Konifelenisi ʻa e Kau Faiako Fakalotu ʻa e CES
ʻOku Tuʻuloa ʻa e Moʻoní


ʻOku Tuʻuloa ʻa e Moʻoní

Ko ha Efiafi mo ʻEletā D. Todd Christofferson

Lea ki he kau Faiako Fakalotu ʻa e CES ʻAho 26 ʻo Sānuali, 2018 • Tāpanikale Sōleki Sití

ʻOku ou loto ke lea atu kiate kimoutolu ʻi he efiafí ni fekauʻaki mo e moʻoní. ʻOku fatongia ʻaki ʻe he Potungāue Ako ʻa e Siasí ʻa hono akoʻi mo fakatōkakano e moʻoní, tautautefito ki he ngaahi moʻoni fakaofo mo mahuʻinga ʻoku makatuʻunga mei ai ʻa e moʻui taʻengatá. Kuo mahuʻinga maʻu pē ke ʻikai ngata pē ʻi hono akoʻi ʻa e moʻoní ka ke maluʻi foki ia, pea ʻoku fakaʻau ke tupulaki e fie maʻu ko iá ʻi hotau taimí.

ʻOku tau manatuʻi kotoa pē ʻa e fepōtalanoaʻaki ʻi hono fakamaauʻi ʻa Sīsū ʻi he ʻao ʻo Pailató mo ʻEne kalanga naʻá Ne haʻu ki he māmaní ke “fakamoʻoni ki he moʻoní. Naʻe folofola ʻa Sīsū, “Ko ia kotoa pē ʻoku ʻi he moʻoní, ʻoku fanongo ia ki hoku leʻó”1 Naʻe fakaangaʻi ʻe Pailato ia ʻi heʻene tali, “Ko e hā ʻa e moʻoní?”2 Naʻe mahino ko ha fehuʻi fakatupu fakakaukau pē ia. Mahalo naʻe ʻikai tui ia ʻoku ʻi ai ha moʻoni, pe hili ha moʻui fakapolitikale fakafufū, te ne toe ʻamanaki ke ʻiloʻi totonu ʻa e moʻoní. Ka neongo iá, ko e fehuʻi lelei naʻá ne faí, ko ha fehuʻi ʻoku totonu ke tau fakakaukau ki ai.

ʻI Heʻene lotu hūfekina fakaofo ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí, naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he ʻEikí ʻoku moʻoní e folofola ʻa e Tamaí.3 Naʻá Ne fakahā ʻoku moʻoni e lea mo e fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea ʻoku “tuʻu ʻa e moʻoní ʻo taʻengata pea taʻengata.”4 ʻOkufakahā ko e Tamaí mo e ʻAló fakatouʻosi ʻokú Na “fonu ʻi he ʻaloʻofa mo e moʻoni”.5 ʻI ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻe foaki ange ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fakaʻuhinga mahino taha mahalo kuo tau maʻu fekauʻaki mo e moʻoní: “Pea ko e moʻoní ʻa e ʻiloʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí.”6

Neongo e fakapatonu ʻa e fakaʻuhinga ko iá, ʻoku mahino kapau he ʻikai ha tokoni fakalangi, ko e kiʻi kukukuku ʻa e tangatá fekauʻaki mo e moʻoní he ʻikai ke fuʻu loloto ia. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe Palōfesa Chauncey C. Riddle ʻi he founga ko ʻení:

“ʻOku ʻikai ha tangata te ne maʻu ha kihiʻi momoʻi moʻoni fekauʻaki mo e founga ʻoku ʻi aí, naʻe ʻi aí, pea ʻe ʻi ai e ngaahi meʻá. Pea koeʻuhí ko e mahino kiate kitautolu e ngaahi vā fetuʻutakí, he ʻikai ke tau lava ko e tangatá ke mahino kiate kitautolu ʻa e kihiʻi [moʻoni] ʻoku tau ʻiló ʻi hono tuʻunga kakató koeʻuhi ʻe toki kakato ʻa e kihiʻi moʻoni ko iá ʻi hono fakafehoanaki ki he toenga ʻo e meʻa kotoa pē ʻi he kuo hilí, [lolotongá], mo e kahaʻu ʻo e meʻa kehe kotoa pē.

“Ko e moʻoní leva ko ha meʻa ia ʻoku ʻilo kakato ki ai ʻa e ngaahi ʻotuá pē, ʻa kinautolu ʻoku tokaimaʻananga ki he meʻa kotoa mo ʻafioʻi mo ʻilo ʻa e meʻa kotoa ʻi he kuohilí, lolotongá mo e kahaʻú.”7

Naʻe hoko atu ʻa Palōfesa Riddle ʻo pehē:

“Ke fakahaofi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he fakangatangata ʻo ʻenau malava ke ʻiloʻi ʻa e moʻoní, naʻe foaki mai ai ʻe he Tamaí ʻa hotau Fakamoʻuí, ʻa Sīsū Kalaisi, mo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku foaki ʻe hotau Fakamoʻuí ki he tangata mo e fefine kotoa pē kuo fanauʻi ki he māmaní ʻa e Maama ʻa Kalaisí, ʻa ia te nau lava ke ʻilo ai ʻa e lelei mei he koví. …Kapau ʻe maʻu ʻe ha taha mo ʻofaʻi e Maama ʻo Kalaisí, pea ako ke ne fakaʻaongaʻi maʻu pē ia ki hono ʻiloʻi e moʻoní mei he koví, te ne mateuteu ke maʻu ʻa e fakamoʻoni ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. … ʻOku maʻu ʻe he tokotaha ʻoku ʻi ai e [meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní]e totonu ke ne maʻu maʻu pē ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE maʻu ʻe ha taha pē ʻa e moʻoní ʻi heʻene maʻu maʻu pē ʻa e takaua ko iá. ‘Pea ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní te mou lava ai ke ʻiloʻi hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē[Molonai 10:5].’”8

Naʻe fakapapauʻi mai ʻeni ʻe he Fakamoʻuí ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí: “Ka ʻi he haʻu ʻa e Laumālie ʻo e moʻoní, ʻe tataki ʻe ia ʻa kimoutolu ki he moʻoni kotoa pē.”9 Pea naʻe toe tānaki mai ʻa Siosefa Sāmitá ʻo pehē, “Ko ia ia ʻokú ne tauhi ʻene ngaahi fekaú ʻokú ne maʻu ʻa e moʻoní mo e māmá, kae ʻoua ke fakanāunauʻi ia ʻi he moʻoní peá ne ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”10

Ko e ʻuluaki meʻa leva ke mahino kiate kitautolu fekauʻaki mo e moʻoní, ʻe fie maʻu ha tokoni fakalangi ʻi hono ʻiloʻi ʻo e moʻoní ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē, ʻo fakafou ia ʻi he Maama ʻa Kalaisí pe ha tokoni mei he Laumālie Māʻoniʻoní. Koeʻuhi ko e fakangatangata ʻa hotau tuʻunga fakaetangatá mo e ngaahi maʻuʻanga tokoní, kapau he ʻikai tokoniʻi kitautolu ʻe he fakahaá, he ʻikai ʻaupito ke tau maʻu ha ʻilo lahi ki he tuʻunga naʻe ʻi aÍ, lolotonga ʻi aí, pea ʻe ʻi ai e ngaahi meʻá, mo e founga ʻe fehokotaki ai ha meʻa ʻe taha ki he tuʻunga naʻe ʻi aí lolotonga ʻi aí pea ʻe ʻi ai ʻa e meʻa kehe kotoa pē.

