Ngaahi Fakataha Lotu 2016
“ʻOua te mou Manavahē … ʻOku Kakato ʻa Hoʻomou Fiefiá ʻiate Au” (T&F 101:36)


“ʻOua te mou Manavahē … ʻOku Kakato ʻa Hoʻomou Fiefiá ʻiate Au” (T&F 101:36)

Ko ha Efiafi pea mo ʻEletā Quentin L. Cook

Fakataha Lotu Fakamāmani Lahi maʻá e Kalai Lalahí • Sepitema 11, 2016 • Washington D.C. Stake Center

ʻOku ou fiefia ke feʻiloaki mo kimoutolu kakai lalahi kei talavou ʻoku mamata mai ki he fakataha lotú ni mei he ngaahi feituʻu he funga māmaní. Hangē ko hono fakahaá, ʻoku fakahoko atu ʻe fakataha lotú ni mei he falelotu he veʻe Temipale Uāsingatoni D.C. Ne ʻi ai e ʻuhinga ne u fili ai e feituʻú ni he ʻoku ʻi he veʻe temipalé. ʻOku ou fakamālō lahi heʻetau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku mafola ai e ʻū temipalé he funga māmaní. ʻOku tau fie maʻu e ngaahi tāpuaki e temipalé he taimi faingataʻá ni.

ʻOku hangē ʻoku taʻemanongá ʻa e māmaní.1 ʻOku ʻi ai ha fekeʻikeʻi ne teʻeki hoko kimuʻa. Hangē ʻoku taʻemalava ke maʻu ha ʻatamai nonga mo ha ongoʻi malú. Ko ʻeku pōpoaki kiate kimoutolu he efiafi ní, ʻoku ʻikai totonu ke tau ilifia naʻa mo ha māmani fakatuʻutāmaki mo faingataʻa. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he folofolá te tau ala maʻu e fiefia kakató tuʻunga ʻi he Fakamoʻuí.2

ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa kuo hoko ʻoku toka lelei moʻoni ʻi homou lotó mo e ʻatamaí. Te ke lava ʻo manatuʻi e fakaikiiki kotoa e meʻa ne hokó. ʻE ala kau heni hano fakaava ha sila ʻoku ʻi ai ha uiuiʻi fakafaifekau, sila ki ha mali ʻi he temipalé, fakatokangaʻi hono fakamoʻoniʻi atu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní e moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ko e faʻahinga meʻa mahuʻinga ʻeni ʻoku ʻikai ngata pē heʻene ʻomi e fiefia fakafiemālié kae toe tuʻuloa foki. ʻOku mālie foki he ko e ngaahi mea ʻoku fekauʻaki mo e Fakamoʻuí, ʻoku meimei ke nau ʻomi e fiefia lahi tahá.

Ka ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku fakaʻohovale pe fakamamahi, ʻoku nau uesia lahi kitautolu.

Ko e Holoki e ʻĀ ʻo Pealiní, fakapoongi e Palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteiti ko John F. Kennedy, mo e ʻohofi fakatautoitoi he 9/11, ko ha sīpinga ia e ngaahi meʻa fakaʻohovale ʻe lava e kakaí ke manatuʻi lelei ai e feituʻu ne nau ʻi aí mo ʻenau ongo ʻi heʻenau ongona e ongoongó.

Ko e tokolahi taha ʻo kimoutolu mahalo ne mou fuʻu kei siʻi ʻi he ʻohofi ʻo e World Trade Center ʻi he Kolo Niu ʻIoké mo e Pentagon, he feituʻu Uāsingatonu D.C, ʻi he ʻaho tatau, ʻaho 11 ʻo Sepitema 2001, he taʻu ʻe 15 kuo hilí Ko u mahalo, ko hamou tokolahi (tatau ai pē pe ko e fē ʻokú ke nofo ai he funga māmaní) te mou lava ʻo manatuʻi e feituʻu ne mou ʻi aí mo e ongoʻi ʻohovale mo lotomamahi ne mou fouá. Ko ha meʻa ia naʻá ne fakaʻauha e ongoʻi nongá mo langaʻi e ongoʻi laveangofuá ʻi ha tokolahi. Hangē ko ʻeku fakamatalaʻi he kuo hilí, ʻoku ʻi ai hano mahuʻinga makehe kiate au mo hoku uaifi ko Melé.

Naʻe ʻamanaki fāʻeleʻi e ʻuluaki pēpē ʻema tamasiʻi lahi tahá mo hono uaifí pea ne na nofo ʻi ha poloka ʻe tolu mei he World Trade Center ʻi Niu ʻIoake, ʻi he taimi ne tuiʻi ai ʻe he ʻuluaki vakapuna ne puke fakamālohi ʻe he kau tau-toitoí, e Taua Fakatokelaú. Ne na kaka ki he ʻato hona falé peá na moʻutāfuʻua heʻena mamata ki he nunuʻa ʻo e meʻa ne na pehē ko ha fakatuʻutāmaki fakailifia. Ko e taimi ne na siotonu ai ʻi he tuiʻi ʻe he vakapuna hono ua ne puke fakamālohí ʻa e Taua Fakatongá, ne na ʻilo ta ʻoku ʻikai ko ha fakatuʻutāmaki ʻeni peá na fakakaukau ʻoku lolotonga ʻohofi ʻa Manhattan. Ko e taimi ne holofa ai e Taua Fakatongá, ne kāpui honau fale nofoʻangá ʻe he veve naʻe ngangana ʻi Manhattan.

ʻI heʻena puputuʻu mo ilifia ʻi he meʻa ne na siotonu aí, mo hohaʻa naʻa toe hokó, ne na ō leva ki ha feituʻu malu ange pea hoko atu ki he falelotu he Siteiki Manhattan ʻi he Lincoln Center. Ne na ʻilo ʻi heʻena aʻu atú ʻoku tokolahi mo ha kau mēmipa ʻi Manhattan ne nau fai e fili tatau ke hola ki he senitā fakasiteikI. Naʻá ma nonga ʻi heʻenau tā mai ke ma ʻilo e fetuʻu ʻoku nau ʻi aí pea ʻoku nau malú. Naʻe ʻikai ke ma ofo ʻi he feituʻu ne nau ʻi aí he ʻoku akoʻi ʻe he fakahā ʻo onopōní ko e ngaahi siteiki ʻo Saioné ko e “ko ha maluʻanga, [mo e] … ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa.”3 Naʻe ʻikai tuku ke nau toe foki ki hinau falé ʻi ha uike ʻe taha pea nau fakatumutumu he mole ʻa e ngaahi moʻuí, ka naʻe ʻikai ke nau tofanga ʻi ha maumau fakatuʻasino fēfē.

