Ngaahi Fakataha Lotu Faka-Kilisimasí
Ko ha Meʻaʻofa Mei he Tamaí: Tali pe Fakasītuʻaʻi


Ko ha Meʻaʻofa Mei he Tamaí: Tali pe Fakasītuʻaʻi

Ko ha hiva fakaʻofoʻofa moʻoni pea ko ha pōpoaki fakaʻofoʻofa meia Sisitā Eubank. He toki meʻa fungani moʻoni ko e fotu mai e ʻaloʻofa ʻo e huhuʻí! Kuo tau aʻu ki Tīsema. ʻOku momoko ʻa e ʻeá pea kuo tō mai mo ha sinou. ʻOku ʻuhinga ʻeni ki ha tokolahi ʻoku ofi mai ʻa e Kilisimasí. Ka kiate aú, ʻoku ʻikai ko e ongo ʻeni ia ʻo e Kilisimasí.

ʻI he kotoa hoku ngaahi taʻu he māmaní, ko e ngaahi ʻaho lōloa mo ʻafú mo e ngaahi efiafi mokomokó ʻokú ne talamai ʻoku ofi mai e Kilisimasí. Ko hono ʻuhingá ʻoku hoko e faʻahitaʻu māfana ʻi ʻAositelēliá ʻi Tīsema. Pea ʻi ʻAfilika Hihifo, ʻa ia kuó u nofo ai mo hoku uaifí he taʻu ʻe nima kuo hilí, ʻoku ʻafu maʻu pē.

Ko ia ʻoku faʻa hoko ʻa Tīsema ko ha ngaahi ʻaho ia he matātahí, fānifo, mo e kai tunu. ʻI he Kilisimasí, ʻoku ʻalaha maʻu pē e nanamu ʻo e mangó ʻi homau ʻapí mo e ongo ʻo e kakatá. Ka ʻoku tatau e laumālie ʻo e Kilisimasí ʻi he feituʻu kotoa pē. Neongo pe ko Senē, Sōleki, pe Siela Leono; pe ʻi Nukuʻalofa, Niufaunileni, pe Naisīlia, ʻoku ueʻi ʻe he ʻaloʻi ʻo hotau Fakamoʻuí ʻa e kakaí ke nau fai ha ngaahi ngāue lelei.

ʻI ha ngaahi feituʻu lahi, ʻoku fakafetongiʻaki ʻe he kakaí ha ngaahi meʻaʻofa, ʻaʻahi ki he niʻihi kehé, mo fakahoko ha ngaahi ngāue ʻofa ke fakafiefiaʻi ʻaki e laumālie ʻo e Kilisimasí. ʻOku ʻi ai ha tukufakaholo ʻo homa ngaahi kaungāmeʻa ʻi Haʻamoa, ʻa ia ʻoku nau faʻo ʻi he ʻaho hili e Kilisimasí ha meʻakai mo ha ngaahi koloa kehe ʻi ha puha pea foaki ia ki he ngaahi fāmili faingataʻaʻiá, ʻo ʻikai fakangatangata pē ki honau uōtí, ka ki he niʻihi kehe foki ʻi honau koló. ʻOku nau maʻu foki ha ngoue vesitapolo ʻeka ʻe ua, ʻa ia ʻoku foaki ha konga lahi ʻo hono fuá ki he kakai fie maʻu tokoní.

ʻOku ʻi ai homa kaungāmeʻa lelei mei Sinekelo ʻi ʻAfilika Hihifo naʻá ne talamai, makehe mei he foaki meʻaʻofá, ʻoku hanga ʻe he kakai ʻi hono kolo ʻi ʻAivoli Kousí ʻo ʻave ki honau kau takí ha faʻahinga fekeʻikeʻi pē ʻoku teʻeki fakaleleiʻi. ʻOku nofo hifo leva e kau takí he toenga ʻo e ʻaho ko iá ʻo ngāue mo e ngaahi fāmilí ke fakalelei e ngaahi fekeʻikeʻí. ʻOku fie maʻu ʻi he koló ke nofoʻia he ʻapi kotoa pē ʻa e melinó mo e uouongatahá ʻi he Kilisimasí, koeʻuhí ʻoku nau fakamanatua e aloʻi ʻo Kalaisí—ʻa Ia naʻe ʻaloʻi ʻi he ʻuhinga ke ʻomi ʻa e melinó ki he māmaní.