Ka neongo iá, naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke ne “ako mo ʻilo, pea hoko ʻo maheni mo e ngaahi tohi lelei kotoa pē, pea mo e ngaahi leá, mo e ngaahi ʻeleló, mo e kakaí.”11 Pea naʻá Ne fakalahi ʻa e fakahinohino ko iá maʻatautolu, “fekumi mei he ngaahi tohi lelei tahá ʻa e ngaahi lea ʻo e potó [pe ʻe lava ketau pehē ko e “moʻoní”]; fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki.”12 Naʻá ne pehē, kuo pau ke tau fai ia ʻi he, “faivelenga”13 Kuo pau ke tau fai feinga ʻaki hotau lelei tahá, pea ʻoku kau ʻi he lelei taha ko iá ʻa hono ngāueʻi e tuí—ʻa e kole, fekumi mo tukituki fakamātoato kae fakaava kiate kitautolu ʻa e moʻoni mo e maama ʻoku haʻu mei he ʻOtuá.14

ʻOku ou tui ko e kotoa ʻo e moʻoni ʻoku tau lava ke ʻiló ʻoku maʻu ia ʻo fakafou ʻi ha tokoni fakalangi, neongo pe ʻoku tau fakatokangaʻi ia pe ʻikai. Naʻe tohi ʻa Palesiteni Boyd K. Packer fekauʻaki mo e Maama pe Laumālie ʻo Kalaisí, ʻo pehē:

“ʻOku malava ʻe he Laumālie ʻo Kalaisí ke fakamaama ʻa e tangata faʻu meʻá, saienisí, tangata tā fakatātaá, faʻu hivá, kau faivá, tangata tā palaní, faʻu tohí ke faʻu ha ngaahi meʻa māʻongoʻonga mo fakalaumālie ke hoko ko ha tāpuaki mo ha lelei ki he faʻahinga ʻo e tangatá.

“ʻE lava ʻe he Laumālié ke ueʻi ʻa e tangata ngoué ʻi heʻene ngoueʻangá mo e tangata toutaí ʻi hono vaká. Te Ne lava ʻo ueʻi ʻa e faiakó ʻi he loki akó, mo e faifekaú ʻi heʻene fai ha akoʻí. Te ne lava ke ueʻi ʻa e tokotaha ako ʻoku fanongó. Ka ko e mahulu taha hono mahuʻingá, ʻene lava ke ueʻi ʻa e husepānití mo e uafí, mo e tamaí mo e faʻeé.”15

ʻOku totonu ke tau loto fakatōkilalo mo fakapotopoto feʻunga ke ʻilo ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he hoko mai ʻa e fakamoʻuí ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofá “hili [ʻetau] fai ʻa e meʻa kotoa pē,” ka ʻoku hoko pehē mai foki mo ʻetau maʻu ʻa e moʻoní “hili [ʻetau] fai ʻa e meʻa kotoa pē.”16 “He ko e folofola ʻa e ʻEikí ko e moʻoní ia, pea ʻilonga ʻa e moʻoní ko e māmá ia, pea ʻilonga ha maama ko e Laumālié ia, ʻio ʻa e Laumālie ʻo Sīsu Kalaisí.”17

Te u lea he taimí ni ki hono fakahā ʻe he Fakamoʻuí, “ʻoku tuʻu ʻa e moʻoní ʻo taʻengata pea taʻengata.”18 ʻOku fakahā ʻe he ʻOtuá ʻi he vahe 93 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, “ʻOku tauʻatāina ʻa e moʻoni kotoa pē ʻi he tuʻunga ko ia ʻa ia kuo tuku ia ki ai ʻe he ʻOtuá, ke ngāue ʻiate ia pē, ʻo hangē foki ko e ʻatamai poto kotoa pē; ka ne ʻikai pehē pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ʻe moʻui.”19 ʻOku ou fakaʻuhingaʻi eni ko e moʻoni kotoa pē, kau ki ai mo e moʻoni ʻokú ne puleʻi ʻa hotua tuʻunga lolotongá, ʻoku tuʻu tauʻatāina mo mavahe ia. ʻOku ʻikai uesia ia ʻe he meʻa ʻoku ou loto ki aí pe ko hoʻo fakakaukaú. ʻOku tuʻu tauʻatāina ia mei ha faʻahinga ngāue ke ne puleʻi pe liliu ia. He ʻikai lava ke fakalotoʻi pe tākiekina ia ʻe ha faʻahinga founga. Ko ha moʻoniʻi meʻa tuʻu maʻu ia.

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ka naʻe taʻe ʻoua ʻa e moʻoni tuʻumaʻu ko iá he “ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ʻe moʻui.”20 ʻOku ou tui ko e meʻa ia naʻe fakakaukau ki ai ʻa Lihai ʻi heʻene akonaki ʻo pehē:

“Pea kapau te mou pehē ʻoku ʻikai ha fono [ʻoku ʻuhinga tatau ʻa e fonó mo e moʻoní, ʻa e moʻoni ʻoku ‘tauʻatāina ʻi he tuʻunga ko ia ʻa ia kuo tuku ia ki ai ʻe he ʻOtuá’], te mou pehē foki ʻoku ʻikai ha angahala [ko e angahalá ʻa e talangataʻa ki he fonó]. Kapau te mou pehē ʻoku ʻikai ha angahala, te mou pehē foki ʻoku ʻikai ha māʻoniʻoni [ko e māʻoniʻoní ʻa e talangofua ki he fonó]. Pea kapau ʻoku ʻikai ha māʻoniʻoni, ʻoku ʻikai ha fiefia [ko e fiefiá ko e ola ia ʻo e māʻoniʻoní]. Pea kapau ʻoku ʻikai ha māʻoniʻoni pe fiefia tā ʻoku ʻikai ha tautea pe mamahi [ko e tauteá pe mamahí ko e nunuʻa ia ʻo e faiangahalá].Pea kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ʻa e ngaahi meʻá ni, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtua. Pea kapau ʻoku ʻikai ha ʻOtua, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ʻa kitautolu, pe ko e māmaní; he kuo ʻikai lava ʻo hoko ha fakatupu ʻo ha ngaahi meʻa, pea naʻe ʻikai ʻi ai ha meʻa ke ngāue pe ngāueʻi; ko ia, kuo pau ke mole atu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”21

Pea ʻi he ngaahi meʻá ni, ʻoku tau ʻilo ʻoku ʻi ai ʻa e moʻoni, pea ʻokú ne fakafofongaʻi ha meʻa ʻoku tuʻumaʻu mo taʻe faʻa liliu, pea kapau he ʻikai ha tokoni, ʻe siʻisiʻi fau ʻa e lahi ʻo e moʻoni ʻe maʻu ʻe he tangatá, pea te tau fakafalala leva ki he tokoni ʻo ha fakahā fakalangi kae lava ke tau ako ʻa e “moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē,”22 pea te tau falala mo e ʻOtuá ki he moʻoní ke ngāue mo fakatupu, “ka ne ʻikai pehē pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ‘e moʻui.”23 Pea ʻoku tau ako foki ʻi ha ngaahi tuʻunga kehe ʻoku ʻikai fakafepaki ʻa e moʻoní mo e moʻoní, ka ʻoku huluni fakataha kinautolu ki ha moʻoni kakato ʻe taha.

