Ngaahi Fakataha Lotu Faka-Kilisimasí
Tuku ke Teuteu ʻe he Loto Kotoa ha Potu Maʻana


Tuku ke Teuteu ʻe he Loto Kotoa ha Potu Maʻana

ʻI ha uike pē ʻe taha kuohilí, naʻe fakamoʻui ai e maama Kilisimasi ʻi he Temipale Sikueá, ʻo hokohoko atu ai ha tukufakaholo ʻo e taʻu ʻe 53, pea mo hono fakaʻilongaʻi ki he tokolahi e kamataʻanga ʻo e faʻahitaʻu Kilisimasí. ʻOku tau fakamanatua ʻi he Kilisimasí ʻa e ʻaloʻi, moʻui, mo e maama ʻo Sīsū Kalaisí, ko e ʻAlo tonu ʻo e ʻOtuá mo e Fakamoʻui ʻo e māmaní. ʻOku tau maʻu ha ʻamanaki lelei ʻi he fanongonongo ko ia naʻe ʻomi fakataha mo Hono ʻaloʻí: “Fakafetaʻi ki he ʻOtua ʻi ʻolungá, pea ʻi māmani ʻa e melinó, ko e ʻofa ki he kakaí.”1 ʻOku hoko e mūsiká, fānau fiefiá, ngaahi meʻaʻofa ke foaki mo maʻú, ʻakau Kilisimasí, teuteú, mo e māmá ko e konga kotoa ʻo e fakafiefiá.

ʻI he taimi ʻokú ke fakakaukau ai ki he Kilisimasí, ko e hā haʻo manatu melie ki ai? Kiate au, ʻoku ʻomi maʻu pē ʻe he taimi ko ʻení ha ngaahi manatu ki he fakafiefia Kilisimasi ʻi heʻeku kei tupu haké.

ʻOku ou kei lava pē ʻo manatuʻi e ngaahi meʻaʻofa lahi naʻá ku maʻú. ʻOku ou manatuʻi ha pulu ʻakapulu mo ha pulu pasiketipolo, meʻa vaʻinga mo e vala. Kuo puli mo ngalo e konga lahi ʻo e meʻaʻofa ko iá; motuʻa pea iiki mo e valá. Ka ko e meʻa ʻoku ou manatuʻi lahi taha ki heʻeku Kilisimasi he kuohilí—ʻa ʻeku manatu mahuʻinga mo manako taha aí—ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo e meʻa naʻá ku maʻú ka ko e meʻa kuó u foakí.

Kau fakamatalaʻi atu. ʻI he Tokonaki kimuʻa he Kilisimasi ʻi he taʻu kotoa pē, naʻe fakataha e toʻu tupu homau uōtí ki homau ʻapisiasí. Naʻa mau fakafonu ha ngaahi kato ʻaki e moli, siaine, kūkisi taʻo ʻi ʻapi mo e keke ke tufa ki he kau uitou ne nau nofo ofi maí. Naʻa mau ō ki honau ʻapí, hiva ha ngaahi hiva Kilisimasi, mo foaki e ngaahi kato Kilisimasí. ʻOku ou kei manatuʻi pē ʻenau malimali loto-houngaʻiá. Ko e niʻihi ʻo kinautolu ko ha kau hikifonua ʻuluaki toʻu tangata pe ua ne nau fakahaaʻi ʻenau houngaʻiá ʻi ha tō lea faka-Pilitānia makehe: ko Sisitā Suasi, Sipiniteni, Kolo, mo Kakela. He ʻikai teitei ngalo ʻiate au e ongo māfana naʻe fakatō ki hoku lotó.

