Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 2: Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí


“Vahe 2: Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí,” Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Lāsolo M. Nalesoni (2023)

“Vahe 2,” Ngaahi Akonaki: Lāsolo M. Nalesoni

ʻĪmisi
Ko e lotu ʻa Sīsū Kalaisi ʻi Ketisemaní

Vahe 2

Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

Naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani naʻá Ne foaki Hono ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupú

Mei he Moʻui ʻa Lāsolo M. Nalesoní

ʻI he uike ʻe tolu kimuʻa ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2023, naʻe tō ʻa Lāsolo M. Nalesoni ʻo kafo hono tuʻá. Koeʻuhí ko e meʻá ni, naʻe ʻikai ke ne lava kau tonu atu ki he konifelenisí. ʻI ha pōpoaki naʻe tomuʻa hiki, naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa e meʻa naʻá ne ako lolotonga ʻene fakaakeaké:

“ʻI heʻeku fekuki mo e mamahi fau naʻe tupu ʻi hoku fokoutuá, kuó u ongoʻi houngaʻia lahi ange ʻia Sīsū Kalaisi mo e meʻaʻofa taʻe-mafakakaukaua ʻo ʻEne Fakaleleí. Fakakaukau ki ai! Naʻe fuesia ʻe he Fakamoʻuí ʻa e “ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻa pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē” [ʻAlamā 7:11] koeʻuhí ke Ne lava ʻo fakafiemālieʻi kitautolu, fakamoʻui kitautolu, mo fakahaofi kitautolu, ʻi he taimi ʻo e faingataʻá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne aʻusia ʻi Ketisemani mo Kalevalé: ‘Ko [ha] mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtua, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahi, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí’ [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18]. Kuo fakatupu ʻe hoku fokoutuá ʻeku toutou toe fakakaukau ki he ‘māfimafi ʻo e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí’ [2 Nīfai 9:40]. Lolotonga ʻeku fakaakeaké, kuo fakaeʻa ʻe he ʻEikí Hono mālohi fakalangí ʻi ha ngaahi founga nonga mo ʻikai toe fakaʻuliʻulilātai.”

Ngaahi Akonaki ʻa Lāsolo M. Nalesoní

Ko e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻa e ʻelito ʻo e ngāue ʻi he hisitōlia kotoa e faʻahinga ʻo e tangatá

Naʻe ʻosi teuteuʻi e palani ʻo e fakamoʻuí, kimuʻa ʻi hono ʻai e tuʻunga ʻo e māmaní. Naʻe kau ai ʻa e faingamālie nāunauʻia ko ia ki ha tofiʻa fakalangi ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Ko e uho ‘o e palani ko iá ‘a e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí. ʻI he ngaahi fakataha alēlea ʻi he maama fakalaumālié, naʻe tomuʻa fakanofo Ia ʻe Heʻene Tamaí ke fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá mo maumauʻi e ngaahi haʻi ʻo e mate fakatuʻasino mo fakalaumālié. Naʻe folofola ʻa Sīsū, “Ko au ia … naʻe teuteu talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní ke huhuʻi ʻa hoku kakaí. … ʻE maʻu ʻiate au ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻa e moʻuí, pea maʻu ia ʻo taʻengata, ʻio ʻa kinautolu ʻe tui ki hoku hingoá” [ʻEta 3:14].

ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku tau ui e misiona ʻo [Kalaisí] ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia naʻe hoko ʻa e toetuʻú ko ha meʻa moʻoni ki he taha kotoa pea fakafaingamālieʻi ai ʻa e moʻui taʻengatá maʻanautolu ʻoku fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá pea maʻu mo tauhi e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava mahuʻingá.

ʻOku taʻekakato fakatokāteline ke fakamatala ki he fakalelei ʻa e ʻEikí ʻo fakaʻaongaʻi ha ngaahi kupuʻi lea fakanounou, hangē ko e “ko e Fakaleleí” pe “ko e mālohi fakaivia ʻo e Fakaleleí” pe “fakaʻaongaʻi ʻo e Fakaleleí” pe “fakamālohia ʻe he Fakaleleí.” ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi fakalea ko ʻení ha tuʻunga fakatuʻutāmaki moʻoni ʻo hono takihalaʻi ʻo e tuí ʻi hono ʻai ha meʻa ʻoku hoko ʻo hangē ʻokú ne moʻui pea maʻu ha tuʻunga malava ʻoku ʻikai kau ai ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.

ʻI he malumalu ʻo e palani maʻongoʻonga taʻengata ʻa e Tamaí, ko e Fakamoʻuí naʻe mamahí. Ko e Fakamoʻuí naʻá Ne veteki e ngaahi haʻi ʻo e maté. Ko e Fakamoʻuí naʻá Ne totongi huhuʻi ʻetau ngaahi angahalá mo e maumaufonó pea toʻo ia makatuʻunga ʻi heʻetau fakatomala. Ko e Fakamoʻuí ʻokú Ne fakahaofi kitautolu mei he mate fakaesinó mo fakalaumālié.

