti estoria ket pakakitaan a saan a pudno daytoy. Iti kasupadina, ti nabaknang a kasuratan a mainaig iti pakasaritaan ti mangpabael kadatayo nga agsursuro iti ad-adu pay maipapan iti daytoy nakaskasdaaw a pasamak ngem iti kabaelantayo no saan a nasayaat ti pannakaidokumento daytoy.

Dagiti Pakaammuan ti Umuna a Parmata

Tunggal pakaammuan ti Umuna a Parmata ni Joseph Smith ken dagiti kapanawenna ket addaan iti bukodna a pakasaritaan ken konteksto a nakaimpluensia no kasano a nalagip, naisarita, ken nairekord ti pasamak. Nailawlawag iti baba dagitoy a pakaammuan.

Pakaammuan iti 1832. Ti kasapaan a naam-ammo a pakaammuan ti Umuna a Parmata, ti kakaisuna a pakaammuan nga insurat mismo ni Joseph Smith, ket masarakan iti ababa, saan pay a naipablaak a pakasaritaan ti biag nga inaramid ni Joseph Smith iti maikadua a kagudua ti 1832. Iti pakaammuan, inladawan ni Joseph Smith ti pannakaammona iti bukodna a basol ken ti pannakapaayna a saan a nakabirok iti simbaan a kapada ti maysa a nabasana iti Baro a Tulag ken mangiturong kenkuana iti pannakasubbot. Inyunay-unayna a ti Pannubbot ni Jesucristo ken ti idiayana a bukod a pannakasubbot. Insuratna a nagparang “ti Apo” ket pinakawanna iti basbasolna. Kas bunga ti parmata, napadasan ni Joseph ti rag-o ken ayat, nupay, kas insuratna, awan maysa a nasarakanna a namati iti pakaammuanna. Basaen ditoy ti pakaammuan iti 1832.

Pakaammuan iti 1835. Iti panawen ti panagtitinnag ti 1835, insarita ni Joseph Smith ti Umuna a Parmatana ken ni Robert Matthews, maysa a sangaili iti Kirtland, Ohio. Ti panangisalaysay, a nairekord iti journal ni Joseph babaen ti parasuratna a ni Warren Parrish, yunay-unayna ti pananggandatna a mangtakuat no ania a simbaan ti umno, ti panangsupiat a nariknana bayat ti panagkararagna, ken ti langa ti maysa a nadiosan a kinatao a sinaruno biit ti sabali pay. Naisurat pay iti daytoy a pakaammuan ti langa dagiti anghel iti parmata. Basaen ditoy ti pakaammuan iti 1835.

Pakaammuan iti 1838. Ti pannakaisalaysay ti Umuna a Parmata a kasayaatan a naam-ammo dagiti Santo iti Ud-udina nga Aldaw ket ti pakaammuan iti1838. Immuna a naipablaak idi1842 iti Times and Seasons, ti pagiwarnak ti Simbaan idiay Nauvoo, Illinois, ti pakaammuan ket paset ti at-atiddog a pakasaritaan nga indiktar ni Joseph Smith iti nagbaetan dagiti panawen ti nakaro a panagsusuppiat. Idinto a yunay-unay ti pakaammuan iti 1832 ti naperpersonal nga estoria ni Joseph Smith a kas maysa nga agtutubo a lalaki nga agkalkalikagum iti pannakapakawan, ipamaysa ti pakaammuan iti 1838 maipapan iti parmata bayat ti panangrugi ti “ilulutuad ken panagdur-as ti Simbaan.” Kas iti pakaammuan iti 1835, ti kangrunaan a saludsod ti salaysay ket no ania a simbaan ti umno. Basaen ditoy ti pakaammuan iti 1838.

Pakaammuan iti 1842. Naisurat a kas sungbat iti kiddaw ti Chicago Democrat editor a ni John Wentworth para iti impormasion maipapan kadagiti Santo iti Ud-udina nga Aldaw, naimaldit daytoy a pakaammuan iti Times and Seasons idi 1842. (Ti “surat ni Wentworth,” kas ad-adda nga am-ammo, ket nagtaudan pay ti Pagannurotan ti Pammati.)⁴ Ti pakaammuan, a naisangrat para iti pablaak kadagiti agbasbasa a saan a pamiliar iti pammati dagiti Mormon, ket nalawag ken natarus. Kas kadagiti immun-una a pakaammuan, naisurat ni Joseph Smith ti pannakatikaw a napasaranna ken ti panagparang ti dua a kinatao kas sungbat iti kararagna. Ti sumaruno a tawen, impatulod ni Joseph Smith daytoy a pakaammuan nga addaan kadagiti di unay nasken a pannakabaliw iti maysa a historiador nga agnagan iti Daniel Rupp, a nangipablaak iti daytoy kas maysa a kapitulo iti librona, He Pasa Ekklesia [The Whole Church]: An Original History of the Religious Denominations at Present Existing in the United States.⁵ Basaen ti pakaammuan iti1842.