ʻOku tau tuʻu ʻi fē ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní ʻi heʻetau fekumi ke akoʻi mo fakapapauʻi ʻa e moʻoní, kae tautautefito ki he moʻoni fakalaumālié?

ʻI ha ngaahi feituʻu lahi ʻi he māmaní, kuo hoko ʻa e fakakaukau halá ko ha ngaahi fakakaukau angamaheni. ʻI he fakakaukau hala ko iá ʻoku ou ʻuhinga ki he felāveʻi ʻa e moʻoni ʻo e ʻulungāngá mo e tuʻunga moʻui tāú, pea ʻoku makatuʻunga ia ʻi he fakakaukau mo e ongo ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu iá, pea he ʻikai lava ke fakamaauʻi ʻe ha taha e tuʻunga totonu ʻo ha “moʻoni” ʻa ha taha kehe. ʻOku mou fanongoa he ngaahi lea lahi ʻi he ngaahi ʻahó ni fekauʻaki mo “ʻeku moʻoní” pē ko “ʻene moʻoní.” ʻOku fakamatalaʻi ʻa e faʻahinga fakakaukau ko ʻení ʻe David Brooks, ʻi heʻene toe vakaiʻi ʻa e tohi Lost in Transition naʻe tohi ʻe Norte Dame, Christian Smith mo ha niʻihi kehe. Naʻe pehē ʻe Brooks:

“Ko e tuʻunga naʻe fefokifokiʻaki ai [e niʻihi naʻe fakaʻekeʻeke ʻe Sāmitá], ko e tauʻatāina ke filí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he fie maʻu ʻa e fakafoʻituituí. Naʻa nau faʻa tali ange ʻo pehē, ‘ʻOku fakataautaha ia.’ ‘ʻOku makatuʻunga pē ia ʻi he fakafoʻituituí. He ko hai au ke u toe ʻekeʻi ia.’

“ʻI hono fakafisingaʻi ʻa e tokanga ki he maʻu mafaí, kuo hē atu ai e kakai kei talavoú ʻo fai ʻa ia ʻoku fakalilifú: ‘Te u fai ʻa ia ʻoku ou pehē te u fiefia aí pe ko e meʻa naʻá ku ongoʻí. ʻOku ʻikai ha toe founga te u ʻilo ai ʻa e meʻa ke faí ka ko e founga pē ʻoku ou ongoʻi ʻi hoku lotó.’

“Naʻe fakavave ha tokolahi ke talanoaʻi ʻenau ngaahi ongó kae momou ke fakafehokotaki ia ki ha faʻahinga fakakaukau fekauʻaki mo ha ngaahi fokotuʻutuʻu fakaʻulungaanga pe fatongia. Naʻe pehē ʻe ha tokotaha, ‘Mahalo ʻoku makatuʻunga ʻa e moʻoni ʻo ha meʻa mei he ongo ʻoku ou maʻu fekauʻaki mo iá. Ka ʻoku ongoʻi kehekehe pē ʻa e kakai kotoa, ko ia ai he ʻikai te u lava ke fakafofongaʻi ʻa e tokotaha kotoa ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku moʻoni pe hala kiate kinautolú,’”24

ʻOku ou tui te tau loto taha kuo hala lotoʻapi mai ʻi hotau kuongá ʻa e fakakaukau hala faka-tuʻunga ʻulungāngá. Kuo hoko ʻa e “ʻikai ke fai fakamāú” ko ha meʻa ia ke ʻoua naʻa tau toe fakakikihi ai ki ha fepōtalanoaʻaki pe tōʻonga moʻui. Ka ko hono moʻoní, ʻoku tau fai ha ngaahi fakamaau fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tonu mo halá, ʻikai maʻakita pē, ka ki he kakaí pea mo e sōsaieti ʻi hotau ʻātakaí. Kuo hoko ʻa e ngaahi laó mo e ngaahi potungāue fakalaó, tatau mo e ngaahi potungāue fakapolitikalé, ke nau fakafōtunga ʻa e tuʻunga moʻui ʻoku tāú mo e meʻa ʻoku pehē ko e moʻoní. ʻI ha ngaahi ʻātakai fengāueʻaki, ʻe malava ke tau tālangaʻi ʻa e tuʻunga ʻulungaanga ʻoku totonu ke maluʻi ʻe he ngaahi laó mo e ngaahi tuʻutuʻuní mo e meʻa ʻoku totonú, halá pe moʻoní, ka ʻi hono aofangatukú, ʻi ha faʻahinga tūkunga pē, ʻe ikuna maʻu pē ha fakaukau ha tokotaha pe kulupu fekauʻaki mo e moʻoní pea haʻisia leva ʻa e toengá ki he fakakaukau ko iá.

He ʻikai leva ke ngāue ʻa e fakakaukau halá kapau ʻoku tau fie maʻu ʻa e māú mo e fakamaau totonú ʻi he sōsaietí. ʻE lava nai ke hala ʻa e fakapoó ki ha tokolahi kae tonu pē ia ki ha niʻihi? ʻOku ʻi ai nai ha totonu ʻa e tangata kaihaʻá ke ne tauhi e meʻa ʻokú ne kaihaʻasí pea hokohoko atu ʻene kaihaʻá koeʻuhí ʻokú ne pehē ʻoku taau mo ia ʻa e kaihaʻá, tautautefito kapau naʻe tupu hake ʻi ha tūkunga masiva? Pe ko ʻetau vakai ki ha meʻa ʻoku lahi ʻene ʻasi ʻi he ongoongo ʻo e ʻaho ní, ha tangata ke ne maʻu ha totonu ke fakamamahiʻi fakasekisuale ha fefine koeʻuhí ʻokú ne pehē ʻoku fakatōliʻa ai ʻene ongoʻi fakataautaha ʻo e meʻa ʻoku tonu mo halá?