ʻOku ʻikai ha sino taʻe-hā-mai ia ʻe ui “ko e Fakaleleí” te tau lava ʻo tangi ki ai ke maʻu mei ai ha fakafiemālie, fakamoʻui, fakamolemole, pe mālohi. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e tupuʻangá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi foʻi lea toputapu hangē ko e Fakaleleí mo e Toetuʻú ʻa e meʻa ne fai ʻe he Fakamoʻuí, ʻo fakatatau mo e palani ʻa e Tamaí, ka tau lava ʻo moʻui mo ha ʻamanaki lelei ʻi he moʻuí ni pea maʻu mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama kahaʻú. ʻOku mahino mo fakahoungaʻi lelei taha e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí—ʻa e tefitoʻi ngāue ʻi he hisitōlia kotoa ʻo e tangatá—ʻi he taimi ʻoku tau fakamatalaʻi mahino mo fakafehokotaki ai kiate Ia.

Kātaki ʻo akoʻi hoʻomou fānaú mo e niʻihi kehé ʻo kau ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ko ʻEne Fakaleleí ʻa e meʻa mahuʻinga taha naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní, pea ko e fakavaʻe ia ʻo ʻetau tui fakalotú. ʻOku fika ua ki ai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi heʻetau tui fakalotú.

Ngaahi Fehuʻi ke Akó

Te ke fakamatalaʻi fēfē ki ha tokotaha taʻu 10 e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí? Ko e hā ʻoku hoko ai e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ko e ʻelito ʻo e hisitōlia kotoa e faʻahinga ʻo e tangatá?

Ko e Fakamoʻuí toko taha pē te ne lava ʻo fakahoko ʻa e Fakaleleí

Naʻe fiemaʻu ha fakalelei taʻe-fakangatangata ke ne huhuʻi ʻa ʻĀtama, ʻIvi mo hono kotoa hona hakó. Kuo pau ke fakaʻatā ʻe he fakalelei ko iá ʻa hotau sino fakamatelié ke toetuʻu pea liliu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai ha toto, ʻikai toe moʻua ki he mahakí, ʻauʻauhá, pe maté.

Fakatatau ki he fono taʻengatá, naʻe fiemaʻu ʻe he fakaleleí ha taha moʻui taʻe-faʻa-mate, ʻa ē ʻoku ʻikai moʻulaloa ki he maté, ke ne fakahoko ha feilaulau fakatāutaha. Ka kuo pau ke Ne pekia pea toe fokotuʻu hake Hono sinó. Ko e Fakamoʻuí toko taha pē te ne lava ʻo fakahoko ʻení. Naʻá Ne maʻu mei Heʻene faʻeé ʻa e mālohi ke pekiá. Naʻá Ne maʻu mei Heʻene Tamaí ʻa e mālohi ki he maté. …

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39). Ko Ia naʻá Ne fakatupu ʻa e māmaní, naʻá Ne hāʻele mai ki he moʻui fakamatelié ke fakahoko e finangalo ʻo ʻEne Tamaí mo e ngaahi kikite kotoa pē ʻo ʻEne fakaleleí. Pea ʻoku huhuʻi ʻe Heʻene fakaleleí ʻa e laumālie kotoa mei he ngaahi tautea ʻo e maumaufono fakatāutahá, ʻo makatuʻunga ʻi he fakatomalá.

Fehuʻi ke Ako

Ko e hā naʻe ʻikai lava ai ʻe ha taha tuku kehe pē ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakahoko ʻa e Fakaleleí?

ʻOku maʻu ʻa e ʻuhinga loloto ange ʻi hono ako ʻo e foʻi lea ko e fakaleleí

ʻOku maʻu ha ngaahi ʻuhinga loloto ange ʻi hono ako ʻo e foʻi lea fakaleleí ʻi he lea faka-Semētikí ʻi he taimi ʻo e Fuakava Motuʻá. Ko e foʻi lea tefito ki he fakaleleí, ʻi he lea faka-Hepeluú ko e kaphar, ʻa ia ko ha lea ngāue ʻoku ʻuhinga “ke ʻufiʻufi” pe “ke fakamolemoleʻi.” Ko e foʻi lea ʻoku kāinga ofi ʻaupito mo iá ko e lea faka-ʻAlamea mo faka-ʻAlepea ko e kafat, ʻa ia ʻoku ʻuhinga “ko ha fāʻofua vāofi.” … ʻOku hā mahino ʻeni ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻOku pehē ai ʻe ha fakamatala ʻe taha “kuo huhuʻi ʻe he ʻEikí ʻa hoku laumālié … ; kuó u mamata ki hono nāunaú, pea ʻoku takatakaiʻi au ʻo taʻengata ʻe he ongo toʻukupu ʻo ʻene ʻofá” [2 Nīfai 1:15]. ʻOku toe ʻomi ʻe he taha ʻa e ʻamanaki lelei nāunauʻia ʻo hono “hapai ʻa kinautolu ʻi he ongo toʻukupu ʻo Sīsuú” [Molomona 5:11].