ʻI he konga kimuʻa ʻo e taʻu ní, ne ma fetaulaki ai mo ha faifekau kei talavou, ko Sisitā Siini ʻIngapaea mei Luanitā, ʻa ia ʻoku ngāue fakafaifekau ʻi Laipīlia. Naʻá ne fakahoko mai kiate au e talanoa fakamamahi lahi ʻo e meʻa ne hoko kiate ia he fakaʻauha fakafaʻahinga ʻi Luanitā ʻi he 1994. Naʻe tupu ʻene tamaí mei he hako Hutú, ʻa ia ne nau maʻu ha loto tāufehiʻa lahi ki he kau mēmipa ʻo e hako Tutisií. Ka ko ʻene faʻeé ko ha mēmipa ia ʻo e faʻahinga Tutisií. Koeʻuhí ke fakahaofi hono uaifí mo e moʻui ʻo hona ngaahi ʻofefine ʻe toko faá, naʻe fūfuuʻi ʻe he tamai loto-toʻa ko ʻení hono fāmilí ʻi ha feituʻu mamaʻo ʻaupito pea foki tokotaha mai ki hono koló. Naʻe ʻikai toe sio hono uaifí mo hono ngaahi ʻofefiné kiate ia pea naʻe faingataʻa ʻenau moʻuí. Naʻe faifai pea nau foki kimui ange hili ha taʻu ʻe hiva ke kau atu ki ha fakataha fakalelei naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he puleʻangá, ʻa ia ne nau ʻilo ai ne tāmateʻi honau husepānití mo e tamaí ʻi he taimi naʻe foki mai ai ki hono koló. Ka ko e meʻa fakaofó, naʻe fakamolemoleʻi ʻe he faʻē ʻa Sisitā ʻIngapaeá mo ʻene fānaú ʻa kinautolu ne nau fakangata e moʻui honau husepānití mo e tamaí.

Lolotonga ha taimi naʻe fefaʻuhi ai ʻa Siosefa Sāmita mo e loto ʻitá, ʻi hono tuku pōpula taʻe halaia ia ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi ha ngaahi māhina lahi he Kilisimasi ʻo e 1838, naʻe fakahā ange ai ʻe he ʻEikí ʻa e vahe 121 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Naʻe tokoni e ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení kia Siosefa ke ne ikunaʻi e ngaahi ongo ʻo e puputuʻu ʻoku ʻasi ʻi he kamataʻanga ʻo e vahe ko ʻení mo akoʻi e Palōfitá ko e angaʻofá, kātaki fuoloá, angavaivaí, angamaluú, mo e ʻofa taʻemālualoí ko ha ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisi ia ʻoku mahuʻinga ki he moʻui fakaākongá.

ʻOku ʻomi ʻe he Kilisimasí ha ngaahi manatumelie mahuʻinga kiate au. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai ko ha ngaahi manatumelie lelei kotoa ia. ʻI heʻeku kei siʻi ʻaupitó, ʻoku ou manatuʻi haʻaku maʻu ha kiʻi kā lova siʻisiʻi lanu mata mei heʻeku tangataʻeikí. Ne masiva homau fāmilí, pea naʻá ku saiʻia he meʻaʻofa ko iá. Ka neongo ia, ne u ʻita lahi ʻaupito ha ʻaho ʻe taha ʻi ha kiʻi meʻa laulaunoa, peá u tolongi e kiʻi kā meʻavaʻingá ki he lotovao naʻe tupu fihifihi mai ʻi homau ʻaá. Ne u ongoʻi halaia he taimi pē ko iá, ʻikai ngata pē heʻeku tolongi e kiʻi kaá ka ko ʻeku ongoʻi hangē ʻokú ne fakafofongaʻi haʻaku fakasītuʻaʻi e ʻofa ʻeku tangataʻeikí. Ne u kumi mo kumi ia, ka naʻe taʻeʻaonga. ʻI he aʻu ki he faʻahitaʻu momokó pea ngangana e lau ʻo e potanga vaó, ne u toe kumi ia ka naʻe ʻikai pē ke maʻu. ʻOku ou kei ongoʻi pē ʻa e mamahi hono fakalaveaʻi e loto ʻeku tangataʻeikí. ʻOku kei mamahi pē.

ʻOku mou ʻilo, ʻoku fakatatau ia ki he taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fakasītuʻaʻi ai e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo ʻEne ngaahi meʻaʻofa maʻatautolú, ʻa e maʻongoʻonga taha ʻa ia naʻá Ne tuku mai ai Hono ʻAló ke mamahi mo pekia maʻatautolú. He toki meʻa fakamamahi moʻoni kapau te tau fakasītuʻaʻi ʻEne feilaulau fakaleleí pe ko e ngaahi fuakava mo e ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí!

Fakatauange ke tau hangē maʻu pē ko kinautolu ʻoku ngāue ke fakahaaʻi ʻenau ʻofá ki he niʻihi kehé. Kimuí ni mai, kuo ngāue ha tokolahi ke tokoni ki he kakai ʻo Folōlita mo e ongo Kalolaina ne nau aʻusia e ngaahi matangi fakamamahí mo tokoni ki he niʻihi ne uesia ʻe he vela lahi ʻo Kalefōniá pe tokoni ki he niʻihi kehe ʻoku nau faingataʻaʻia tatau ʻi he funga ʻo e māmaní.

ʻI he ʻaho 25 ʻo Tīsema, 1974, naʻe fakaʻauha ai e kolomuʻa ʻo e Kauʻāfonua ʻo e tafaʻaki Fakatokelau ʻo ʻAositelēliá. ʻI he ngaahi houa pongipongi ʻo e ʻAho Kilisimasí, naʻe tō ai e Saikolone Tuleisií ki he kolo ʻo Tāuiní. Naʻe mate ha tokolahi, pea mole mo e lahi taha ʻo e ngaahi ʻapi ʻo e kakai ʻo Tāuiní. Naʻe fakahaaʻi ʻe he ngaahi tā ʻo e fakatamaki ne toki hoko ʻi Folōlitá ʻa e ngaahi meʻa ne hoko ʻi Tāuiní. Ka naʻe ikunaʻi ʻe he laumālie ʻo e Kilisimasí ʻa e siva ʻo e ʻamanakí. Naʻe lahi ha ngaahi tokoni mei he kakai ʻo ʻAositelēliá kotoa, pea siʻaki ʻe ha kakai tokolahi e ngaahi meʻa kotoa pē ka nau folau ki Tāuini ke tokoni hono toe langa haké.

ʻI ha ngaahi taʻu lahi he kuohilí, ʻi he kei taʻu ua homa ʻofefine lahí, naʻe hoko ai ha fakatamaki ki hono vaʻé kimuʻa he Kilisimasí pea nofo ʻi ha ngaahi uike lahi he falemahakí ʻo haʻi fakamaʻu hono vaʻé ki ʻolunga. Ko ha Kilisimasi faingataʻa moʻoni ia. Naʻe omi ha kiʻi fāmili ʻi homau uōtí ʻa ia ne ʻikai ke nau tuʻulelei fakapaʻanga ʻo ʻaʻahi kiate ia ʻi he ʻAho Kilisimasí. Naʻe takitaka ʻomi ʻe heʻena fānau īkí ʻa e meʻaʻofa ne nau saiʻia taha ai ʻa ia ne nau maʻu he pongipongi ko iá, ke foaki ki homa ʻofefiné ko ʻene meʻaʻofa meiate kinautolú. Ne u ongoʻi māfana mo hoku uaifi ko Keí, koeʻuhí ko e ʻofa makehe ʻa e kiʻi fānau ko ʻení mo ʻenau mātuʻá.

Ko e laumālie moʻoni ʻeni ʻo e Kilisimasí—ko e tokoni ʻa e fakafoʻituituí ki he niʻihi kehé. Ka ko hono fakalukufuá, ko e konga mahuʻinga ʻo e tukufakaholo ʻa e Fakamoʻuí ko ʻEne ngāue fakaetauhi ki he “toko tahá.” Ko ha tefito moʻoni moʻoni ʻeni ʻoku tali mo moʻui ʻaki ʻe he kau mēmipa Hono Siasí ʻi ʻAfiliká, pea ko e meʻa ia ʻokú Ne finangalo ke tau fai hení.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni M. Lāloso Pālati, ko e Fakaleleí ʻa e ngāue taupotu taha ʻo hono fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻa e meʻá ni ki hotau “toko taha” kotoa pē. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Pālati:

“Kapau ʻoku mahino moʻoni kiate kitautolu e Fakaleleí pea mo e mahuʻinga taʻengata ʻo e laumālie takitaha, te tau fekumi ki he … fānau talangataʻa kotoa pē ʻa e ʻOtuá. Te tau tokoni ke nau ʻiloʻi ʻa e ʻofa ʻa Kalaisi kiate kinautolú. Te tau fai ʻa e meʻa kotoa te tau lavá ke tokoni ke teuteuʻi kinautolu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻui ʻo e ongoongoleleí.

“Ko e moʻoni, kapau ko e Fakalelei ʻa Kalaisí naʻe mahuʻinga taha ʻi he fakakaukau ʻa e kau taki fakauōtí mo e fakakoló, he ʻikai teitei ongoʻi liʻekina ha mēmipa foʻou pe māmālohi. …

“… Neongo ʻoku taʻe-fakangatangata mo taʻengata ʻa e Fakaleleí, ka ʻoku fakaʻaongaʻi fakafoʻituitui ia, ki he tokotaha ʻe taha he taimi. …

Kāinga, ʻoua naʻá ke teitei taʻetokaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e tokotahá.1

Ko ha toki meʻa fungani moʻoni ia kapau te tau muimui he faleʻi ko ʻení mo ia ʻo hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní—ke moʻui ʻaki e ongo fekau lalahi ʻe uá ʻi ha founga māʻolunga mo māʻoniʻoni ange. Pea kapau ʻokú ke taʻepauʻia ʻi ho tuʻunga malava ke fakahoko ha liliu ʻi hono fai iá, fakakaukau leva ki he lea fakatātā faka-ʻAfilika ko ʻení: “Kapau ʻokú ke pehē ʻokú ke fuʻu siʻisiʻi ke fakahoko ha liliu, ta ʻoku teʻeki feʻao koe ha pō mo ha kiʻi namu.”

ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau fononga ki he Fonua Tapú ke fai ha liliu pe ke ofi ange ai ki hotau Fakamoʻuí. Ko e Kilisimasí ko ha taimi ia ʻe lava ke tau tokanga taha ai ki heʻetau meʻaʻofa fakataautaha ki he Fakamoʻuí ʻaki ʻetau ʻofa taʻetūkua mo tokoni ki he niʻihi kehé. He ʻikai leva ke fuʻu mamaʻo ʻa Pētelihema ki hatau taha. ʻOku ʻatautolu pē ia ke tau fokotuʻu ʻa Kalaisi ko ha konga ʻetau moʻuí—ke tali e ngaahi meʻaʻofa ʻokú Ne foaki maʻatautolú mo foaki kiate Ia ʻa e meʻaʻofa ʻo hotau lotó. ʻOku ou ʻofa ʻiate Ia mo fakamoʻoni ki Heʻene ʻofa taʻe-hano-tatau kiate kitautolu takitaha, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. M. Russell Ballard, “Ko e Fakaleleí mo e Mahuʻinga ʻo e Foʻi Laumālie ʻe Tahá,” Liahona, Mē 2004, 86.

Paaki