Mahalo ʻe pehē ʻe ha taha, “ʻokú ke lea koe fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa ʻoku hala maʻu pē. ʻOku ʻi ai ha ngaahi tuʻunga moʻui tuʻu maʻu ʻi he fakatupu ʻo e tangatá kuo hoko ia ko e fakavaʻe ki he ngaahi lao ʻokú ne fakafepakiʻi ʻa e fakapoó, fakamālohí, kaihaʻá mo e ngaahi anga fai ʻokú ne fakalaveaʻi ʻa e kakaí pe fakatupu moveuveu ki heʻenau fai feinga ki he fiefiá. Ko e ngaahi totonu fakaetangata mahuʻinga mo fakamāmani lahi ʻeni ʻokú ne fakafepakiʻi ʻa e totonu fakafoʻituitui ki he meʻa ʻoku halá. ʻOku toki hoko pē ʻa e fakakaukau halá ʻi he taimi ʻoku tō ai ki tuʻa mei he ngaahi totonu fakaetangata kuo hā atu ko ʻení, ʻa ia ʻe tuʻu ʻa e fakafoʻituituí ke fakaʻuhingaʻi maʻana ʻa e totonú pe halá.” Ka ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he fakaʻuhinga ko iá ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakakaukau moʻoni mo pau, ʻo tatau ai pē pe te ke ui ia ko e totonu fakaetangata fakamāmani lahí pe ko ha meʻa kehe. Ko e koloa pē ʻoku ʻi ai ha ngaahi moʻoni mo ha ngaahi fakakaukau lelei ʻoku tuʻu ʻo mavahe ia mei he holi pe fie maʻu fakatāutahá. Ko hono moʻoní, ko e meʻa pē ʻoku mahuʻingá ko honau tuʻungámo e lahi ʻo e meʻa te nau malavá. Ko e fakakaukau hala kuo tau vakai ki aí ko ha kaveinga ia ʻoku tālangaʻi maʻu pē fekauʻaki mo e kātekiná: Ko e hā ha ngaahi ngāue mo ha ngaahi faikehekehe ʻoku totonu ke kātekina ʻi he sosaietí mo e tuʻunga vā fetuʻutaki ʻo e tangatá?

Ko hotau fatongiá, pea ʻoku mahuʻinga fau ʻi he ʻātakai ko ʻení, ke akoʻi ʻa e moʻoni ʻo e fakakaukau totonú: ʻa honau tuʻunga totonú mo e lahi ʻo e ngāue te nau malavá. Te tau lava ke fakamahungaʻi ʻa e moʻoní ʻi ha faʻahinga tafaʻaki pē pea mei ha faʻahinga maʻuʻanga tokoni, ka ko e moʻoni ʻoku taʻengatá, tautautefito ki heʻene felāveʻi mo e taumuʻa mo e kaveinga ʻo e moʻuí, kuo pau ke maʻu ia meí he ʻOtuá. ʻOku ʻikai faʻa vakai e kau fakakaukau halá ki he fatongia pe mahuʻinga ʻo e ʻOtuá ʻi he alēlea ko ʻení pea ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻokú Ne moʻui. ʻE toe faingataʻa fau ange kiate kinautolu ʻo kapau ʻokú Ne moʻui, pea toe lahi ange ʻo kapau ʻokú Ne fefolofolai mo e tangatá. ʻE toki lava pē ha taha ʻo fakakaukau pehē ki he moʻoní ʻo kapau ʻoku ʻikai ʻafio ai ʻa e ʻOtuá.

Naʻe toki fakahā ʻe he Pew Research, ʻoku pehē ʻe he tokolahi taha ʻo e kakai ʻAmeliká (peseti ʻe 56) ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke te kau ki ha tui fakalotu ka te toki hoko ko ha tokotaha lelei. Naʻe pehē ʻe Greg Smith, ko e talēkita ʻo e Pew Research, ʻi heʻene tohi fekauʻaki mo e ngaahi olá, “ʻOku ʻikai fie maʻu ʻa e ʻOtuá ki hono maʻu ʻo e ngaahi tuʻunga moʻui leleí mo angatonú.’25

ʻOku ou tui te tau poupou ko e kakai ʻoku ʻikai tui ʻOtuá pe ko kinautolu ʻoku ʻikai kau ki ha tui fakalotú te nau lava pē ʻo hoko, pea ʻoku nau faʻa hoko maʻu pē ko ha kakai lelei mo angatonu. Ka he ʻikai ke tau poupou ʻoku hoko ʻeni taʻe kau ai ʻa e ʻOtuá. Hangē ko e lau kimuʻá, tatau ai pē pe ʻoku saiʻia ai ha taha pe ʻikai, tui ki ai pe ʻikai, pe ʻilo ki ai pe ʻikai, kuo fakakofu ʻaki ia e Maama ʻo Kalaisí pea ʻokú ne maʻu ai ha fakakaukau angamaheni ʻo e totonu mo e hala ʻoku tau faʻa pehē he taimi ʻe niʻihi ko e konisēnisí. Naʻe folofola e Fakamoʻuí, “Pea ko au ʻa e maama moʻoni ʻoku fakamaama ʻa e tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní.”26 ʻOku tau lau foki ʻo pehē: “Pea ʻoku foaki ʻe he Laumālié ʻa e maama ki he tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní; pea ʻoku fakamaama ʻe he Laumālié ʻa e tangata kotoa pē ʻi he māmaní, ʻa ia ʻokú ne tokanga ki he leʻo ʻo e Laumālié.”27

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Boyd K. Packer, ʻi he talanoa naʻá ku lave ki ai kimuʻá, ʻo pehē:

“Ko e tangata, fefine, mo e fānau ʻo e puleʻanga, tui, pe lanu kotoa pē, —tokotaha kotoa pē, ʻo tatau ai pē feituʻu ʻoku nau nofo ai pe ko e hā e meʻa ʻoku nau tui ki ai mo faí—ʻoku nau maʻu ʻiate kinautolu e Maama taʻe ʻauha ʻa Kalaisí. ʻI he tuʻunga ko ʻení, ʻoku tatau e faʻunga ʻo e tangata kotoa pē. Ko e maama ʻa Kalaisi ʻi he tokotaha kotoa peé ko ha fakamoʻoni ia ʻoku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá ki ha taha (vakai T&F 1:35). ʻOkú Ne fai ʻo tatau ki he tokotaha kotoa pē ʻi he Maama ʻo Kalaisi kuo foakí maí.”28

ʻOku maʻu ʻe he tangata kotoa pē e Maama ʻa Kalaisí pea ko e ʻuhinga ia ʻo e fakahā ʻa Lihaí ʻi heʻene pehē, “Pea kuo akonakiʻi ʻa e tangatá ʻo feʻunga koeʻuhi ke nau ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví. … Pea ko e meʻa ʻi hono huhuʻi ʻa kinautolu mei he hingá kuo nau hoko ai ʻo tauʻatāina ʻo taʻengata, ʻo nau ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví; ke fili maʻanautolu pē.”29 Naʻe naʻinaʻi ʻa Molomona: “Ke mou kumi faivelenga ʻi he maama ʻa Kalaisí ke mou ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví; pea kapau te mou puke maʻu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku leleí, pea ʻikai fakaangaʻi ia, kuo pau ke mou hoko moʻoni ko ha fānau ʻa Kalaisi.”30

ʻOku fakatupu ʻe he fakakaukau halá ha maumau lahi ʻi heʻene ngāue ke holoki e konisēnisí. Kapau ʻe fakatokangaʻi pea muimuiʻi, ʻe maʻu ʻe he konisēnisí ha maama mo ha moʻoni lahi fau. Ka ʻi hono fakaliʻeliʻeʻakí pe fakavaivaiʻí ʻe hanga ʻe he konisēnisí ʻo taki ha taha mei he māmá mo e moʻoní ki he fakafisingá, fehalākí mo e fakaʻiseʻisá. ʻOku tatau pē hono pehē ʻoku ʻikai ha moʻoni tuʻu maʻú mo e feinga ke hola mei he fatongiá mo hono ʻekeʻi meiate kita ʻa e meʻa ke fai mo taʻe faí. ʻOku ʻikai ko ha founga ia ki hono maʻu ʻo e fiefiá.