ʻOku ou tangi fiefia ʻi he taimi ʻoku ou fakakaukauloto ai ki hono mahuʻinga ʻo e meʻa kotoa ko iá. ʻOku ʻuhinga ʻa e huhuʻí ki he fakaleleí—ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he vāofi mo e ʻOtuá, ʻo ʻikai ngata pē ʻi hono fakahaaʻi ʻa ʻEne fakamolemolé, ka ʻi heʻetau uouangataha ʻi he fakakaukaú mo e ongó. Ko ha faingamālie lelei moʻoni! Pea ko ha fakafiemālie moʻoni ia kiate kitautolu mo hotau ngaahi ʻofaʻanga kuo ʻosi mavahe mei hotau siakale fakafāmilí ʻi he matapā ʻoku tau ui ko e maté! …

Neongo ʻoku hā tuʻo taha pē ʻa e ongo foʻi lea ko e fakaleleiʻi pe fakalelei, ʻi he liliu ʻa Kingi Sēmisi ʻo e Fuakava Foʻoú, ka ʻoku hā tuʻo 35 ia ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻI heʻene hoko ko ha fakamoʻoni ʻe taha ʻo Sīsū Kalaisí, ʻokú ne ʻomi ha maama mahuʻinga ki Heʻene Fakaleleí, pea pehē ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Mataʻitofe Mahuʻingá. Kuo tānaki mai ʻe he fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ha meʻa lahi ki hono fakavaʻe ʻetau mahino ki he Tohi Tapú.

Ngaahi Fehuʻi ke Akó

ʻE lava fēfē ʻe he mahino kiate koe ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko e fakaleleí ʻo ʻomi ha fiemālie kiate koe? Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe ke pukepuke hake ʻi he ongo toʻukupu ʻo e Fakamoʻuí?

ʻOku taʻe-fakangatangata e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí

ʻI he ngaahi taimi teuteuʻanga ʻo e Fuakava Motuʻá, naʻe fakangatangata hono fakaʻaongaʻi ʻo e fakaleleí—ʻo ʻuhinga ia naʻe ʻi ai hono ngataʻanga. Ko ha fakataipe ia ʻo e Fakalelei aofangatuku ʻa Sīsū ko e Kalaisí. ʻOku taʻe-fakangatangata ʻEne Fakaleleí—ʻo ʻikai hano ngataʻanga. Naʻe ʻikai foki hano ngataʻanga he ʻe fakahaofi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá mei he mate ʻoku ʻikai hano ngataʻangá. Naʻe taʻe-fakangatangata ia ʻi he lahi ʻo ʻEne mamahí. Naʻe taʻe-fakangatangata ia ʻi he taimí, ʻi hono fakangata ʻo e fakataipe ʻo e feilaulau ʻaki e monumanú ʻi muʻá. Naʻe toe taʻe-fakangatangata ia ʻi hono lahí—he naʻe pau ke fakahoko tuʻo taha pē ia maʻá e taha kotoa. Pea naʻe ʻikai ngata ʻene aʻu atu e ʻaloʻofa ʻo e Fakaleleí ki ha niʻihi tokolahi pē, ka ki he ngaahi māmani taʻe-faʻalaua naʻá Ne fakatupú. Naʻe ope atu ʻene taʻe-fakangatangatá ʻi he meʻa ne malava ke fakafuofuaʻi ʻe he meʻafua ʻa e tangatá pe mākupusi fakamatelié.

Ko Sīsū toko taha pē te Ne lava ʻo foaki ha faʻahinga fakalelei pehē, talu mei hono ʻaloʻi Ia ʻe ha faʻē matelie mo ha Tamai taʻe-faʻa-mate. Koeʻuhí ko e tofiʻa tukufakaholo makehe ko iá, ko ha Tokotaha tuʻunga taʻefakangatangata ʻa Sīsū.

Fehuʻi ke Ako

Ko e hā e ngaahi founga ʻoku taʻefakangatangata ai e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí?

ʻOku fakataimi pē ʻa e haʻi ʻo e mate fakaesinó koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

ʻOku pehē ʻe ha niʻihi ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe tuʻuloa ʻo hangē ko e maté. Mole ke mamaʻo! ʻOku fakataimi pē ʻa e haʻi ʻo e mate fakaesinó. Naʻe kamata ia ʻi he hinga ʻa ʻĀtamá; ka naʻe fakangata ia ʻe he fakalelei ʻa Sīsū ko e Kalaisí. ʻOku fakataimi pē foki mo e vahaʻataimi tatali ʻi palataisí. ʻOku ngata ia ʻi he toetuʻú. ʻOku tau ʻiloʻi mei he Tohi ʻa Molomoná “kuo pau ke tuku hake ‘e he palataisi ‘o e ‘Otuá ‘a e laumālie ‘o e kau māʻoniʻoní, pea tuku hake ‘e he faʻitoká ‘a e sino ‘o e kau māʻoniʻoní; pea ‘e toe fakatahaʻi ‘a e laumālié mo e sinó pea hoko ‘a e tangata kotoa pē ‘o haohaoa mo taʻefaʻamate pea nau hoko ko ha ngaahi laumālie moʻui.” (2 Nīfai 9:13.) …