Ko e vakapuna naʻá ne tuiʻi e Pentagon ofi ki he feituʻu ʻoku tau ʻi ai he pōní, Washington D.C., ko ha ngāue fakatautoitoi mo ia naʻe kovi hono nunuʻá.

ʻOku ʻikai ko ʻeku taumuʻa he afiafi ní ke mou nofo ʻi he ngaahi meʻa fakalilifu mei he kuo hilí. ʻOku ou fie fakamamafaʻi e faʻahinga meʻa fakafiefia naʻá ku lave ki ai he kamataʻangá. Ka ʻoku ou toe fie tokoni atu ke mou fakakaukau ki he ngaahi faingataʻa, meʻa fakamamahi, mo fakatuʻutāmaki pe ilifia te mou fehangahangai ʻi hoʻomou moʻuí takitaha. Ko ha niʻihi ko ha ngaahi meʻa te ne uesia ha kakai tokolahi, ko ha niʻihi ʻe fakafoʻituitui pē. Te u lave ki ha faʻahinga meʻa ʻe tolu: koē ʻoku fakatuʻutāmaki fakatuʻasinó; ko e ngaahi palopalema makehe, ʻoku hāhāmolofia ki hotau kuongá; pea ko e fakaʻosí, ko e ngaahi fakatuʻutāmaki mo e palopalema fakalaumālié.

Ngaahi Fakatuʻutāmaki pe Palopalema Fakatuʻasinó

Ko e ngaahi fakatuʻutāmaki fakatuʻasinó ʻoku faingofua taha ke fakatokangaʻi mo ʻiloʻí. Tatau ai pē pe ʻoku founga fēfē hoʻo maʻu e ongoongo fakaʻahó, ko e ʻū fakatuʻutāmaki, fetāʻaki, pe meʻa fakamamahi fakatuʻasinó ʻoku ʻuluaki lipōtí—tautautefito ʻi he televīsoné mo e ʻInitanetí. Ko e taha e ʻuhingá he ko e fetāʻakí mo e maté ʻoku fuʻu ʻiloa pea faingofua ke fakahoʻata mo fakamatalaʻi. Ko e fetāʻakí mo e maté, tatau ai pē pe ʻoku ofi pe mamaʻo, ʻokú ne maʻu ʻetau tokangá mo lava ke toʻo ʻetau nongá mo e fiemālié. Ko e taimi ʻoku ʻikai ke tau ongoʻi malu fakatuʻasino aí, ʻoku tau ongoʻi tailiili.

Ne fakapaaki he ʻaho 22 ʻo Māʻasi kuo ʻosí ʻe ha taha tautoitoi taʻonakita ha pomu he malaʻe vakapuna Brussels, ʻi Pelisiume. Naʻe ʻi ha kānita ki lotó ha toko fā ʻo ʻetau kau faifekaú. Ne nau lavelavea lalahi kotoa; ko e niʻihi ne fuʻu lalahi. Naʻe ʻi ai ha faifekau mali ko Elder Richard Norby naʻe fuʻu lahi hono kafó. Naʻá ne pehē kimuí ni neongo he ʻikai toe tatau ʻa e moʻuí, “kuó ne fili ke falala ki he ʻEikí kae ʻikai ilifia.” Naʻá ne toe pehē, “ʻE hoko atu ʻeku moʻuí, pea te u akoʻi ʻeku fānaú mo e makapuná [kuo pau] ke tau falala ki he ʻOtuá.”4

Kuo ʻosi pehē ʻe he ʻEikí, naʻa mo kinautolu ʻoku mole ʻenau moʻuí, ka ne nau faipau ki heʻenau ngaahi fuakavá, “te [nau] toe maʻu ia, ʻio, ʻa e moʻui taʻengatá.”5

Naʻe ongo kiate au e lea ʻa Sister Fanny Clain, ko e taha e kau faifekau kehe ne lavelavea he pomu ʻi he malaʻe vakapuna Brussels. Naʻá ne pehē, “Ko ʻete foua e faʻahinga meʻa pehení, ʻokú ne ʻai ke mahino lelei ange kiate au e kakaí, he ʻoku foua ʻe he kakaí e ngaahi meʻa faingataʻa ʻi heʻenau moʻuí, ko u foua ʻeni ha ngaahi faingataʻa, ke lava ʻo mahino lahi ange kia au.” Naʻá ne pehē ʻi heʻene fakaakeaké, “Ko e taimi ʻoku tau fili ai ke falala ki he ʻOtuá, ʻoku tau lava ʻo ʻilo e founga ʻene tokoniʻi kitautolú mo ʻene kilukiluá. ʻOku ou falala ange kiate Ia he taimí ni, ʻi ha toe taimi kimuʻa. ʻOku houngaʻia tahá ʻi he lava ke toe hoko atu ʻene ngāue fakafaifekaú.6

Ne tau ʻilo ʻi he maama fakalaumālié naʻe fie maʻu e tauʻatāina ke filí mo e fehangahangaí ka tau lava ʻo tupulaki, fakatupulaki, mo iku maʻu e hakeakiʻí.

Naʻe kau ʻi he palani ʻa e Tamaí ʻi he fakataha lahi he langí ha ʻelemēniti mahuʻinga. Naʻe angatuʻu ʻa Lusifā “mo feinga ke fakaʻauha e tauʻatāina ke fili ʻa e tangatá.”7 Naʻe naʻe taʻofi ai e faingamālie ʻo e maʻu ha sino fakamatelié meia Sētane mo hono kau muimuí.

Ne fakaʻaongaʻi ʻe he ngaahi laumālie kehe he maama fakalaumālié ʻenau tauʻatāina ke filí ʻi heʻenau muimui ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku kei maʻu ʻe he ngaahi laumālie ne tāpuakiʻi ke fāʻeleʻi ki māmaní ʻa e tauʻatāina ke filí. ʻOku tau tauʻatāina ke fili mo ngāue kae ʻikai tauʻatāina ke fili e nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi filí. Ko ia, ʻoku makatuʻunga heʻetau ngaahi filí ʻetau fiefia pe mamahi ʻi he moʻui ní mo e moʻui kahaʻú. “Ko e fili ki he leleí mo e māʻoniʻoní ʻoku fakatau ia ki he fiefiá, nongá, mo e moʻui taʻengatá, ka ko e fili ki he faiangahalá ʻe iku fakatau ia ki he loto mamahí mo e mamahí.”8

He ʻikai ke tau lava ʻo tukuakiʻi e ngaahi tūkungá pe niʻihi kehá ʻi ha fili ke fehangahangai mo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau haʻisia kotoa ki he ʻOtuá he anga ʻetau fakatupulaki e ngaahi anga faka-Kalaisí, ʻū talēnití, mo e meʻa ʻoku malavá, pea ʻoku tau haʻisia ʻi he founga fakaʻaongaʻi e taimi kuo tuku mai he moʻui ko ʻení.

ʻOku fekauʻaki vāofi e tokāteline ʻo e fehangahangaí pea ʻoku lau he taimi ʻe niʻihi ko e tokāteline ʻo e tauʻatāina ke fili. Ka koeʻuhí ʻoku faʻa hoko mai e fehangahangaí pe fakafepakí mei tuʻa pe taha kehe, ʻoku ʻaonga ke vakaiʻi mavahe. ʻOku fakamatalaʻi mahino e tokāteliné ni ʻe he palōfita ko Līhaí ʻi he 2 Nīfai 2:11: “He ʻoku totonu ke ʻi ai ʻa e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē. Ka ne ʻikai ke pehē, … ʻe ʻikai lava ʻo fakahoko ʻa e angatonú, pe faiangahalá, pe māʻoniʻoní pe mamahí, pe leleí pe koví.”

Ne hoko atu ʻa Līhai ke fakamatalaʻi ʻoku mātuʻaki mahuʻinga e tokāteliné ni he ka ʻikai ia, “ʻe ʻikai hano taumuʻa ʻo e … fakatupú” pea “ko e poto ʻo e ʻOtuá mo ʻene ngaahi taumuʻa taʻengatá, kaeʻumaʻā foki ʻa e māfimafi mo e ʻaloʻofa, mo e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá” ʻe fakaʻauha9

Hoko atu ʻa Līhai, “Ko ia, naʻe tuku ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ki he Tangatá ʻa e tauʻatāina ke ne fili maʻaná.”10

Ne tau ʻilo ʻi he maama fakalaumālié ko e fakaʻaongaʻi ʻo e tauʻatāina ke filí ʻe iku ki ha angatuʻu mo ha fepaki—ʻoku fakamoʻoni e tau ʻi he langí ki he foʻi moʻoni ko ʻení. Ne tau ʻilo, makehe mei he taú mo e fetāʻakí, ʻe ʻi ai ha tōʻonga faiangahala lalahi ʻi he māmaní kotoa. Ne tau toe ʻilo foki naʻe finangalo ʻa Sīsū Kalaisi ke totongi huhuʻi ʻa e ngaahi angahala ko ʻení. ʻE iku ʻEne faingataʻaʻia, taʻe-mākupusí, ke ikunaʻi ʻa e angahalá mo e mate fakalaumālié. ʻE ikunaʻi Heʻene Toetuʻú ʻa e mate fakaesinó. Ne tau tui ka hili e mate fakamatelié, te tau toe moʻui. Hangē ko ʻetau ʻi he Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí:

ʻOku ui hono ikunaʻi ko ʻeni ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mate fakalaumālié ʻaki ʻEne mamahí pea mo ʻEne ikunaʻi e mate fakaesinó ʻaki ʻa ʻEne Toetuʻú ko e Fakalelei.

“ʻI heʻetau fakafalala ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te Ne lava leva ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau kātakiʻi hotau ngaahi ʻahiʻahí, ʻa ʻetau mahamahakí, pea mo hotau mamahí. ʻE lava ke tau fonu fiefia, nonga, pea mo fiemālie. ʻE lava ke fakatonutonu e meʻa kotoa pē ʻoku taʻe fakafiemālie he moʻuí, ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”11

Naʻe ʻomi ʻe he ngaahi meʻa fakamamahi ne foua ʻe hotau kāingalotú, hili pē hono fokotuʻu e Siasí ʻi Misulí, ʻa e ngaahi tefitoʻimoʻoni ko ʻeni ʻo e Fakaleleí ke toe mahino ange. Ne fehangahangai tonu ʻetau ngaahi meʻa fakatokāteliné mo e kakai Misuli naʻe ʻikai ke tau siasí. Ne lau ʻe ha kau Misuli tokolahi e kau ʻInitia ʻAmeliká ko ha fili tuʻu maʻu mo loto ke tuli mei he fonuá. ʻIkai ngata ai, ko ha tokolahi e kau Misulí ne nau maʻu ha kau pōpula mo tuʻuteki ʻiate kinautolu ne nau fakafepakiʻi e pōpulá. Ko ha tokolahi ne nau kumi kelekele, koloa, mo ha mafai.

Ka, ne fakaʻapaʻapaʻi heʻetau tokāteliné ʻa e kau ʻInitia ʻAmeliká pea ko hotau lotó ke akoʻi kinautolu ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Fekauʻaki mo e pōpulá, ʻoku mahino ʻetau folofolá, ʻoku ʻikai totonu ke ngāue pōpula ha taha ki ha taha. Naʻe lotu fakataha hotau kāingalotu ʻuliʻuli tokosiʻi he taimi ko iá mo e kāingalotu pālangí ʻo hangē pe ko ia he taimi ní. Fakaʻosí, naʻe ʻikai ko ʻetau taumuʻá ke maʻu ha koloa, ka ke fokotuʻu ha ngaahi kolo ʻo e ngaahi tokoua mo e tuofāfine naʻe feʻofaʻaki mo moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻimoʻoni ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí. Ne tuʻuteki ha kau Misuli ʻe niʻihi ʻi he tokolahi e Kāingalotu, ne hiki mai ki Misuli, ko e muimui he ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí.12

Ne iku ʻeni ki ha fepaki lahi mo e fakatangaʻi ʻo e kau mēmipa e Siasí. Naʻe fakaʻauha ʻe he fili ʻo e Kāingalotú siʻenau ngoué mo ha ngaahi fale, kaihaʻasi ʻenau monumanú mo e koloá, pea tuli kinautolu mei honau ʻapí. Naʻe vali taaʻi siʻa Kāingalotu ʻe niʻihi mo fakapipiki fulufuluʻi moa, pea kauʻimaea pe tā. Naʻe pehē ʻe Uliami  W. Felipisi heʻene tohi kia Siosefa Sāmita, lolotonga ʻene nofo ʻi Ketilani ʻi ʻOhaioó, “Ko ha taimi fakailifia ʻeni, ʻoku hola pe teu hola ʻa tangata, fefine, mo e fānau, ki ha meimei feituʻu pē.”13 Ne faʻa mavahevahe e ngaahi fāmilí ʻi he haʻahaʻa ʻo e tuli ko ʻení, pea nounou fakameʻakai pe nāunau siʻa Kāingalotu ʻe niʻihi. Naʻe feinga e kāingalotu e Siasí ke mahino e ʻuhinga ne tuli ai kinautolu, ka ne fekau ʻe he ʻEikí ke nau tānaki ki Misulí. Naʻe lotu ʻa Siosefa Sāmita ke mahino, hili ʻene maʻu e ongoongo fakamamahí ni. Ne tali ʻe he ʻEikí ʻaki e pōpoaki fakafiemālie ko ʻení, ʻoku maʻu he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:35–36:

“Pea ko kinautolu kotoa pē ʻoku kātakiʻi ʻa e fakatangá koeʻuhí ko hoku hingoá, pea kātaki ʻi he tui, neongo ʻe ui ʻa kinautolu ke nau tuku hifo ʻenau moʻuí koeʻuhí ko aú, ka te nau maʻu ʻa e nāunaú ni kotoa.

Ko ia, ʻoua te mou manavahē ʻo aʻu ki he maté; he ʻoku ʻikai ke kakato ʻa hoʻomou fiefiá ʻi he māmani ko ʻení.”

Kuo ʻosi talaʻofa mai foki ʻe he ʻEikÍ ko e pale ʻo e māʻoniʻoní ko e “melino ʻi [he moʻuí ni], pea mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hoko maí.”14

ʻOku tuku ai ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke tau maʻu e melinó mo e nongá neongo ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakatuʻutāmaki fakatuʻasino.

Ngaahi Palopalema Makehe, Ko ha Niʻihi ʻoku Hāhāmolofia ki Hotau Kuongá

Kau tāutaha kei talavou, makehe mei he ngaahi palopalema fakatuʻasinó, ʻoku mou maʻu ha ngaahi palopalema, ʻoku hāhāmolofia ha niʻihi ki homou kuongá. ʻOku mou hohaʻa ki he ngaahi fili fekauʻaki mo e akó, ngāué, malí, mo e fāmilí. Kuo ʻosi fakamatalaʻi e ʻaonga fakatokāteline ʻo e ngaahi fili ko ʻení ʻi ha ngaahi malanga lahi pea kuo mahino. ʻI he totongi ko ia ʻe he Fakamoʻuí ʻetau ngaahi angahalá, naʻe ʻikai ke ne fakaʻatā kitautolu mei he fatongia fakafoʻituitui ki heʻetau tōʻonga moʻuí. Kuo ʻosi fakahā fakamāmani lahi ʻi he folofolá mei he kamataʻangá ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāué, nimameaʻá, ngāue ʻaki e iví, fakatupulaki e talēnití, mo e tokonaki maʻá e fāmilí. Naʻe pehē ʻe he Eikí ʻi he tohi Sēnesí, “te ke kai ʻa e meʻakí ʻi he kakava ʻo ho matá, kae ʻoua ke ke foki ki he kelekelé.”15

Ko u tui ʻoku tali lahi ʻe he kāingalotú ʻa e ngaahi fakakaukau fakatokāteliné ni. Ka, ʻi ai ha puputuʻu lahi ʻi ha māmani ʻoku fihituʻu, ʻi he founga ke fakahoko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

ʻI heʻeku fuofua malanga konifelenisi lahi he taʻu ʻe 20 kuo hilí, naʻá ku vahevahe ai ha fakamatala fakaoli fekauʻaki tonu mo e meʻa ko ʻení.16

ʻI he kei iiki ʻema fānaú, ne u fakakaukau mo hoku uaifi ko Melé ke mau muimui he tukufakaholo ne akoʻi heʻeku tamaí ʻi heʻeku kei siʻí. Naʻe talanoa fakafoʻituitui mo kimautolu fānaú ke tokoni ʻo fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ʻi ha ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo ʻemau moʻuí mo akoʻi kimautolu he founga ʻoku tokoni ai e Siasí, akó, mo e ngaahi ʻekitivitií ke aʻusia ʻemau taumuʻá. Naʻe ʻi ai haʻane lao ʻe tolu:

  • Naʻe fie maʻu ke ʻi ai haʻamau taumuʻa mahuʻinga.

  • Te mau lava ʻo liliu ʻemau taumuʻá ʻi ha taimi pē.

  • Kuo pau ke mau ngāueʻi faivelenga ha taumuʻa pē ne mau fili.

ʻI he ʻaonga kiate au e tukufakaholo ko ʻení, ne ma pehē leva mo Mele ke fakaʻaongaʻi ʻeni ʻi heʻema fānaú. Naʻá ku ʻeke ange ki heʻema tamasiʻi ko Larry ʻi hono taʻu nimá, pe ko e hā e ngāue te ne fie fai ʻi haʻane lahi. Talamai ʻe ia ʻoku fie hoko ko ha toketā hangē ko hoku tokoua ko Sioó.17 Ne foua ʻe Larry ha tafa lahi pea ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi lahi e kau toketaá, tautautefito kia Siō. Ne u hoko atu leva ʻo talaange kia Larry e founga ʻoku tokoni ai e ngaahi meʻa ʻaonga ʻokú ne faí ʻi he teuteuʻi ia ke ngāue fakatoketaá.

ʻOsi ha ngaahi māhina, kuó u toe ʻeke ange ki ai pe ko e hā te ne fie fai ʻi haʻane fuʻu lahi. Talamai ʻe ia he taimi ko ʻení ʻoku fie hoko ko ha pailate vakapuna. Sai pē liliu ʻo e taumuʻá, peá u fakamatala ange leva ʻa e founga ʻe tokoni ai ha ngaahi ʻekitivitī kehekehe ke ne aʻusia e taumuʻa ko iá. Naʻá ku pehē ange noa pē he ʻosi ʻema talanoá, “Larry, ne ta talanoa kimuʻa, naʻá ke fie hoko ko e toketā. Ko e hā ne liliu ai hoʻo fakakaukaú?” Tali mai ʻe ia, “Ne u pehē ʻe lelei haʻate hoko ko ha toketā, ka ko u sio ʻoku ngāue ʻa Sió ia he pongipongi Tokonakí, ʻoku ʻikai ke u fie liʻaki ʻe au e katuni ʻo e pongipongi Tokonakí.”

Talu mei ai mo e ui ʻe homau fāmilí ha meʻa pē ʻoku fakaheleleu ʻi ha taumuʻa mahuʻinga ko e katuni ʻo e pongipongi Tokonaki.