Dagiti Maikadua a Pakaammuan kas imbaga dagiti tao a naggapu mismo iti maysa a saksi [Secondhand Accounts]. Malaksid kadagitoy a pakaammuan manipud mismo ken ni Joseph Smith, lima a pakaammuan ti insurat dagiti kapanawenna a nakangngeg iti panagsarita ni Joseph Smith maipapan iti parmata. Basaen ditoy dagitoy a pakaammuan.

Dagiti Argumento Maipanggep kadagiti Pakaammuan iti Umuna a Parmata ni Joseph Smith

Ti nadumaduma ken bilang dagti pakaammuan ti Umuna a Parmata ti nangiturong iti sumagmamano a kritiko nga agsaludsod no maipada met laeng dagiti panangiladawan ni Joseph Smith iti kinapudno ti padasna. Dua nga argumento ti masansan a naaramid a maisupiat iti kredibilidadna: dagiti umuna a saludsod iti lagip ni Joseph Smith kadagiti pasamak; dagiti maikadua a saludsod no pinapintasna met laeng ti estoria iti panaglabas ti panawen.

Lagip. Maysa nga argumento maipanggep kadagiti pakaammuan iti Umuna a Parmata ni Joseph Smith ti mangibaga a saan a suportado ti pakakitaan wenno ebidensia ti pakasaritaan ti panangiladawan ti Joseph Smith iti relihion iti Palmyra, Nueva York, ken iti aglawlawna idi 1820. Adda dagiti sumupiat a daytoy ti mangpakapsut iti imbaga ni Joseph a di gagangay a kinapasnek iti relihion ken ti pakaammuan ti parmata mismo.

Nupay kasta, ti ebidensia iti dokumentario ti mangsuporta kadagiti insao ni Joseph Smith maipanggep iti panagbiag manen ti relihion. Nagbalin a nalatak ti rehion a nagnaedanna para iti kinapasnek mainaig iti relihionna ken awan duadua a maysa kadagiti karegtaan ti panagbiag a mainaig iti relihion. Ibasar dagiti historiador ti rehion kas “ti burned-over district” gapu ta inusar dagiti mangaskasaba ti daga a nagbibiagda iti kampo ken nagsapsapulda kadagiti kumbert kabayatan dagiti nasapa a panawen ti 1800.⁶ Idi Hunio 1818, kas pagarigan, naaramid ti taripnong iti kampo ti Metodista iti Palmyra, ken iti sumuno a kalgaw, naguummong manen dagiti Metodista iti Vienna (nga itan Phelps), Nueva York, 15 a milia manipud iti bangkag ti pamilia Smith. Dagiti journal ti maysa nga agbambaniaga a Metodista a mangaskasaba ti nangidokumento iti adu a panaggagar mainaig iti relihion iti lugar ti heograpiko idi 1819 ken 1820. Inreportda a ni Reverend George Lane, maysa a revivalist a ministro a Metodista, ket adda iti dayta a rehion iti agpada a tawen, nga insasaona ti “maipapan iti wagas ti Dios iti panangipatungpalna maipapan kadagiti Repormasion.”⁷ Daytoy a pakakitaan a mainaig iti pakasaritaan ket maitunos iti panangiladawan ni Joseph. Kinunana a dagiti saan a gagangay a panaggagar mainaig iti relihion iti distrito wenno rehionna ket “nangrugi kadagiti Metodista.” Kinapudnona, insao ni Joseph nga immasideg ti riknana” iti Metodismo.⁸

Panangpapintas. Ti maikadua nga argumento a masansan a maaramid maipanggep kadagiti pakaammuan ti Umuna a Parmata ni Joseph Smith ket ti panangpapintasna iti estoriana iti panaglabas ti panawen. Ipamaysa daytoy nga argumento iti dua a detalye: ti bilang ken ti kinasiasino dagiti nailangitan a tao a nadakamat ni Joseph Smith a nakitana. Iladawan dagiti pakaammuan ti Umuna a Parmata ni Joseph dagiti nailangitan a tao iti dakdakkel a detalye iti panaglabas ti panawen. Kuna ti pakaammuan iti 1832, “Linuktan ti Apo ti langit kaniak ket nakitak ti Apo.” Dakamaten ti pakaammuan iti 1838, “Nakitak ti dua a Kinatao,” maysa ti nangyam-ammo iti maysa kas “ti Ay-Ayatek nga Anakko.” Kas bungana, nagsisinnupiat dagiti kritiko nga impadamag ni Joseph Smith a nakitana ti maysa a tao—“ti Apo”—ket inggibusna a mangibagbaga a nakitana ti agpada a ti Ama ken ti Anak.⁹