ʻOku maʻu moʻoni ʻe he ʻEiki naʻá Ne fakatupu kitautolú ʻa e mālohi ke toe fakahoko ia. ʻE kei malava pē ke maʻu ʻa e ngaahi ʻelemēniti mahuʻinga tatau ʻoku ʻi hotau sinó he taimi ní—ʻi Heʻene fekaú. ʻE lava ke kei maʻu pē ʻa e tuʻunga tatau ʻi he taimí ni ʻa ia ʻoku ʻi hotau ngaahi selo moʻui takitaha ke fokotuʻutuʻu ʻaki ha ngaahi selo foʻou. Ko ee mana ko ia ʻo e toetuʻú, ʻi heʻene fakaofo hangē ko ia ʻe ʻi aí, ʻoku maʻongoʻonga tatau pē ia mo e mana ʻo hono ʻuluaki fakatupu kitautolú.

ʻOku fiemaʻu ʻa e toetuʻú ki he haohaoa taʻengatá. Fakamālō ki he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ko hotau sinó, mo e ngaahi meʻa ʻuli ʻi he moʻui fakamatelié, ʻe taʻe-faʻa-ʻauʻauha ia. ʻE maʻu ʻe hotau sino fakamatelié, ʻa ia ʻoku moʻulaloa ki he mahakí, maté, mo e ʻauhá, ʻa e nāunau taʻe-faʻa-maté. ʻOku lolotonga tokoniʻi foki hotau sinó ʻe he toto moʻuí pea hoko ʻo motuʻa, ka ʻe hanga ʻe he laumālié ʻo tokoniʻi hotau sinó ʻo ʻikai ke toe liliu pea fakalaka atu ʻi he ngaahi haʻi ʻo e maté.

Fehuʻi ke Ako

Ko e hā ha fakafiemālie kuó ke maʻu mei hono ʻiloʻi ʻa e foʻi moʻoni kuo Toetuʻu ʻa Kalaisí?

ʻE lava ke fakamoʻui kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí mo tokoni ke tau matuʻuaki hotau ngaahi faingataʻaʻiá

ʻI he konga kimuʻa ʻo ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, naʻe fakahā ʻe Sīsū kuo fekauʻi mai Ia “ke fakamoʻui ʻa e loto-mafesí” [Luke 4:18]. Naʻe tatau pē ʻEne sīpingá, ʻi ha faʻahinga feituʻu pē naʻá Ne akoʻi ai kinautolu. ʻI heʻeku lau ʻEne folofolá ʻi ha ngaahi taimi mo e feituʻu kehekehe ʻe fā, fakatokangaʻi e sīpingá.

  • Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he kakai ʻo e Fonua Tapú “ʻe mamata [Hono kakaí] ʻaki honau matá, mo fanongo ʻaki honau telingá, pea ʻiloʻi ʻe honau lotó, ʻo nau ului, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu” [Mātiu 13:15].

  • Naʻe fai ʻe he ʻEiki toetuʻú ʻa e fakaafé ni ki he kakai ʻo ʻAmelika he kuonga muʻá: “Tafoki mai kiate au, … fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá, pea liliu, koeʻuhí ke u fakamoʻui ʻa kimoutolu” [3 Nīfai 9:13].

  • Naʻá Ne akoʻi ki he kau taki ʻo Hono Siasí, “Te mou kei fai atu ʻa e tokoní ki ai; he ʻoku ʻikai te mou ʻilo naʻa faifai pea nau tafoki mai ʻo fakatomala, pea haʻu kiate au mo e loto-fakamātoato moʻoni, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu” [3 Nīfai 18:32].

  • Kimui ange, “lolotonga e liliu ʻo e meʻa kotoa pē” [Ngāue 3:21], naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfitá ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e kau paioniá, “Hili honau ngaahi ʻahiʻahí, mo e ngaahi faingataʻa lahi, vakai, ko au, ko e ʻEikí, te u muimui ʻiate kinautolu, pea kapau ʻe ʻikai te nau fakafefeka honau lotó, mo fakakekeva honau kiá kiate au, ʻe liliu ʻa kinautolu, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu” [Tokēteline mo e Ngaahi Fuakava 112:13].