ʻI he taʻu ʻe uongofulu kuohilí, naʻe tohi ʻe J. Budziszewski, ko ha palōfesa ʻo e politikalé mo e filosefá ʻi he ʻUnivēsiti ʻo Texas, Austin, ha konga mālie ʻo e tohinoa ko e First Things  ʻi he taʻu ʻe kuohilí naʻe ui koe “The Revenge of Conscience.” Naʻá ne lea fekauʻaki mo e konisēnisí ko ha konga ʻo e tuʻutuʻuni fakanatulá, “ko ha tuʻutuʻuni ʻoku ʻi he loto ʻo e tangata kotoa pē.” Ka ʻoku tau fakaʻuhingaʻi ia ʻe kitautolu ko e Maama ʻo Kalaisí. ʻI he tuʻunga kotoa pē, ʻoku mālie ʻene vakai fekauʻaki mo e feinga ke lolomi hifo ʻa e konisēnisí.

Naʻá ne tohi ʻo pehē “he ʻikai ke toe mole meiate kitautolu ʻetau ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú [hangē ko ia ʻoku hā sino ʻi he Ngaahi Fekau ʻe Hongofulú]. Ko e ngaahi fono ia naʻe pau ke tau ʻilo.”31 ʻOku fakaʻikaiʻi ʻe he fakakaukau halá ʻoku ʻi ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni totonu peheni, pea kapau naʻe ʻi ai, te nau fakaʻikaiʻi ʻoku nau totonu ki he tokotaha kotoa pē. ʻOku taukaveʻi ʻe he fakakaukau halá ʻo pehē ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ʻa e moʻoní, ka ʻoku totonu ke tau fekumi faivelenga ki ai pea fai hotau lelei tahá, neongo ʻene taʻemahinó. Naʻe pehē ʻe Budziszewski, “ʻOku tau poto ange; ʻoku ʻikai ke tau fai e lelei taha te tau malavá. … Ko e konga lahi ia ʻoku tau ʻiloʻi ʻe kitautolu ʻa e moʻoní mei he halá, ka ʻoku tau fakaʻamu naʻe ʻikai. ʻOku tau ʻai pē ke tau tui ʻo pehē ʻoku tau fekumi ki he moʻoní—koeʻuhi ke tau fai hala, fakanainaiʻi ʻa e halá, pe taʻofi ʻetau ongoʻi tautea ʻi he fai ha hala ʻi he kuohilí. …Ko ʻetau ongoʻi hōloá ʻoku ʻikai ko e ʻuhingá ko e taʻeʻiló ka ko hono taʻofi ʻo ʻetau fakakaukauʻi ʻa e meʻa totonu ke faí.ʻOku ʻikai ke taʻe akoʻi kitautolu, ka ʻoku tau ‘fakafisingaʻi’ ia. ʻOku ʻikai ke tau taʻe iloʻi ʻa e moʻoní; ʻoku tau puke maʻu hifo ia”32

Ko e meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻAlamā ki hono foha ko Kolianitoni ʻo pehē ko e “tautea ʻo e konisēnisí”33 ʻoku moʻoni ia, pea ʻoku tuhuʻi pau mai ʻe Budziszewski ʻoku ʻikai ola lelei ʻa e feinga ke taʻofi ʻa e tauteá mo fakanounouʻi e fakatomalá. ʻOku tau vakai ki ai ʻi he kakai ʻoku nau fakangalingalí ko e meʻa ʻoku nau ʻilo ke halá ʻoku ʻikai hala ia. ʻE lava ke nau toutou fai ʻiloʻilo lelei ha angahala ko haʻanau feinga ke fakapuliki ʻa e ongo ʻo e konisēnisí. Mahalo ʻe fekumi ha niʻihi ki ha ngaahi meʻa fakatutá ʻaki ʻenau femouʻekina ʻi he mītia fakasōsialé, keimi vitioó mo e fanongo mūsika maʻu pē ke fakaʻehiʻehi mei ha faingamālie fakalongolongo ʻe malava ke ongo ai e konisēnisí. ʻOku tau vakai ki ai ʻi he ngaahi kumi ʻuhinga ʻa iaʻoku lahi fau hono fakaʻaongaʻí. Naʻe lea ʻaki ʻeni ʻe Budziszewski ʻo pehē, “ʻOku ou pehē kiate au pē ʻoku sai pē ʻa e nonofo kovi [ʻi tuʻa ʻi he nofo malí] koeʻuhí he teu mali pē au mo hoku hoá, koeʻuhí ʻoku ou loto ke mali mo hoku hoá, pe koeʻuhí ʻoku ou fie vakaiʻi pe te ma fiefia ʻi heʻema nofo malí, … [pe ko ʻeni].’ ‘ʻoku ʻikai ke ma fie maʻu ha ngaahi palōmesi he ʻokú ma feʻofaʻaki.’ Ko hono moʻoní, ko kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fie maʻu ʻa e ngaahi palōmesí ʻoku hā mahino ʻenau ʻofa ʻi he angaʻulí.”34

ʻE ngali feinga ʻa e kakaí, ʻo ope atu ia ʻi he fakangalingalí, tohoakiʻi e tokangá mo e kumi ʻuhingá, ke ʻai ʻa e niʻihi kehé ke nau kau ʻi he ʻulungaanga ʻuli ko iá ke fakatonuhiaʻi ʻaki kinautolu. ʻOku “ʻikai ke nau fai fakafufū ia; ʻoku nau feinga ke fakatokolahi ia.”35 ʻE lava pe ke tau pehē ko Setane ko e lelei taha ia ki hono tānaki mai ha kakai, “he ʻokú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá.”36 Ko e kovi tahá ʻa kinautolu ʻoku nau vilitaki ke “liliu ʻa e sosaietí koeʻuhi ke ʻoua ʻe tuʻu ʻi ha ngaahi fakamaau fakalilifu. Ko ia ai ʻoku nau liliu ʻa e ngaahi laó, fakatokolahi ʻa e ngaahi akó, pea faʻu ha polokalama tokateu ʻoku ʻikai ʻiloʻi lahi.”37 Naʻe naʻinaʻi ʻa ʻĪsaia ʻo pehē, “ʻE malaʻia ʻa kinautolu ʻoku ui ʻa e koví ko e leleí, mo e leleī ko e kovi; ʻoku ui ʻa e poʻulí ko e māmá, mo e māmá ko e poʻuli; ʻoku ui ʻa e koná ko e melie, mo e melié ko e kona!”38

Naʻe aofangatuku ʻa Budziszewski ʻo pehē, ko hotau fatongiá ke taʻofi ʻa e ngaahi ivi mālohi fakakonisēnisí mo e ongoʻi halaia ʻi he ngaahi kumi ʻuhingá ʻa ia ʻokú ne lolomi ʻa e sosaietí ke ngoto hifo ʻi he ngaahi fakakaukau halá.39 Te u tānaki atu foki e ngaahi fakamatala ki he ʻita ʻoku fakaʻau ke lahi ange ʻene ʻasi ʻi ha faʻahinga feinga alēlea ʻokú ne veuki e ngaahi tuʻunga moʻui fakasosaietí.