ʻOku ua e tefitoʻimoʻoni ʻoku ou fie fakamamafaʻi mei he talanoa moʻoni ko ʻení. ʻUluakí ko e founga hoʻo palani mo teuteu ke lavaʻi ha taumuʻa mahuʻinga ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, pea ko e uá ko e kaunga ʻo e ʻinitatení mo e mītia fetuʻutakí ki he ʻū taumuʻa māʻoniʻoní. Te na fakatou lava ʻo hoko ko ha katuni pongipongi Tokonaki ʻo tohoakiʻi kitautolu mei he fiefia ʻoku tau fie maʻú.

ʻOku ou tokanga lahi ki he founga ʻoku ʻikai lava ai ha kau tāutaha kei talavou ʻo fokotuʻu ha taumuʻá pe palani ke lavaʻi kinautolú. ʻOku ou toe hohaʻa foki ʻi he tokolahi ʻoku nau fakaʻakiʻakimui mo taʻefakamahuʻingaʻi honau talēnití mo e meʻa ʻoku nau malavá. ʻE ʻomi ʻe hano fakaleleiʻi e ongo palopalemá ni ha fiefia lahi ki hoʻo moʻuí.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe ha tohi kimuí ni ʻa Palōfesa Angela Duckworth, ʻoku ui ko e Grit, ha meʻa ʻoku tōtuʻa hono fakamahuʻingaʻi ʻe ha tokolahi, pe meimei kotoa, ko e ivi fakanatula, pea tukulalo ai e ngāue mālohí mo e lotoʻakí. Naʻá ne pehē ko e lavameʻa kotoa pē ʻoku fakaʻilongaʻi makehe lahi ʻe he ngāue mālohí kae ʻikai ko e potó ʻataʻatā pē pe ivi malavá. ʻOkú ne pehē ko e kakai ʻoku lotoʻaki mo ʻiló (ʻokú ne toe ui foki ko e lotoʻaki mo e vilitaki) ʻoku nau ngāue lelei ange maʻu pē ʻiate kinautolu ʻoku poto fakanatulá kae ʻikai ke nau lotoʻakí.18

Naʻá ku fakatokangaʻi fakafokifā ʻi heʻeku kei siʻí ha maaka sivi ʻa ha tamasiʻi ako faingataʻaʻia fakaʻatamai, naʻe kiʻi māʻulalo ange he ʻavalisí. Naʻá ku siofi ia ʻi he akó kae ʻikai ke u lea ki ha taha. Naʻá ne ʻave ha ngaahi kalasi faingataʻa mo ako mālohi. ʻI he ʻunivēsití, naʻe faʻa kau he taimi ʻe niʻihi ʻi ha kulupu ako ʻe ua pe tolu ʻi he lēsoni tatau. Naʻe fāifai peá ne maʻu ha mataʻitohi ʻi he malaʻe malaʻe fakaako fakaako faingataʻa mo ʻilo ha ngaahi meʻa foʻou ʻi hono malaʻé.

ʻOku ʻikai ko haʻaku fokotuʻu atu ke lavameʻa fakaʻatamai e taha kotoa, ka ko ʻeku fokotuʻu atu te ke lava ʻo aʻusia ha ʻo ngaahi taumuʻa mahuʻinga lahi ʻaki e palaní, lotoʻakí, mo e vilitakí, tatautefito kapau te ke siʻaki e ngaahi meʻa fakahala ʻo e moʻuí. Te ke toe maʻu foki ha nēkeneka mo e fiefia lahi ange ʻi hoʻo moʻuí.

ʻOku ou fie fakapapauʻi atu te ke lava ʻo fai ha ngaahi meʻa faingataʻa. Naʻe fakafōtunga ʻeni ʻe Elder John B. Dickson, ko ha Fitungofulu fakaʻofo, kuo ʻikai toe maʻu ngāue, ka ne ngāue ʻiloa he funga ʻo e māmaní, ʻi ha founga mālie mo makehe. Naʻe ui ʻa Elder Dickson ke hoko ko ha faifekau ʻo e Siasí ʻi Mekisikou he 1962. Kimuʻa pea mavahé, ne ʻilo kuo kanisā hui hono uma mataʻú. Naʻe ʻikai ʻamanaki ʻe moʻui ʻo laka hake ʻi ha māhina. Ka, ne ʻosi ha māhina ʻe 10  kuo mavahe ke ngāue ʻi hono misiona ne vahe angé, kuo ʻosi tuʻusi hono umá.19 He ʻikai toe ngalo ʻiate au ʻene akoʻi e kau faifekau ʻi he MTC te nau lava ʻo fai e ngaahi meʻa faingataʻá. Naʻá ne fakaafeʻi ha kau faifekau ʻe toko fā ke nau ō mai kimuʻa ʻo feʻauhi haʻi hēkesi mo ia. Fakakaukau ki he haʻi nima taha pē ha hēkesí! Naʻá ku kole ange kimuí ni kia Elder Dickson ke ne fakatātaaʻi. Tau vakai ki ai.

ʻEletā John B. Dickson:[Haʻi ha hēkesi.] ʻOku tau foua ha ngaahi faingataʻa ʻi hotau moʻuí. Taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi faingataʻa fakatuʻasino pe fakaeloto pe fakapaʻanga pe ngaahi meʻa kehekehe, pea kapau te tau faʻa fakakaukau lelei pē mo tauhi e ngaahi fekaú, maʻu ha tui ʻi he ʻEikí, tui ʻiate kiatautolu, te tau malava ʻo ikunaʻi ha faʻahinga faingataʻa pē ʻe tofa ʻi hotau halá. Mahalo pē te tau malava ʻo haʻi hotau hēkesí. ʻOku ʻi ai nai ha taha e fie lova pe feʻauhi taufangatua mo au?

Mālō, John.

Naʻe ikunaʻi kotoa e toko faá ʻe Elder Dickson he MTC, ʻo fakaʻaongaʻi hono nifó, umá, mo hono fatafatá ʻi ha founga fakaofo. Mou meaʻí te mou lava ʻo ikunaʻi e faingataʻá mo fakahoko ha ngaahi meʻa faingataʻa.