Adda dagiti sabali pay a, natuntunos a wagas ti panangkita iti ebidensia. Nasken a mabigbig nga adda kangrunaan a panagtutunos iti nagbabaetan dagiti pakaammuan: tallo kadagiti uppat a pakaammuan ti silalawag a mangibaga a nagparang ti dua a kinatao ken ni Joseph Smith iti Umuna a Parmata. Ti eksepsion ket ti pakaammuan ni Joseph Smith iti 1832, a mabalin a basaen a mangitudo iti maysa wenno dua a kinatao. No basaen tapno mangibasar iti maysa nailangitan a tao, mabalin koma a kasla kinatao a nangpakawan kadagiti basolna. Segun kadagiti naud-udi a pakaammuan, imbaga ti umuna a nadiosan a kinatao ken ni Joseph Smith a “dumngeg” iti maikadua, ni Jesucristo, a nangisawang iti kangrunaan a mensahe, a nakairamanan ti mensahe ti pammakawan.¹⁰ Ti pakaammuan iti 1832 ni Joseph Smith, kalpasanna, mabalin a nakaipamaysa ken ni Jesucristo, ti mangmangted iti pammakawan.

Sabali pay a wagas ti panangbasa iti pakaammuan ti 1832 ket imbasar ni Joseph Smith iti dua a tao, agpada a ninagananna iti “Apo.” Ti argumento a pinapintasna ti pakaammuanna agpannuray iti panangipapan nga iladawan ti pakaammuan iti 1832 ti panagparang ti maysa laeng nadiosan a tao. Ngem saan nga ibaga ti pakaammuan iti1832 a maysa laeng a tao ti nagparang. Makita a nagsina ti dua a reperensia iti “Apo” iti panawen: umuna “ti Apo” manglukat kadagiti langit, kalpasanna makita ni Joseph Smith “ti Apo.” Daytoy a panagbasa ti pakaammuan ket maitunos iti pakaammuan iti 1835 ni Joseph, nga addaan maysa a kinatao nga umuna a nagparang, a sinaruno ti sabali pay iti saan a nabayag kalpasanna. Ti paakaammuan iti 1832, kalpasanna, ket makaigapu a mabasa a kayatna a sawen a nakita ni Joseph Smith ti maysa a tao a kalpasanna nangipalgak iti sabali ken intudona ti agpada a kas “ti Apo”: “linuktan ti Apo dagiti langit kaniak ket nakitak ti Apo.”¹¹

Ti agtultuloy a nalawag a pangiladawan ni Joseph iti kasta makaawis a maibasa kas pakakitaan ti dumakdakkel a pannakaammo ken pannakaawat, a dumurdur-as iti panaglabas ti panawen, a maibatay iti padas. Iti sangkapaset, dagiti paggidiatan ti pakaammuan iti 1832 ken dagiti naud-udi a pakaammuan ket mabalin nga adda pakainaiganda kadagiti paggidiatan ti naisurat ken ti naisawang a balikas. Ibagian ti pakaammuan iti 1832 ti umuna a gundaway a pinanggep ni Joseph Smith a mangisurat iti pakasaritaanna. Iti dayta met la a tawen, sinuratanna ti maysa a gayyem a nariknana a naibalud babaen iti “pluma iti papel ken tinta ken ti killo ken nawarawara ken saan a perpekto a pagsasao.” Inawaganna ti balikas a naisurat iti “bassit nga akikid a pagbaludan.”¹² Ti kinadakkel dagiti naud-udi a pakaammuan ket nalaklaka a maawatan ken manamnama pay a no mailasintayo a kasla naidiktar a pakaammuan dagitoy —ti nalaka, nagin-awa a wagas ti pagsasao para ken ni Joseph Smith ken ti maysa a nangpalugod iti panangisao a nalaklaka kadagit balikas.

Panangigibus

Inulit nga impaneknek ni Joseph Smith a napadasanna ti nakaskasdaaw a parmata iti Dios nga Ama ken ti Anakna, ni Jesucristo. Awan ti kinapudno ti Umuna a Parmata wenno ti argumento a maisuppiat iti daytoy a mabalin nga ipaneknek ti panagsukisok iti pakasaritaan laeng. Iti pannakaammo iti kinapudno ti pammaneknek ni Joseph Smith ket agkasapulan iti tunggal napasnek nga agsapsapul iti kinapudno a mangadal kadagiti kasuratan ken kalpasanna maaddaan iti umdas a pammati ken ni Cristo tapno dumawat iti Dios iti napasnek, napakumbaba a kararag no pudno man ti kasuratan. No idawat ti napudno nga agsapsapul iti naimpusuan a panggep nga agtignay a mayannurot iti sungbat nga impalgak ti Espiritu Santo, maiparangarangto ti kinapudno ti parmata ni Joseph Smith. Iti kastoy a wagas, tunggal tao a makaammo a nagsarita a sitatalek ni Joseph Smith idi impakdaarna, “Iti pannakakitak iti parmata, ammok daytoy, ken ammok nga ammo ti Dios dayta, ket diak mapaglikudan.”¹³

Bigbigen ti Simbaan ti kontribusion dagiti iskolar iti linaon ti pakasaritaan a naidatag iti daytoy nga artikulo; maaramat ti aramidda nga addaan iti pammalubos.

Immuna a naipablaak idi Nobiembre 2013.