ʻI he folofola ʻa Sīsū kia Nikotimasí naʻá Ne pehē:

“Pea ko e malaʻiaʻangá ʻeni, koeʻuhi kuo haʻu ʻa e māmá ki māmani, pea ʻofa lahi ʻa e kakaí ki he poʻulí ʻi he māmá, koeʻuhi ʻoku kovi ʻenau ngaahi ngāué.

“He ko ia fulipē ʻoku fai koví ʻoku fehiʻa ki he māmá, pea ʻoku ʻikai haʻu ia ki he māmá, telia naʻa fakahā ai ʻene ngaahi ngāué.

“Ka ko ia ʻoku fai ki he moʻoní, ʻoku haʻu ia ki he māmá, koeʻuhi ke fakahā ai ʻene ngaahi ngāue, ʻoku fai ia ʻi he ʻOtuá.”40

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he taʻe maʻu ha ola ʻo hono taʻofi ʻo e konisēnisí, ka kapau naʻe mahino ki he kakaí ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi hono tuʻunga totonú, he ʻikai ke teitei fai pehē ha taha. Naʻá ku lea ʻi he konga ki muʻá fekauʻaki mo e akonaki ʻa Līhai ki he feinga ke hola mei he tautea mo e mamahi hono fakaʻikaiʻi ʻo e faiangahalá—”kapau te mou pehē ʻoku ʻikai ha fono, te mou… pehē ʻoku ʻikai ha angahala.”41 Kapau te tau tamateʻi ʻa e fonó, pe moʻoní, ʻo hangē ko kinautolu ʻoku nau fai feinga ke fakafepakiʻi ʻa e konisēnisí, te tau lava ke toʻo ʻa e ongoʻi halaiá pe tauteá pe mamahí. Ka mou manatuʻi, ʻo hangē ko e fakatokanga ʻa Lihaí, kapau he ʻikai ha fono he ʻikai ke ʻi ai ha fehangahangai. Te tau lava ke toʻo ʻa ʻetau malava ke maʻu ʻa e māʻoniʻoní mo e fiefiá. Te tau lava ke toʻo ʻa e fakatupú mo e moʻuí. ʻOku hā mahino mai ko e fakakaukau ko ia ke tamateʻi mo toʻo ʻa e moʻoní ʻoku fakatuta ia, ka ʻoku ʻi ai ha founga ki hono tamateʻi ʻa e mamahí lolotonga hono pukepuke ʻa e faingamālie ke fiefiá. ʻOku ui ia ko e tokāteline pe ongoongolelei ʻa Kalaisí—tui kia Kalaisí, fakatomalá mo e papitaiso ʻi he vai pea mo e Laumālié foki.42

Kuo pau ke tau tokoniʻi ʻa e kau akó, ʻo hangē ko e folofola ʻa e Fakamoʻuí ke nau, “fai ki he moʻoní,”43—ʻa ia, ke tali ʻaki e lotó kotoa e Maama ʻa Kalaisi ʻa ia ʻoku ʻiate kinautolú pea tali lelei ʻa e maama mo e moʻoni ʻoku maʻu ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. He ʻikai lava ke maʻu ha meʻa he fakangalingalí mo e kumi ʻuhingá. Ko e fakatomalá pe mo e talangofua ki he moʻoní te ne ʻomi ʻa e “totonu” ʻoku fekumi ki ai ha tokolahi. Ko e fakatomalá pē mo e talangofua ki he moʻoní te ne pukepuke mo fakalahi ʻetau fiefiá mo e tauʻatāiná.

ʻI he konga kimuʻa ʻo ʻeku ngāue fakalaó, naʻá ku mamata tonu ai ʻi he fua hono tukunoaʻi ʻo e konisēnisí mo e fakafalala ki he loí. Naʻá ku hoko ko e kalake lao kia John J. Sirica ʻi Uasingatoni D.C. Ko e hia naʻe ʻilo fakafonua ko e Watergate naʻe kamata ia ʻi ha kiʻi taimi nounou kimuʻa pea kamata ʻeku ngāue fakakalaké, pea naʻe femouʻekina lahi ʻa Sirica ki he ngaahi hopo fekauʻaki mo e Watergate, ka e pehē foki ki hoku taimí ʻi he meimei taʻu ʻe ua mo e konga ka hokó. He ʻikai ke u fakaikiiki atu ʻa e meʻa naʻe hokó, ka te u pehē ʻi he 1972 naʻe feinga ʻa e kau ngāue ʻa Palesiteni Richard Nixon, ʻa ia ko e kōmiti kemipeini ki hono toe feinga ke fili iá, ke kaihaʻasi ha ngaahi fakamatala mei he Kōmiti Fakafonua Fakatemokalatí. Naʻe puke pōpula kinautolu, pea naʻa nau feinga ʻi he vave tahá ke fūfuúʻi ha faʻahinga ngāue taʻe fakalao naʻe felāveʻi mo e kemipeini ʻa Palesiteni Nixon pea mo ha taha ʻo e kau ngāue ʻi he White House. Naʻe hanga ʻe he ngāue fakafufū ko ʻení ʻo feinga ke taʻofi ʻa e fakamaau totonú pea naʻe fakaʻau ʻo lahi ʻo iku kau ki ai mo Palesiteni Nixon.

Hangē kiate au naʻe lahi e ngaahi poini ʻi he taʻu ʻe ua naʻe hokó, naʻe mei malava ʻe Nixon, ʻi ha konisēnisi ʻāʻā, ke ne pehē, “ʻOku ʻikai totonu ʻeni, he ʻikai toe hoko atu, tuku ke hoko ʻa e meʻa ʻoku totonu ke hokó,” pea naʻe lava ai ke hoko atu ʻene ngāué mo ʻikai ongoʻi mā ʻi he meʻa naʻe hokó. Ka naʻe ʻikai pē ke ne pehē ke tuku. Neongo iá, naʻe toe lahi ange ʻene kau ki he ngāue fakafūfuú. Ko e meʻa fakaloloma kiate aú ko ʻeku fanongo mo e Fakamāú, Sirica, ki ha ngaahi hiki tepi ʻo e fepōtalanoaʻaki naʻe fai ʻi he ʻAho 21 ʻo Maʻasi, 1973, ʻi he vahaʻa ʻo e palesitení mo e fai faleʻi fakalao ʻo e White House, John Dean.