Naʻe pehē ʻe Palōfesa Duckworth ko e “vēkeveké ʻoku angamaheni. Ko e kātakí ʻoku hāhāmolofia.”20

ʻOku fakamamafaʻi ʻe ha taha ʻo e ngaahi fakatotolo naʻá ne fakaʻaongaʻí e mahuʻinga ʻo e teuteu lahi ki he moʻuí, kau ai e vilitakí, tuiakí, taʻeʻunuá, mo e “angaʻaki e ʻikai liʻaki e ngafá ʻi he fehangahangai mo e meʻa fakatutá.”21

Naʻá ne toe taukaveʻi foki ke ʻi ai ha taumuʻa māʻolunga ʻoku tokoni ki he lelei ʻa e niʻihi kehé.22 ʻOkú ne pehē:

“Monūʻiá ka ko kinautolu ʻoku ʻi ai haʻanau taumuʻa fakaʻeiʻeiki ʻoku mahuʻinga lahi ki he māmaní ʻo ne ʻomi ha mahuʻinga lahi ki he meʻa kotoa ʻoku nau faí, neongo ʻene siʻisiʻi pe taʻeoli, kae mahuʻingá. Fakakaukau ki he talafakatātā ʻo e kau fakatoka pilikí:

“ʻOku fehuʻi ki ha kau fakatoka piliki ʻe toko tolu: ʻKo e hā ʻokú ke faí?ʻ

“Pehē ʻe he ʻuluakí, ʻKo ʻeku fakatoka piliki.ʻ

“Pehē ʻe he fika uá, ʻKo ʻeku langa ha falelotu.ʻ

“Pehē ʻe he fakaʻosí, ʻKo ʻeku langa e fale ʻo e ʻOtuá.ʻ

“Naʻe ʻi ai ha fatongia ʻo e fakatoka piliki ʻuluakí. Ko e fika uá naʻe ʻi ai haʻane ngāue. Ko e fika tolú naʻe ʻi ai hano uiuiʻi.”23

Ko ʻeku tukupā kiate kimoutolu he pōní ke vakavakaiʻi hoʻomou taumuʻá pea fakapapauʻi pe ko e fē te ne ʻai ke ke fakahoko e ngaahi fatongia fakafāmilí mo pukepuke hoʻo fuakavá pea mo ʻai ke ke mau ʻa e fiefia ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí maʻaú. Manatuʻi, ʻoku ʻai ʻe he ʻi ai e taumuʻá ke ke maʻu ha taimi mo ha ivi ʻaki haʻo palani tokamuʻa kae ʻikai liʻaki e ʻū fiemaʻu mahuʻingá mo e taimi ke ngata aí.

Te u afe he taimí ni ki he uesia ʻe he ʻinitanetí mo e mītia fetuʻutakí ʻetau ngaahi filí.

ʻOku fai ʻe he ʻinitanetí mo e mītia fetuʻutakí ha tokoni lelei lahi ki hotau sosaieti ʻi onopōní. ʻOku nau mahuʻinga lahi! Te nau toe lava foki ʻo hoko ko ha meʻa fakahala ke tohoakiʻi kitautolu mei hono fakahoko hotau uiuiʻi moʻoni ʻi he moʻui matelié.

Ko ʻeku kolé, ke tau vakavakaiʻi kātoa e anga mo e taimi ʻoku tau fakaʻaongaʻi ai e ʻInitanetí mo e mītia fetuʻutakí. Ko e meʻasivi mahinó ʻoku totonu ko e: ʻOkú ne tokoniʻi ʻetau ʻū taumuʻa kehe mo mahuʻingá, pe ʻokú ne uesia lahi ʻetau fakalakalaká? ʻOku maʻu kitautolu ʻe he mītia fetuʻutakí tuʻunga heʻetau manavasiʻi naʻa ʻikai ke tau vakaiʻi maʻu peé? ʻOku fakatupu ʻe ha niʻihi ʻo e ngaahi tuʻuaki ʻi ha mītia fetuʻutaki ke taʻepauʻia ʻiate kitautolu mo ongoʻi taʻe feʻunga? Ko e kovi angé, ʻoku ʻave kitautolu ʻe he ʻInitatentí ki ha ngaahi ʻata mo ha meʻa ʻoku ʻuli, taʻetaau, pe moʻoni fakakonga ʻokú ne fakaʻauha e tuí? Kuo tau fakapuli nai ʻo fai ha ngaahi lea pe fakakaukau taʻeʻofa ki ha niʻihi? ʻOku uesia nai ʻe he mītia fetuʻutakí e taimi ʻoku tau faʻa fakamoleki ʻi he ngaahi meʻa fakalotu ʻi ʻapí pe taimi mahuʻinga ʻo e fāmilí? ʻOku taʻofi nai kitautolu ʻe he taimi ʻoku fakamoleki ʻi he ʻInitanetí mo e vaʻingá mei he tulifua ki he ngaahi taumuʻa vivilí? ʻOku ʻi ai ha ngaahi fili ʻoku ou fakatukupaaʻi kitautolu ke tau fakakaukauʻi, fai ha liliu, mo fakatomala ʻi he tapa ʻoku fie maʻu ke tāpuakiʻi ai ʻetau moʻuí.

Naʻá ku pehē kimuʻa, ʻoku ou ʻiloʻi kakato e ʻaonga lahi ʻo e mītia fetuʻutakí ka fakaʻaongaʻi totonu. Ko hono ʻaonga ki he hisitōlia fakafāmilí ʻoku fakamahinoʻi mai ai kiate au naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e tekinolosiá ni.

Ka hili ʻeku leá, teu post e konga ʻo ʻeku leá ʻi heʻeku peesi Facebook ʻOku ou loto ke mou vahevahe mai hoʻo tokanga ki he mītia fetuʻutakí ka, mo e founga foki ʻoku tāpuekina ai hoʻo moʻuí ʻe he mītia fetuʻutakí.

ʻOku ou toe fie tuku foki ha fakakaukau ʻe taha mo kimoutolu ʻi he kaveingá ni. ʻOku lahi ʻetau fanongo fekauʻaki mo e tuʻunga totonú ʻi he mītia fetuʻutakí. Ko ʻete anga faka-Kalaisi moʻoní ʻoku mahuʻinga ange ia ʻi hoto tuʻunga totonú. Tuku ke u toe fakahoko atu: Ko ʻete anga faka-Kalaisi moʻoní ʻoku mahuʻinga ange ia ʻi hoto tuʻunga totonú.

Ngaahi Faingataʻa Fakalaumālié

Te u afe he taimí ni ki he ngaahi faingataʻa fakalaumālié.