ʻI heʻeku hoko mo Lesa ko ha mātuʻá, naʻá ma kamataʻi ha tukufakaholo ʻo e foaki ha meʻaʻofa Kilisimasi ki ha fāmili faingataʻaʻia ʻo hangē ko ha tokolahi ʻo kimoutolu ʻoku mou fakahoko. Naʻa mau faʻa maʻu e hingoa ʻo ha fāmili mei ha kautaha ʻofa fakakolo fakataha mo e taʻu ʻo e fānaú. Naʻa mau fakaʻaongaʻi ha taimi mo e ngāue lahi ke kumi e meʻaʻofa naʻe feʻunga mo kinautolú. Naʻe hangē ne fiefia lahi heni homa ngaahi fohá ʻo hangē ko hono maʻu ʻenau ngaahi meʻaʻofa ʻi he ʻAho Kilisimasí! Naʻe tokoni e tukufakaholo fakafāmili ko ʻeni ʻo e ngāue tokoní ke ne tohitongi e laumālie moʻoni ʻo e Kilisimasí ki homau lotó.

ʻI heʻeku ngāue maʻuʻanga moʻuí, naʻá ku kau ai ʻi he fakatupulaki, ngaohi, mo tuʻuaki e meʻangāue fakamālohisinó ʻi he funga māmaní. Ko e meʻangāue hangē ko e treadmill, pasikalá, mo e elliptical ʻoku fakataumuʻa ia ke ne fakamālohia e mafú. Ko e moʻoní, naʻa mau ngāue mālohi ʻi heʻemau kautahá ke fakapapauʻi ʻe lava e kakai ne nau fakaʻaongaʻi e meʻangāué ʻo fua tonu e tuʻunga mo e ngāue honau mafú ʻo fakafou ʻi he meʻangāue ki he mafú. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tui ʻe he tokolahi ha tekinolosia ʻi hotau nimá ʻokú ne vakaiʻi hotau mafú mo poupouʻi e ngaahi ʻekitivitī ke fakamālohia aí.

Fēfē kapau naʻe ʻi ai ha founga ke fua ʻaki ai e tuʻunga ho mafú mei ha tafaʻaki fakalaumālie—ha meʻa fakalaumālie ke ne vakaiʻi hotau mafú? Ko e hā ʻe ʻasi ʻi hoʻo mīsini ki he mafú? ʻOku fēfē moʻui lelei fakalaumālie ho mafú? ʻOku hangē ʻa e faʻahitaʻu Kilisimasí ko ha taimi lelei ia ke tau takitaha vakaivakaiʻi ai e tuʻunga hotau mafú.

Hangē ko ʻení, mahalo te ke fie fehuʻi loto, “ʻOku mateuteu nai hoku lotó ke tali e Fakamoʻuí?” ʻOku tau faʻa hiva ʻi he taimi Kilisimasí, “[Tuku ke teuteu ʻe he loto kotoa ha potu maʻana].”2 Te ke lava fēfē ʻo teuteuʻi ha potu ʻi ho lotó maʻa Kalaisi, tautautefito lolotonga e faʻahitaʻu femoʻuekina kae fakaʻofoʻofá ni?

ʻOku fonu e ngaahi folofolá ʻi he fakamatala ʻe lava ʻo tokoni ke tau vakaiʻi ʻaki e tuʻunga hotau lotó. ʻOku kau ʻi he ngaahi veesi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi lea hangē ko e “maʻa,”3 “angamalū,”4 “fakatōkilalo,”5 “mafesifesi,”6 mo e “fakatomala.”7 ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi leá ni, mo e ngaahi lea kehe ʻi he folofolá, ha fakakaukau ki he loto ʻo e Fakamoʻuí. Kuo pau ke tau loto-maʻa mo fakatōkilalo hangē ko Iá, kae lava ke maʻu Ia ki hotau lotó.

Ke toe fakalea e ngaahi lea ʻa Paulá, te tau lava ʻo faifeinga ke tohi e ngaahi lea mo e ʻulungaanga ʻo Sīsū Kalaisí ʻo hangē ha “tohi … ʻi [hotau] lotó, kuo ʻilo pea lau ʻe he kakai kotoa pē: … ko e tohi ʻa Kalaisi … kuo tohi kae ʻikai ʻaki ʻa e vaitohi, ka ko e Laumālie ʻo e ʻOtua moʻuí; ʻikai ʻi he ngaahi maka lafalafa, ka ʻi he kakano ʻo e lotó.”8 ʻOku fie maʻu ki heni ha meʻa lahi ange ʻi he ngaahi pōpoaki Kilisimasi fakafiefia ʻoku tau lea ʻakí. Naʻe fakatokanga e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku “[fakatahataha] mai kiate au ʻaki honau loungutú, ka ʻoku mamaʻo honau lotó meiate au.”9 Lolotonga e Kilisimasi ko ʻení mo e taʻú kotoa, ko ʻetau ngaahi ngāue angaʻofa mo leleí ʻa e fakaʻilonga lelei taha ʻoku tohitongi ʻetau ʻofa ki he Fakamoʻuí ʻi hotau lotó.