Naʻe tokangaʻi ʻe Dean ʻa e ngāue fakafufū ʻi he White House, pea naʻá ne ongoʻi naʻe kamata ke hā ia ki tuʻa. Naʻá ne haʻu leva ke kumi faleʻi meia Nixon. ʻI he fepōtalanoaʻaki ko ia naʻe hiki tepí, naʻe fakamatala ʻa Dean ki he meʻa kuó ne fai ʻi ha ngaahi māhina lahi, kau ai hono fokotuʻutuʻu ha paʻanga ke totongi ʻaki e ngaahi fāmili naʻa nau tali halaia lolotonga e kaihaʻa naʻe faí. Naʻe ʻoange ʻa e paʻanga ko iá ka nau longo fekauʻakimo e Kōmiti ki hono toe fili ʻo e Palesitení, ʻai ia ko ia naʻá ne fekau ke fai ʻa e kaihaʻa ko iá, ka kuo fakamanamanaʻi ʻeni ʻe he ngaahi fāmilí kinautolu koeʻuhi kuo teʻeki ke aʻu ange ʻa e paʻangá pea ʻoku ʻikai aʻu ki he mahuʻinga naʻe pālomesi angé.

Naʻá ma ʻohovale lahi mo Sirica ʻi heʻema fanongo ki he fehuʻi ange ʻe Nixon, “Ko e paʻanga ʻe fiha ʻe fie maʻú?” ʻI he tō ko ia hono leʻó, naʻe ʻohovale ʻa Dean ʻi heʻene talí, pea naʻe hangē naʻá ne ʻoange pē ʻa e foʻi mataʻi fika naʻe fakakaukau ki aí ʻo ne tali ange, “Paʻanga ʻe taha miliona.” Naʻe tali ange ʻe Nixon he ʻikai ha palopalema ia ʻi hono feinga ke tānaki ha paʻanga lahi pehē, ka naʻá ne hohaʻa ki hono tufotufa ʻo e paʻangá taʻe lava ke muimuiʻi ʻe ha taha. Naʻe ʻikai ke u tui mo e fakamāú—naʻe ʻikai ke ma loto ke ma tui ki ai—ki he meʻa naʻá ma fanongo ki aí, peá ne ʻomai kiate au ha kiʻi tohi ʻo talamai ke toe fakafoki ʻa e tepí ki muʻa ke ma toe fanongo ki ai. Naʻá ma toe fanongo ki he fepōtalanoaʻakí pea ʻikai ke ma toe fuʻu feleaʻaki, tuku ʻa e tepí ki he tafaʻakí pea ma mātuku ki ʻapi. ʻOku ʻau ki he taimí ni mo ʻeku kei ongoʻi pē ʻa e loto mamahi ko iá. Naʻe hoko kotoa ʻeni ʻi ha ngaahi māhina siʻi kimuʻa pea fakafisi ʻa Nixon, ka naʻá ma ʻosi ʻiloʻi kimuʻa ai kuo pau ke hopoʻi ʻa e Palesitení ʻo kapau he ʻikai ke fakafisi.

Naʻá ku fakakaukau ʻi he taimi ko iá, pea talu mei ai mo ʻeku pehē, pe ko e hā e ʻuhinga naʻe tuku ai ʻe Nixon ʻa e ngāue taʻe fakalaó ni ke lahi ange mo fakalilifú. ʻOku ou kei ʻohovale pē ʻi he ʻalu ʻa e taimí mo e ongonoa hono konisēnisí ʻo ne feinga ke fai ʻa e ngāue halá ni ʻi hono fakafetongi kākā ʻa e palesiteni ʻo ʻAmeliká ʻaki ʻa e kaihaʻa naʻe fai ʻi he Watergate pea ʻikai ke ne ongoʻi halaia mei aí Ko e lēsoni naʻá ku ako mei heʻene aʻusiá ko ʻeku ʻamanaki ko ia ke fakaʻehiʻehi mei ha meʻa fakalilifu pehē ki heʻeku moʻuí pea ʻoua ʻe teitei fakaʻatā ia ke hoko—pea fakavaivai ki he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa hoku konisēnisí. Ko hoʻo fakatoloi ko ia ʻa hoʻo angatonú, neongo pe ʻoku hā ia ʻi ha ngaahi ngāue iiki, ʻokú ne ʻai e tokotaha ko iá ke tuʻu ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki pea mole mo e tokoni mo e maluʻi ʻo e konisēnisí. ʻOku ou ʻilo kuo ʻi ai ha kakai “kuo nau hao kinautolu,” ʻa ia naʻa nau ngāue taʻe faitotonu ʻi he ngaahi pisinisi, pe ngāueʻangá, ngāue fakapolitikalé pea ʻikai ʻekeʻi ia meiate kinautolu (ʻi he moʻui ko ʻení). Ka ko e konisēnisí ʻoku vaivaí, ka e pehē ki he konisēnisi ʻoku ongonoá, te ne fakaava ʻe ia ha matapā ki ha “Watergates,” pe ʻe lahi pe siʻisiʻi, fakalūkufua pe fakataautaha—ʻe hanga ʻe he ngāue halá ʻo fakaʻauha ʻa e halaiá mo e taʻe halaiá.

Naʻe hiki ʻe Sione ʻa e talaʻofa mālohi ʻa e Fakamoʻuí “ki he kau Siu naʻe tui kiate iá, Kapau te mou nofo maʻu ʻi heʻeku leá, pea ko ʻeku kau ākonga moʻoni ʻa kimoutolu; pea te mou ʻilo ʻa e moʻoní, pea ʻe fakatauʻatāinaʻi ʻa kimoutolu ʻe he moʻoní.”44 ʻOku hanga ʻe he ʻilo mo e muimui pau ki he moʻoní ʻo fakatauʻatāinaʻi kitautolu—ʻuluaki mei he pōpula ʻo e taʻe ʻiló mo e faiangahalá,45 pea tauʻatāina ke tulifua ki he meʻa lelei kotoa pē kae ʻoua kuo tau maʻu ʻa e puleʻanga ʻo e Tamaí mo e kotoa te Ne malava ke foakí.46 Ko hono ʻilo ko Sīsū ko Ia ʻa e “halá, moʻoní, mo e moʻuí,”47 pea mahalo ko e fakaʻuhinga mahuʻinga taha hono fakatauʻatāʻinaʻi kitautolu ʻe he moʻoní ʻoku maʻu ia mei Heʻene ʻaloʻofá, ʻokú Ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he maté mo heli.48

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí, “ʻOku liʻaki ʻe he māmá mo e moʻoní ʻa e tokotaha anga koví [fakangata ʻa e pōpula ki he angahalá]. … [Ka] ʻoku haʻu ʻa e tokotaha angakovi ná ʻo toʻo atu ʻa e māmá mo e moʻoní, mei he fānau ʻa e tangatá, tuʻunga ʻi he talangataʻá, pea koeʻuhi ko e ngaahi talatukufakaholo ʻa ʻenau ngaahi tamaí.”49

ʻOku tau maʻu ʻi he Tohi ʻa Molomoná ha sīpinga fakaofo ʻo hono toʻo ʻe he tokotaha anga koví ʻa e māmá mo e moʻoní ʻo fakafou ʻi he ngaahi talatukufakaholó mo e talangataʻá. Ko e fakapoʻuli ʻo e loí ni ne kātaki ʻi ha taʻu ʻe laungeau ʻe ha lauiafe mo ha lauimiliona nai. ʻI ha senituli ʻe taha mo e konga kimuʻa pea hāʻele ʻa Kalaisí, naʻe fakamatalaʻi ʻa e kau Leimaná ko ha kakai naʻe ʻikai ke nau ʻilo “ ha meʻa ʻe taha ʻo kau ki he ʻEikí,”50:

“Ko e kakai anga-puli, mo fielahi, mo loto fakapoongi kinautolu, ʻo nau tui ki he talatukufakaholo ʻa ʻenau ngaahi tamaí, ʻa ia ko ʻeni---Naʻa nau tui kuo kapusi ʻa kinautolu mei he fonua ko Selusalemá koeʻuhi ko e ngaahi angahala ʻa ʻenau ngaahi tamaí, pea naʻe faihala kiate kinautolu honau ngaahi tokouá ʻi he feituʻu maomaonganoá, pea toe faihala foki kiate kinautolu lolotonga ʻenau folau ʻi he tahí;

“Pea ko e tahá, naʻe toe faihala kiate kinautolu lolotonga ʻenau ʻi he fonua ʻo honau ʻuluaki tofiʻá, ʻi he hili ʻenau folau mai ʻi he tahí, pea kuo tupunga ʻeni kotoa koeʻuhi naʻe tui faivelenga ʻo lahi hake ʻa Nīfai ʻi he tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí---ko ia naʻe ʻofeina ia ʻe he ʻEikí.���51

Naʻe toki lava pē ʻa e tokolahi ʻo e kau Leimaná ʻo ako ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ngaahi talatukufakaholo hala naʻá ne fakakuihi fuoloa kinautolú ʻi he taimi naʻe ngāue fakafaifekau atu ai ʻa e ngaahi foha ʻo Mōsaiá. ʻĀmoni, te ke “fakamatala foki [ki he Tuʻi Lamonaí mo hono kāingá] ʻo kau ki he ngaahi angatuʻu ʻa Leimana mo Lēmiuelá, mo e ngaahi foha ʻo ʻIsimelí, ʻio, naʻá ne fakamatalaʻi kiate kinautolu ʻa ʻenau ngaahi angatuʻú kātoa; … Ka ʻoku ʻikai ko ia pē; ka naʻá ne fakamatalaʻi kakato kiate kinautolu ʻa e palani ʻo e huhuʻí, ʻa ia ne talu hono teuteuʻi mei he kamataʻanga ʻo e māmaní pea naʻá ne fakahā kiate kinautolu fekauʻaki mo e hāʻele mai ʻa Kalaisí, pea naʻá ne fakahā foki ʻa e kotoa ʻo e ngāue ʻa e ʻEikí kiate kinautolu.”52

Naʻe fakahā ʻa e fiefia ʻaupito ʻa e Tuʻi ko Lamonaí ki he ngaahi ako ʻa ʻĀmoni ki he palani ʻo e huhuʻí, ko e fiefia ʻi he mavahe mei he fakapoʻuli ʻo e ngaahi tukufakaholo halá ki he maama fakaofo ʻo e moʻoní. Naʻá ne fuʻu fiefia ʻaupito. Pea ko e maama ʻa ia ʻoku fakamaama hono ʻatamaí, ko e maama ia ʻo e nāunau ʻo e ʻOtuá ʻa ia ko e maama fakaofo ia ʻo ʻene angaleleí---ʻio, kuo hanga ʻe he maama ko iá ʻo fakafonu ha fiefia lahi fau ki hono laumālié, pea kuo mole atu ai ʻa e ʻao fakapoʻulí, pea kuo tutu ʻa e maama ʻo e moʻui taʻengatá ʻi hono laumālié, ʻio, naʻe ʻiloʻi ʻe [ʻAmmoni] kuo maʻu ʻe he meʻá ni ha mālohi ki he sino fakamāmani ʻo [Lamonaí], pea kuó ne moʻulaloa ai ki he mālohi ʻo e ʻOtuá.”53

Ko hono moʻoní ʻoku ua pē ʻa e filí. ʻUluakí ke tulifua ki he moʻoní ʻaki e fakafanongo ki he folofola ʻa Kalaisí—“Ko ia ia ʻokú ne tauhi ʻene ngaahi fekaú ʻokú ne maʻu ʻa e moʻoní mo e māmá, kae ʻoua ke fakanāunauʻi ia ʻi he moʻoní peá ne ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”54 Ko e tahá leva ke maʻu kita ʻe he filí pea fai ʻa ia ʻoku ʻikai malavá—ke maʻu ʻa e fiefiá ʻi heʻene ngaahi faʻufaʻú.He ʻikai malava ha taha ke lavaʻi e meʻa ʻi he moʻuí ni mo e moʻui kahaʻú ʻi heʻene siʻaki ʻa e moʻoní, ka ʻoku ʻi ai ha niʻihi, ʻoku nau fai ia—he ʻoku ngali faingofua ange ia ʻi he fakatomalá. Ka ko e fakatomalá pē mo e talangofua ki he moʻoní ʻa e ʻOtuá te ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he māmani fakaʻofoʻofa ʻoku fakataumuʻa ke hōloá, “pea lahi ʻa hono holokí.”55

Ko e tefito ʻo e ngaahi moʻoní, ko e uho ʻo ʻetau moʻuí, ke tau akoʻi pea toe akoʻi ʻaki ha fakapapau haohaoa mo e mālohi kotoa kuo tuku mai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻá ni:56

  1. ʻOku moʻui ʻa e ʻOtua ko ʻetau Tamai Hēvaní, pea ko e ʻOtua moʻoni mo moʻuí pē Ia.

  2. Ko Sīsū Kalaisiʻa e ʻAlo ʻOfaʻanga Pē ʻe Taha ʻo e ʻOtuá naʻe Fakatupú.

  3. Naʻe hāʻele hifo ʻa Sīsū Kalaisi ki he māmaní ke huhuʻi ʻa Hono kakaí, naʻá Ne mamahi mo pekia maʻa ʻenau ngaahi angahalá.

  4. Naʻá Ne toe tuʻu hili ʻEne pekiá, ʻo ʻomi ʻa e Toetuʻú.

  5. ʻE tuʻu ʻa e tokotaha kotoa ʻi Hono ʻaó ke fakamaauʻi ʻi he ʻaho fakaʻosi mo fakamāú, ʻo fakatatau mo ʻenau ngaahi ngāué.

Fakatauange pē ke tau ʻofa mo moʻui ʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení. ʻOku ou fakamoʻoni molumalu ʻoku nau moʻoni. ʻOfa ke tau fekumi, akoʻi, mo moʻui fakamātoato mo fiefia ʻaki ʻa e moʻoní, ko ʻeku lotú ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

© 2018 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e totonu fakalao kotoa pē. Fakangofua he lea faka-Pilitāniá: 11/17. Fakangofua ke liliú: 11/17. Liliu ʻo e “Learn of Me.”Tongan. PD60005340 900

Paaki