Ko e taha e fatongia mahuʻinga taha ʻi he moʻuí ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu mo e ʻOtuá. ʻOku fie maʻu heni ke tau vakavakaiʻi ʻetau ngaahi holi taʻetāú pea tau mavahe mei ai. ʻOku tau toe vakaiʻi foki ʻetau ngaahi fiemaʻu taʻetotonu ʻoku tau faʻa hilifaki ʻi he ʻilopau pe taʻeʻilo ki he ʻOtuá. Tau feinga maʻu pē ke ʻilo e finangalo ʻo e ʻOtuá kiate kitautolú. Tau tokanga maʻu pe ki he tuí, fakatomalá, mo e ngaahi ouau fakahaofí. Naʻe ʻikai fakahoko ʻe he Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá Ne totongi e meʻa kotoa ʻo mahulu atu he meʻa ʻoku tau malava ke ʻiló, ʻa e Fakaleleí koeʻuhí ka tau ʻatā ʻo tokanga ki he ngaahi meʻa fakamāmaní, mo e vaʻinga maumau-taimí. Fakakaukau ki he taumuʻa ʻa e ʻEikí ʻi Heʻene pehē, “He vakai, ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāūnau—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻamate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá. 24

Hangē ʻoku pehē ʻe ha niʻihi ia, “He ʻikai hōifua ʻapē ha Tamai Hēvani ʻofa kapau te u kiʻi tōnounou? Te ne taʻofi moʻoni nai e ngaahi tāpuakí meiate au koeʻuhí pē ko ʻeku fie inu ʻolokaholó mo e kofí?” Meʻapango, he ko e fehuʻi hala ia mo fakahaaʻi e taʻemahino ki he palani ʻa e Tamaí. Ko e fehuʻi totonú “ʻE founga fēfē ke u lava ʻo hoko ko e taha māʻoniʻoni mo ʻofa ʻe fie maʻu ʻe he Fakamoʻuí ke u aʻusiá?” ʻOku pehē ʻe he folofolá, “Ko ia, ʻoku foaki ki ai ʻa e meʻa lahí, ʻoku ʻekeʻi ʻa e meʻa lahi meiate ia.”25

ʻI ha māmani ʻoku faʻa maʻu ai e ngaahi palé mo e ipú tuʻunga he kau atú, ʻe ngali taʻetotonu mo taʻeʻofa ai ʻa e tuʻunga moʻuí mo e ngaahi fiemaʻú. ʻOku hoko tonu ʻeni ʻiate kinautolu ʻoku vilitaki pē ʻi honau halá ʻo ʻikai talangofua ki he palani ʻa e Tamaí, neongo e ngaahi nunuʻá.

ʻOku kumi ʻuhinga ha tokolahi ʻi ha tōʻonga angahala mo pehē, “Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ke tau ʻofa he taha kotoa.” ʻOku moʻoni pē ia, ka ko e taimi lahi, ko kinautolu ʻoku nau taukaveʻi e tuʻunga ko ʻení, ʻoku nau fakahehema ke sītuʻa mei Heʻene naʻinaʻi mahuʻinga tatau ki aí, “Kapau ʻoku mou ʻofa kiate au, fai ʻeku ngaahi fekaú.”26

ʻOku ʻikai totonu ke tau fakakikihiʻi e ngaahi tuʻunga hotau vā mo e ʻOtuá. Ko e ʻuluaki fie maʻu ke kamata ʻaki e fuakava ʻoku fai ʻi he papitaisó ke maʻu ha “loto mafesifesi mo [ha] laumālie fakatomala.” ʻOku fie maʻu ha kole ʻi he Loto Fakatōkilalo ki he ʻOtuá. Hangē ko e akoʻi kitautolu ʻe he Tuʻi ko Penisimaní: “He vakai, ʻoku ʻikai koā ko e kau paea kotoa pē ʻa kitautolu? ʻOku ʻikai koā ke tau falala kotoa pē ki he Tokotaha tatau, ʻa ia ko e ʻOtuá, ke maʻu meiate ia ʻa e meʻa kotoa pē … mo e faʻahinga koloa kotoa pē?”27

ʻE ala faingataʻa pea aʻu ʻo ngali taʻetotonu hotau ngaahi faingataʻaʻiá. ʻOku nau ʻai ke tau loto mamahi mo fakaʻofaʻia ʻi ha niʻihi. ʻOku hoko tonu ʻeni ʻi he ʻū meʻa fakamamahi mo e ngaahi mahaki ʻoku nau uesia ʻetau moʻuí. ʻOku kau ai kinautolu tonuhia ka kuo ngaohikoviá. ʻOku kau ai e masiva mo e fetāʻaki ʻokú ne lōmekina e ʻātakai ne fāʻeleʻi kitautolu ki aí. ʻOku kau ai e ngaahi ngaahi holi mo e uʻa fakakakanó, kae mahalo naʻe ʻikai ko haʻatau fili. ʻOku tau lotomamahi ʻi ha ngaahi meʻa ne tupu mei ha fili kovi; ʻoku lahi e ngaahi meʻa ʻe ala taʻetotonu mo hala ʻi he māmaní.

Ko e hā ʻetau talí? Kuo pau ke tau angaʻofa mo manavaʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi e taha kotoa, neongo te nau fili ha hala ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku ʻikai taau mo e palani ʻa e Tamaí mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. Ka, kapau ʻoku tau fie angaʻofa moʻoni, kuo pau ke tau toe akoʻi mo e fakatomalá. ʻOku ʻikai ko ha angaʻofa, pea ʻoku ʻikai ke tau tokoni, he taimi ʻoku tuku ai ʻetau fakaʻaiʻai kinautolu ʻoku tau ʻofa aí ke liliu ʻenau moʻuí pea tali e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku tali mai ha ngaahi tāpuaki kilukilua, mo taʻengata kiate kinautolu ʻoku fakatomalá.

Naʻe fakamahinoʻi tonu ʻeni ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene folofola ki he kau Nīfaí, fekauʻaki mo kinautolu ʻe fakatomalá, “Te u alu ia ʻoku ʻikai haʻane angahala ʻi he ʻao ʻo ʻeku Tamaí ʻi he ʻaho ʻa ia te u tuʻu ai ke fakamāuʻi ʻa e māmaní.”28 Peá ne toe pehē, “Pea ʻoku ʻikai faʻa hū ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ki hono puleʻangá; ko ia ʻoku ʻikai hū ki hono mālōlōʻangá ha taha ka ko kinautolu pē kuo fō honau kofú ʻi hoku totó, koeʻuhí ko ʻenau tui, mo e fakatomala mei heʻenau ngaahi angahala kotoa pē, pea mo ʻenau tui faivelenga ʻo aʻu ki he ngataʻangá.”29

ʻIloʻi muʻa, te ke lava pē ʻo maʻa. Te ke lava ʻo maʻu e fiefia ʻokú ke fie maʻu he moʻui ko ʻení. ʻOku ʻikai totonu ke mavahe ha taha mei he fakatahá ni mo pehē ʻoku ʻikai toe lava ke huhuʻi. ʻOku ʻikai ke ke pehē. Ko hono moʻoní, ko e fānau koe ʻa e ʻOtuá. Te ke lava ʻo maʻu ha ʻamanaki lelei mo ha fiefia. Te ke lava ʻo liliu ho lotó mo fakatomala. Te ke lava ʻo fakamolemoleʻi pea mo fakamolemoleʻi koe.

ʻOku mahuʻinga e fakatomalá ki he palani ʻa e Tamaí. ʻOku tau ʻilo he Tohi ʻa Molomoná e fekauʻaki ʻa e ʻaloʻofá mo e fakamaau totonú. ʻOku fokotuʻu ʻe Kalaisi e founga fetuʻutaki ʻa e ʻaloʻofá mo e fakamaau totonú.30

ʻOku ou saiʻia ʻi he lea fakatupuʻamanaki ne tohi ʻe Eliza R. Snow:

[Hono ʻikai maʻongoʻonga, nāunauʻia, mo kakato

E palani māʻolunga ʻo e Huhuʻí,

ʻOku fepikitaki ai e fakamaau totonú, ʻofá mo e ʻaloʻofá

ʻO fenāpasi fakalangi!31

Ko e palani nāunauʻia ʻo e fiefiá ʻoku taau mo ʻaloʻofa. ʻOku tau ʻilo e feituʻu ne tau omi mei aí, ʻuhinga ʻoku tau ʻi he moʻuí ni aí, mo e feituʻu te tau ō ki ai hili ʻetau maté.

Ko ha toʻutangata mahulu hake kimoutolu. ʻOku mahino ʻa e folofolá, ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ha “ngaahi faiangahala mo e ngaahi anga fakalielia.”32 Ka, ko e Kau Māʻoniʻoní, neongo ʻenau tokosiʻi mo movete ʻi he funga ʻo e māmaní, ʻe “fakamahafu ʻa kinautolu ʻaki ʻa e māʻoniʻoní pea mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi he fuʻu nāunau lahi.”33 Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí te Ne “maluʻi ʻa e kau māʻoniʻoní” pea ʻoku “ʻikai fie maʻu [ke tau] manavahē.”34

ʻOku ʻikai fie maʻu ke ke ilifia, neongo e ngaahi fakatuʻutāmaki mo e ngaahi faingataʻa te mou fehangahangaí. ʻE tāpuakiʻi mo maluʻi koe ʻi hoʻo fekumi ki he ngaahi taumuʻa māʻoniʻoni mo ʻaongá. Palani mo ngāue loto lahi mo lotoʻaki, fakaʻehiʻehi mei he mītia fetuʻutaki mo e ʻInitaneti taʻetāú, pea falala mo tokanga ki he tuí, fakatomalá, ngaahi ouau fakahaofí, mo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻi hoʻo kātaki ki he ngataʻangá. ʻE tokoni hoʻo tokanga ki he temipalé ke ke aʻusia e ngaahi taumuʻa ko ení.

Ko hono fakalea ʻe taha ʻo e Loma 12:12, “Fiefia ʻi he ʻamanaki leleí, pea faʻakātaki ʻi he mamahí, pea fai maʻu ʻo fakakukafi ʻi he lotú.” Te ke lava ʻo taʻofi e ngaahi fakahala ponigpongi Tokonaki ʻo e moʻuí pea fiefia mo aʻusia ʻa hono kotoa e meʻa kuo talaʻofa mai e he Fakamoʻuí.

ʻOku ou fakamoʻoni ki hono faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí. ʻE ʻikai fie maʻu ke tau manavahē, he ʻoku fonu ʻetau fiefiá koeʻuhií ko Ia. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Fakamatalá

  1. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 45:26; 88:91.

  2. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:35, -38.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 115:6.

  4. “Fear Won’t Stop Me,” Church News, Aug. 7, 2016, 9.

  5. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:13.

  6. “‘Ready to Get Going’: Brussels Bombing Victim Serving in Ohio,” Church News, June 5, 2016, 7.

  7. Mōsese 4:3.

  8. Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí (2004), 188.

  9. 2 Nīfai 2:12 .

  10. 2 Nīfai 2:16.

  11. Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino Ki he Ngāue Fakafaifekaú (2004), 35–36.

  12. On the conflict in Missouri, see Gerrit J. Dirkmaat, Brent M. Rodgers, Grant Underwood, Robert J. Woodford, and William G. Hartley, eds., Documents, Volume 3: February 1833-March 1834, vol. 3 of the Documents series of The Joseph Smith Papers, edited by Ronald K. Esplin and Matthew J. Grow (Salt Lake City:

    Church Historian’s Press, 2014), xxvii–xxx.

  13. Tohi meia William W. Phelps ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi Ketilani, ʻOhaiō, Nov. 6–7, 1833, ʻi Gerrit J. Dirkmaat mo ha niʻih kehe, eds., Documents, Volume 3: February 1833–March 1834, vol. 3 of the Documents series of The Joseph Smith Papers (2014), 341.

  14. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:23.

  15. Sēnesi 3:19.

  16. Vakai Quentin L. Cook, “Rejoice!” Ensign, Nov. 1996, 29.

  17. My brother, Dr. Joseph V. Cook Jr., is still a practicing physician at 81 years of age. During this time he was Larry’s doctor and stake president.

  18. Angela Duckworth, Grit: The Power of Passion and Perseverance (2016), 8.

  19. Vakai “Elder John B. Dickson of the Seventy,” Ensign, Aug. 1992, 77.

  20. Duckworth, Grit, 58.

  21. Duckworth, Grit, 77; citing a 1926 study by Stanford psychologist Catharine Cox.

  22. Duckworth, Grit, 143.

  23. Duckworth, Grit, 149.

  24. Mōsese 1:39.

  25. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82:3.

  26. Sione 2:15.

  27. Mōsaia 4:19.

  28. 3 Nīfai 27:16.

  29. 3 Nīfai 27:19.

  30. Vakai, ʻAlamā 42:24.

  31. Eliza R. Snow, “Naʻe Lahi Fau ʻa e ʻOfá,” Ngaahi Himi, no. 195.

  32. 1 Nīfai 14:12.

  33. 1 Nīfai 14:14 .

  34. 1 Nīfai 22:17.

Paaki