Koeʻuhí ko e feilaulau ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku tau maʻu ai Hono mālohi faifakamoʻuí. Te Ne fakamoʻui hotau lotó, foaki mai ha mālohi ʻi he taimi ʻoku tau vaivai aí, ʻai ke tau lava ʻo fai e ngaahi meʻa he ʻikai ke tau teitei lava ʻo fai ʻiate kitautolu peé, pea fakamoʻui kitautolu mei he angahalá ʻi he taimi ʻoku tau fakatomala aí. ʻE lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke tau matuʻuaki ʻa e mamahí, loto-mamahí, vaivaí, manavaheé, loto-hohaʻá, mo e ngaahi meʻa kotoa ko ia ʻoku hoko ko e konga ʻo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻui fakamatelié.

ʻE lava ke faingataʻa ʻa e moʻuí ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOku ou manatuʻi e taimi naʻe mālōlō fakafokifā ai hoku uaifi ko Tenisoló ʻi he tuʻu e tā hono mafú. Naʻe ʻikai ke lava ʻe heʻeku ʻilo ko ha toketā tafa mafú ʻo fakahaofi ia. Kuo ʻave ʻe he kanisaá ha toko ua ʻo ʻema fānau fefiné. ʻOku mahino kiate au ʻa e fakamamahi ʻo e māvae mo e niʻihi ʻokú te ʻofa aí.

Ka ko Sīsū ʻa e Maama ʻoku ulo ʻi he fakapoʻulí. Ko Ia ʻa e “halá, mo e moʻoní, pea mo e moʻuí” [Sione 14:6]. Ko Ia hotau taulamá ʻi he taimi ʻoku tau fuʻu faingataʻaʻia aí.

Fehuʻi ke Ako

Kuo tokoniʻi fēfē koe mo kinautolu ʻokú ke ʻofa aí ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí?

ʻE lava ke fakahaohaoaʻi kitautolu ʻiate Ia ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí

Kātaki ʻo akoʻi mo toe akoʻi ʻe lava ke fakahaohaoaʻi ha taha fakafoʻituitui ʻiate Ia ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí. Ka ʻoku ʻikai ke hoko ʻa e tuʻunga haohaoa ko iá ʻi heni mo e taimí ni. ʻI he moʻuí ni, ʻoku ʻikai ke haohaoa ha taha ʻiate kitautolu. ʻIo, ʻoku tau fai kotoa ha ngaahi fehalaaki. Ka ʻoku hanga ʻe he Fakalelei ʻa Kalaisí ʻo ʻai ke tau lava ʻo mavahe hake mei ai pea siʻaki atu ʻetau ngaahi angahalá mo e fehalaākí kimui ʻiate kitautolu. ʻE lava ke fakamolemoleʻi kitautolu ʻo kapau te tau fakatomala. ʻI hono fakahoko e fakatomala moʻoní, ʻe liliu kakato ai ʻetau fakakaukaú, ʻiló, laumālié, ʻo aʻu ki he ngaahi holi ʻa hotau lotó. ʻE toki lava pē ke tau hoko ko ha kau ākonga mateaki ʻa e ʻEikí ʻi he hokohoko faivelenga atu ʻa e fakatomalá.

Fehuʻi ke Ako

Kuo tokoniʻi fēfē koe ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke liliu ho lotó, ʻatamaí, mo e laumālié?

ʻOku hanga ʻe he ngaahi ouau mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí ʻo fakataipe e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí

ʻOku hanga ʻe he ngaahi ouau mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí ʻo fakataipe ʻa e Fakaleleí. Ko e papitaiso ʻi he fakaukú, ko ha tatau ia ʻo e pekia, telio, mo e Toetuʻu ʻa e Huhuʻí. ʻOku fakafoʻou ʻe he maʻu ʻo e sākalamēnití ʻa e ngaahi fuakava ʻo e papitaisó mo fakafoʻou ʻetau manatu ki he sino ʻa e Fakamoʻuí kuo maumauʻí pea mo e taʻataʻa naʻá Ne lilingi maʻatautolú. ʻOku fakataipe ʻe he ngaahi ouau fakatemipalé ʻetau fakalelei ki he ʻEikí mo silaʻi e ngaahi fāmilí ke fakataha ʻo taʻengata. ʻOku fakafeʻungaʻi kitautolu ʻe he talangofua ki he ngaahi fuakava toputapu naʻe fai ʻi he temipalé ki he moʻui taʻengatá—ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá ki he tangatá—ʻa e “taumuʻa mo e ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí.”

Fehuʻi ke Ako

Kuo tokoniʻi fēfē koe ʻe he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí?

Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e ngāue maʻongoʻonga taha ʻo e ʻofá ʻi he hisitōlia kotoa pē

Ko e faingataʻaʻia ʻa e Fakaleleí naʻe fakatefito ia ʻi he kolo ko Selusalemá. Naʻe fakahoko ai ʻa e ngāue maʻongoʻonga taha ʻo e ʻofá kuo lekooti ʻi hono kotoa ʻo e hisitōliá. ʻI he mavahe ʻa Sīsū mo Hono ngaahi kaungāmeʻá mei he loki ʻi ʻolungá, naʻa nau kolosi ʻi he teleʻa loloto ʻi he fakahahake ʻo e koló ʻo aʻu mai ki ha ngoue ʻōlive ʻi he tafaʻaki ki lalo ʻo e Moʻunga ʻŌlivé. ʻI he ngoue ko ia ʻoku fakahingoa ʻaki ʻa e lea faka-Hepelū ko e Ketisemaní—ko hono ʻuhingá ko e “ngaohiʻanga lolo”—naʻe tā ʻa e ʻōlivé pea tataʻo ke maʻu mei ai ha lolo mo ha meʻakai. Naʻe “kātakiʻi ai [ʻe he ʻEikí ʻi Ketisemani] ʻa e mamahi ʻo e kakai kotoa pē, koeʻuhí ke [nau] lava … ʻo fakatomala pea haʻu kiate ia” [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:11]. Naʻá Ne toʻo kiate Ia ʻa e mamafa ʻo e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, pea naʻá Ne fua ʻa hono kavenga mafatukitukí ʻo fakatupunga ai ʻa e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo Hono kilí.

Naʻe tā pea haha Ia kimui ange. Naʻe ʻai ha kalauni talatala māsila ki Hono ʻulú ko ha founga fakamamahi lahi ange. Naʻe manukiʻi mo taukaeʻi ia. Naʻá Ne fuesia ʻa e angakovi kotoa pē ʻi he nima ʻo Hono kakaí. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Naʻá ku haʻu ki hoku kakaí, pea naʻe ʻikai maʻu au ʻe hoku kakaí” [3 Nīfai 9:16]. Naʻa nau fakafisingaʻi kae ʻikai ke nau tali lelei Ia. Naʻe fekau Ia ke fua Hono kolosí ki Kalevale, pea tutuki Ia ki he kolosi ko iá pea mamahiʻia ʻi he mamahi ʻoku ʻikai ke lava ʻo fakamatalaʻí.

Naʻá Ne folofola kimui ange, “ʻOku ou fieinua” [Sione 19:28]. ʻOku mahino lelei ki ha toketā ʻi he meʻa fakafaitoʻó ʻa e lea ko ʻení. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau toketaá ko e taimi ʻoku ʻohovale ai ha taha mahaki koeʻuhí ko e mole ʻa e totó, pea ʻoku mahino ko e tokotaha puke ko iá—kapau ʻokú ne kei ʻilo ha meʻa—ʻe pakupaku mo mingi e loungutú ʻo kole ki ha meʻi vai.

Neongo naʻe tomuʻa ʻafioʻi lelei ʻe he Tamaí mo e ʻAló ʻa e meʻa ʻe aʻusiá, ka ʻi heʻene hoko tonu maí naʻe hoko ai ha mamahi naʻe ʻikai ke lava ʻo fakamatalaʻi. “Pea pehē ʻe [Sīsū], ʻApā, Tamai, ʻoku faʻa fai ʻe koe ʻa e meʻa kotoa pē; ke ke ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻá ku faʻiteliha au, ka ko koe pē” [Maʻake 14:36]. Naʻe fakahoko pē ʻe Sīsū ʻa e finangalo ʻo ʻEne Tamaí. Hili ha ʻaho ʻe tolu mei ai, hangē pē ko ia naʻe kikiteʻí, naʻá Ne toe tuʻu mei he faʻitoká. Naʻá Ne hoko ko e ʻuluaki fua ʻo e Toetuʻú. Kuó Ne fakahoko ʻa e Fakaleleí, ʻa ia ʻe lava ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá ʻe he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá. Ko e meʻa kotoa pē naʻe ʻalu hala koeʻuhi ko e Hingá, kuo fakatonutonu ia ʻe he Fakaleleí.

ʻOku tāpuekina kitautolu takitaha ʻe he Fakalelei ʻa [Kalaisí] ʻi ha founga mātuʻaki fakataautaha. Fakafanongo fakalelei ki he fakamatala ko ʻeni meia Sīsuú:

“He vakai, ko au, ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhí ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala;

Ka ʻo kapau ʻe ʻikai ke nau fakatomala kuo pau ke nau mamahi ʻo hangē pē ko aú;

“ʻA ia ko e mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahí, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí, mo e mamahiʻia ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi—peá u loto ke ʻoua naʻá ku inu ʻi he ipu mahí, peá u holomui ai—

“Ka neongo iá, kae tuku ʻa e lāngilangí ki he Tamaí, pea naʻá ku inu ai ʻo fakaʻosi ʻa ʻeku ngaahi teuteu ki he fānau ʻa e tangatá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:16–19).

Naʻe fakahoko ʻe Sīsū ʻEne talaʻofa nāunauʻia naʻe fai ʻi he ngaahi fakataha alēlea kimuʻa ʻi he māmaní ʻaki ʻEne fakalelei maʻá e Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví ʻo ʻikai toe fakakounaʻi pea mo ʻetau ngaahi angahalá ʻo makatuʻunga ʻi heʻetau fakatomalá.

Ngaahi Fehuʻi ke Akó

Ko e hā ʻoku akoʻi atu kiate koe ʻe he mamahi ʻa Kalaisí fekauʻaki mo ʻEne ʻofa kiate kitautolú? ʻOkú ne ʻai ke ke ongoʻi fēfē kiate Ia?

Te tau lava ʻo fiefia he kuo ikunaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa māmani

Kimuʻa pea toki fakamoʻulaloaʻi ʻe he Fakamoʻuí Ia ki he mamahi ʻo Ketisemani mo Kalevalé, naʻá Ne fakahā ki Heʻene Kau ʻAposetoló, “Te mou maʻu ʻa e mamahí ʻi māmani: ka mou loto-toʻa; kuó u ikuʻi ʻa māmani” [Sione 16:33; tānaki atu ʻa e fakamamafá]. Kimui aí, naʻe kólenga mai ʻa Sīsū ke tau fai ʻa e meʻa tatau ʻi Heʻene folofola ʻo pehē, “ʻOku ou lotoe ke mou ikunaʻi ʻa e māmaní” [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakaava 64:2; tānaki atu ʻa e fakamamafá].

Siʻi kāinga ʻofeina, ko ʻeku pōpoaki ʻeni kiate kimoutolu he ʻaho ní, koeʻuhí naʻe ikuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e māmani hingá ni, pea koeʻuhí naʻá Ne fakalelei maʻatautolu takitahá, te ke lava mo koe ʻo ikuʻi ʻa e māmani fonu angahala, siokita, mo fakaongosia ko ʻení.

Koeʻuhí kuo hanga ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene Fakalelei taʻe-fakangatangatá ʻo huhuʻi kitautolu mei he vaivaí, fehalaākí, mo e angahalá, pea koeʻuhí naʻá Ne aʻusia ʻa e mamahí, loto-hohaʻá mo e mafasia kotoa pē kuó ke fouá, ka ʻi hoʻo fakatomala moʻoni mo kolea ʻEne tokoní, te ke lava ʻo ikuʻi ʻa e māmani fakatuʻutāmakí ni.

Te ke lava ʻo ikunaʻi ʻa e ngaahi kovi fakalaumālie mo e ongosia fakaeloto ʻo e māmaní, pea kau ai ʻa e ʻa e fiemeʻá, hīkisiá, ʻitá, angaʻulí, taaufehiʻá, mānumanú, meheká, mo e ilifiá. Neongo e ngaahi takihala mo e ngaahi fakahohaʻa ʻoku nau ʻākilotoa kitautolú, te ke lava ʻo maʻu ha fiemāliemoʻoni—ʻa ia ko ha fakafiemālie mo ha nonga—ʻo aʻu ki hoʻo ngaahi palopalema fakatuta tahá.

Fehuʻi ke Ako

ʻOku tokoni fēfē hono ʻiloʻi kuo ikunaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e māmaní ke tau fiefia neongo e ngaahi taimi faingataʻá?

Ngaahi Fakaafé mo e Ngaahi Talaʻofá

Maʻu ha fiemālie mo ha nonga ʻi he Fakalelei taʻefakangatangata ʻa e Fakamoʻuí

Siʻi kāinga ʻofeina, ko ʻeku pōpoaki ʻeni kiate kimoutolu he ʻaho ní, koeʻuhí naʻe ikuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e māmani hingá ni, pea mo ʻEne fakalelei maʻatautolu takitahá, te ke lava mo koe ʻo ikuʻi ʻa e māmani fonu angahala, siokita, mo fakaongosia ko ʻení.

Koeʻuhí kuo hanga ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene Fakalelei taʻe-fakangatangatá ʻo huhuʻi kitautolu mei he vaivaí, fehalaākí, mo e angahalá, pea koeʻuhí naʻá Ne aʻusia ʻa e mamahí, loto-hohaʻá mo e mafasia kotoa pē kuó ke fouá, ka ʻi hoʻo fakatomala moʻoni mo kolea ʻEne tokoní, te ke lava ʻo ikuʻi ʻa e māmani fakatuʻutāmakí ni.

Te ke lava ʻo ikunaʻi ʻa e ngaahi kovi fakalaumālie mo fakaongosia fakaeloto ʻo e māmaní, ʻo kau ai ʻa e fiemeʻá, hīkisiá, ʻitá, angaʻulí, taaufehiʻá, mānumanú, meheká, mo e ilifiá. Neongo e ngaahi takihala mo e ngaahi fakahohaʻa ʻoku nau ʻākilotoa kitautolú, te ke lava ʻo maʻu ha fiemālie—moʻoni ʻa ia ko ha fakafiemālie mo ha nonga—ʻo aʻu ki hoʻo ngaahi palopalema fakatuta tahá.

Akoʻi hoʻo fānaú ʻo kau ki he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí

Kātaki ʻo akoʻi hoʻomou fānaú mo e niʻihi kehé ʻo kau ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ko ʻEne Fakaleleí ʻa e meʻa mahuʻinga taha naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní, pea ko e fakavaʻe ia ʻo ʻetau tui fakalotú. ʻOku fika ua ki ai ʻa e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo ʻetau tui fakalotú.

Akoʻi ange ʻe lava ke fakahaohaoʻi kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí

Kātaki ʻo akoʻi mo toe akoʻi ʻe lava ke fakahaohaoaʻi ha taha fakafoʻituitui ʻiate Ia ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí. Ka ʻoku ʻikai ke hoko ʻa e tuʻunga haohaoa ko iá ʻi heni mo e taimí ni. ʻI he moʻuí ni, ʻoku ʻikai ke haohaoa ha taha ʻiate kitautolu. ʻIo, ʻoku tau fai kotoa ha ngaahi fehalaaki. Ka ʻoku hanga ʻe he Fakalelei ʻa Kalaisí ʻo ʻai ke tau lava ʻo mavahe hake mei ai pea siʻaki atu ʻetau ngaahi angahalá mo e fehalaākí kimui ʻiate kitautolu. ʻE lava ke fakamolemoleʻi kitautolu ʻo kapau te tau fakatomala. ʻI hono fakahoko e fakatomala moʻoní, ʻe liliu kakato ai ʻetau fakakaukaú, ʻiló, laumālié, ʻo aʻu ki he ngaahi holi ʻa hotau lotó. ʻE toki lava pē ke tau hoko ko ha kau ākonga mateaki ʻa e ʻEikí ʻi he fakatomala hokohoko mo fakamātoato.

Ngaahi Vitiō

Special Witnesses of Christ—President Russell M. Nelson

Atonement—Not a One-Time Thing

Ngaahi Lea Fekauʻakí

Ko Sīsū Kalaisi Hotau Fakamoʻuí” (ʻEpeleli 2023 Liahona)

Ikuʻi ʻa Māmani mo Maʻu ha Fiemālie” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 2022)

Ko Hono Tohoakiʻi mai e Mālohi ʻo Sīsū Kalaisí ki Heʻetau Moʻuí” (konifelenisi lahi ʻEpeleli 2017)

Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí” (konifelenisi lahi ʻEpeleli 2008)

Sīsū Kalaisi—ko e ʻEiki Faifakamoʻui” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 2005)

Ko ha Fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 1999)

Gratitude for the Mission and Ministry of Jesus Christ” (fakataha lotu ʻa e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi 18 ʻAokosi 1998)

Ko e Fakaleleí” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 1996)

Perfection Pending” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 1995)

Tuʻu Maʻu ʻi he Lotolotonga ʻo e Liliu” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 1993)

Doors of Death” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 1992)

Jesus Christ—Our Master and More” (fakataha lotu ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi 2 Fēpueli, 1992)

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Fakakaukau Fakasilesitiale!Liahona, Nōvema 2023, 117.

  2. How Firm Our Foundation,” Ensign, Mē 2002, 75.

  3. Ko Hono Tohoakiʻi mai e Mālohi ʻo Sīsū Kalaisí ki Heʻetau Moʻuí,” Liahona, Mē 2017, 40.

  4. “Tauhi e Ngaahi Fekau ʻa e ʻOtuá” (pōpoaki ki he kāingalotu ʻi Saute ʻAmeliká, 20 ʻOkatopa 2018), teʻeki pulusi.

  5. Constancy amid Change,” Ensign, Nov. 1993, 34.

  6. The Atonement,” Ensign, Nov. 1996, 34–35.

  7. The Atonement,” 35.

  8. Doors of Death,” Ensign, May 1992, 73–74.

  9. Perfection Pending,” Ensign, Nov. 1995, 87.

  10. Jesus Christ—the Master Healer,” Liahona, Nov. 2005, 86.

  11. “The Happiest Place on Earth” (fakataha lotu ʻi ʻOlanitō, Folōlita, 9 Sune, 2019), teʻeki pulusi.

  12. “Epistles of the Lord” (lea ʻi he seminā ʻa e kau palesiteni fakamisiona foʻou, 25 Sune, 2015), teʻeki pulusi.

  13. The Atonement,” 35; quoting Bruce R. McConkie, The Promised Messiah (1978), 568.

  14. The Atonement,” 35.

  15. “Jesus the Christ—Our Master and More” (lea naʻe fai ʻi he Fakataha ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 11 ʻAokosi, 1992), teʻeki pulusi.

  16. Ikuʻi ʻa Māmani mo Maʻu ha Fiemālie,” Liahona, Nōvema 2022, 96.

  17. Ikuʻi ʻa Māmani mo Maʻu ha Fiemālie,” 96.

  18. “Keep God’s Commandments,” teʻeki pulusi.

  19. “Epistles of the Lord,” teʻeki pulusi.

Paaki