ʻI heʻeku fakakaukau ki he tuʻunga hoku lotó, ʻoku ou maʻu e ueʻi mo e ngaahi sīpinga maʻongoʻonga ke muimui ai ʻi he loto mo e feilaulau ʻa kinautolu naʻe tokoni ke fokotuʻu e Siasí ʻi he ngaahi fuofua ʻaho ʻo hono Fakafoki maí. ʻOku ou fie vahevahe ha talanoa Kilisimasi fekauʻaki mo ha mēmipa ului mei ʻImingihemi ʻIngilani: ko Mele Uoti Litolotoni.

Naʻe ikai teitei fakakaukau ʻa Mele mo hono husepāniti ko Paulá te na mavahe mei hona ʻapi ʻi ʻIngilaní. Ka naʻá na fanongo ki he pōpoaki ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí pea maʻu ha fakamoʻoni ki hono moʻoní. Naʻe papitaiso kinaua, pea ʻi ha māhina pē ʻe ua mei ai, naʻá na folau vaka fakataha mo ʻena fānaú ki ʻAmelika, ke fakataha ai mo e Kāingalotú. Naʻa nau tūʻuta ʻi Niu ʻIoke ʻi he ʻaho 20 Tīsema 1844. ʻI he ʻaho ʻe nima mei ai, naʻa nau fononga saliote ki Nāvū ʻIlinoisi. Fakakaukau angé—ki he fononga ʻi he momokó ʻi he ngaahi hala tokakovi mo faingataʻá, naʻa nau fakamanatua ai ʻenau fuofua ʻAho Kilisimasi ʻi ʻAmeliká.

Neongo e ngaahi liliu kotoa ko ʻení, ka naʻe kei ʻamanaki lelei pē ʻa Mele ʻe fakafiefiaʻi ʻe hono fāmilí ʻa e Kilisimasí ʻi ha ʻaho, ʻo hangē ko ia ne nau fai ʻi ʻIngilaní, ʻaki ha ngaahi pale, Tangataʻeiki ko Kilisimasí, pea mo e hivá. Ka ko e pangó, naʻe ʻikai lelei ange ʻenau Kilisimasi hono ua ʻi ʻAmelika ʻi he 1845—naʻa nau ʻi ha fale saliote ne faʻu ʻe Paula ko ha ʻapi fakataimi lolotonga e feinga e fāmilí ke nau langalanga hake ʻi Nāvuú. Naʻe toe pehē ʻe Mele mo ha loto fonu ʻi he ʻamanaki leleí, “Ko e taʻu foʻoú, ʻe kehe ʻa e Kilisimasí.”

ʻI he taʻu hono hokó ʻi he 1846, ko e Kilisimasi ia hono tolu ʻa e fāmilí ʻi ʻAmeliká, naʻe nofo ai ʻa Mele mo e fānaú ʻi he Nofoʻanga Faʻahitaʻu Momokó, ʻo teuteu ki ha fononga lōloa fakahihifo ʻi he faʻahitaʻu failaú. Kuo tuli kinautolu ʻe he kau fakatangá mei Nāvū, pea naʻe lue lalo ʻa Paula ki he hihifó pea mo e Konga Kau Māmongá—ʻi ha maile ʻe laungeau. Naʻe ʻikai ʻi ai ha hiva, pe ko e Tangataʻeiki ko Kilisimasí. Ka naʻe fai ha ʻaukai mo e lotu fakamātoato maʻá e foha taʻu valu ʻo Melé, ʻa ia naʻe mei mate ʻi he fasi manava lahi. Naʻá ne moʻui, ka naʻe mate e toko 25 kehe ʻi he Nofoʻanga Faʻahitaʻu Momokó ʻi he ʻAho Kilisimasi ko iá.

Naʻe toki aʻu ki heʻene Kilisimasi hono fā ʻi ʻAmeliká, hili ʻene toki tūʻuta ʻi he Teleʻa Sōlekí, naʻe fakafiefiaʻi fakataha ai ʻe Mele mo hono fāmilí ʻa e Kilisimasí ʻi he melino. Naʻa mo e taimi ko iá, naʻe ʻikai ko e faʻahinga fakafiefia ia naʻá ne aʻusia ʻi ʻIngilaní. Ka naʻe lelei ange ia ʻi ha ngaahi founga ʻe niʻihi. ʻI ha fakafiefia Kilisimasi he ʻaho Sāpaté, naʻe fakataha e Kāingalotú ʻi he ʻaho hili e Kilisimasi ʻi he 1847, ke nau lotu ʻo fakafetaʻi, pea hiva ha ngaahi hiva fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi hono fakahaofi kinautolu ʻi Saioné. Naʻe kau ʻi he taha ʻo e ngaahi hiva fakamāfana ko ʻení ʻa e “Haʻu Kāinga ʻOua Manavahē,” ko ha himi naʻe hiki ʻi he fononga fakapaioniá ʻa ia naʻe hoko ko ha hiva ʻo e tuí ki he fuofua Kāingalotu paionia ko ʻení. Hili iá, naʻe kei hoko pē “Haʻu Kāinga ʻOua Manavahē” ko ha himi manako, mo ha hiva Kilisimasi, ʻi he ngaahi fakafiefia Kilisimasi ʻa e kau paioniá.10

ʻOku ou tui naʻe hoko e ngaahi ʻahiʻahi ʻa Mele ʻi he ngaahi taʻu lahi ke liliu ai hono lotó. Ne hangē naʻe mahino ange ʻene vakai ki he Kilisimasí, mo ha ngaahi tukufakaholo Kilisimasi foʻou pea mo ha hiva foʻou ʻi hono lotó. Naʻá ne fakatupulaki moʻoni ha loto feilaulau {32}ʻo fakatefito ʻi heʻene ʻamanaki lelei mo e ʻofa kia Sīsū Kalaisí.

ʻOku hangē e faʻahitaʻu Kilisimasí ha taimi totonu ke fakakaukau ai ki he tuʻunga lelei fakalaumālie hotau lotó, pea ko ia ʻoku ou fakaʻosi ʻaki ha fokotuʻu faingofua ʻe ala tokoni ke vakaiʻi mo fakamālohia ai hotau loto fakalaumālié: ʻoku ou fakaafeʻi kitautolu kotoa ke fili ke fai ha meʻa ʻoku hoʻata ki tuʻa ai ʻa hotau ongo fakaeloto ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ko e meʻaʻofa ia ʻoku tau foaki kiate Ia ʻi he taʻu ní.

Hangē ko Mele Litolotoní, ʻoku tau fakataha he pooni ko e kau muimui faivelenga ʻo Sīsū Kalaisi ke hū kiate Ia. Tau fakafanongo tokanga leva he taimí ni ʻi he kau fakataha e kuaeá mo e “[kuaea ʻo e kau ʻāngeló” ʻi ha hiva fakaʻofoʻofa ʻo fakaafeʻi “kinautolu kotoa ʻoku faivelengá” ke “omi ʻo mamata kiate ia, ne ʻaloʻi ko e Tuʻi ʻo e kau ʻāngeló.” Ko e fē pē ha feituʻu te tau nofo ai ʻi he funga māmaní, te tau lava ʻo “omi, … fiefia mo ikuna … ki Pētelihema]”—neongo ʻo ka fai pē ʻi hotau lotó—ke hū mo fakaʻapaʻapa kiate Ia.11

ʻOku ou fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní. Fakatauange ke tohitongi e Laumālie ʻo Kalaisí ʻi hotau lotó ʻi hono kotoa ʻo e faʻahitaʻu mālōloó pea aʻu ki he taʻu foʻoú, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki