Fili ke Tui
Fai ‘e ‘Eletā L. Whitney Clayton
‘O e Kau Palesitenisī ‘o e Kau Fitungofulú
ʻOku ʻomi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne ongoongoleleí ke hoko ko ha maama ke tataki ʻa kinautolu ʻoku nau fili ke nau tui pea mo muimui ʻiate Iá.
‘I Sānuali ‘o e taʻu kuo ‘osí, naʻe puna ai ‘a e kiʻi taʻahine taʻu fitu ko Seila Kasilaá mo hono fāmilí mei Folōlita ki ‘Ilinoisi ‘i ha vakapuna fakatāutaha pē. Ko e tamai ‘a Seilá naʻe pailaté. Ka ‘i he kamata ke poʻulí, ne hoko ha palōpalema fakamīsini ki he vakapuná pea tō ai ʻi he ‘otu moʻunga fakapoʻuli ‘o Kenitakí, ‘o mafuli ‘i ha feituʻu fonua tokakovi. Naʻe mate ‘a e tokotaha kotoa ‘i he fakatuʻutāmakí, tuku kehe pē ‘a Seila. Naʻe fasi hono fasiʻanimá ‘i he fakatuʻutāmakí ni. Naʻá ne lavelavea mo mamulumulu, pea pulia hono ongo suú. Naʻe tikili Feilenihaiti ʻe 38 (pe tikili Selesiasi ʻe 3) ‘a e momokó—ko e pō momoko mo ‘uhoʻuha ʻeni ‘i he faʻahitaʻu momoko ‘o Kenitakí—pea ko e meʻa pē naʻe tui ‘e Seilá ko ha talausese mutu, kiʻi falani, mo e sitōkeni pē ‘e taha.
Naʻá ne ui ki heʻene faʻeé mo ‘ene tamaí, ka naʻe ‘ikai lea mai ha taha. Naʻá ne feinga ‘aki hono kiʻi ivi kotoa pē naʻe toé, ‘o ne lue taʻe sū atu ‘i he kauʻāfonuá ‘o kumi ha tokoni, peá ne aʻa atu ‘i ha ngaahi vaitafe, hifo atu ‘i ha ngaahi luo mo ne kātakiʻi e ʻuluʻakau talatalá. Naʻe sio atu ‘a Seila mei he tumutumu ‘o ha kiʻi tafungofunga, ki ha maama naʻe meimei maile nai ‘e taha hono mamaʻó. Naʻá ne tūtūʻulu atu ‘i he fakapoʻulí ki he feituʻu naʻe ulo mei ai ‘a e māmá, pea faifai ʻo ne aʻu atu ki he ‘api ‘o ha tangata angalelei naʻe teʻeki ke na feʻiloaki kimuʻa, pea naʻe siʻi fakatovave hake ‘o tokoniʻi ia. Naʻe hao ai ‘a Seila. Ne vave pē hano ‘ave ia ki he falemahakí mo tokoniʻi ke siʻi fakaakeake.1
Naʻe hao moʻui ‘a Seila koeʻuhí ko ‘ene sio ki ha maama mei he mamaʻó peá ne tutui atu ‘i hono halá ke aʻu ki ai—neongo naʻe taʻeʻamanekina pe ʻe aʻu ki ai—pea neongo e faingataʻa ‘o e halá mo e meʻa fakamamahi kuo hokó, kae pehē ki hono ngaahi kafó. ‘Oku faingataʻa ke tau fakakaukau atu ki he malava ʻe Seila ‘o fai e meʻa naʻá ne fai ‘i he pō ko iá. Ka ko e meʻa ‘eni ‘oku tau ʻiló, naʻá ne ‘iloʻi ‘oku ‘i he maama mei he mamaʻó, ha faingamālie ke fakahaofi ia. Naʻe ‘i ai ha ‘amanaki lelei. Naʻá ne maʻu ha loto-toʻa ‘i heʻene ‘iloʻi, neongo e faingataʻa lahi kuo hokó, ʻe lava ke fakahaofi ia ʻi he maama ko iá.
‘E tokosiʻi pē hatau niʻihi te nau fepaki mo e meʻa fakamamahi naʻe hoko kia Seilá. Ka kuo pau ke ‘i ai ha taimi te tau fefaʻuhi ai mo hatau fononga faingataʻa fakalaumālie. Ka ‘i he hoko mai a e ngaahi taimi ko iá, neongo pe ‘oku matolu fēfē ‘a e fakapoʻulí pe ʻamanaki taʻehokó, kapau te tau kumi ki ai, ‘e ‘i ai maʻu pē ha maama fakalaumālie ‘oku taʻalo mai kiate kitautolu, ‘o ne ‘omi e ‘amanaki lelei ki ha fakahaofi mo e fakafiemālie. ‘Oku ulo mai ‘a e maama ko iá mei he Fakamoʻui ‘o e faʻahinga kotoa ‘o e tangatá, ‘a ia ko e Maama ‘o e Māmaní.
‘Oku kehe hono ʻiloʻi ʻo e maama fakalaumālié mei hono ʻiloʻi ʻo e maama fakatuʻasinó. ‘Oku kamata hono ‘iloʻi ‘o e maama fakalaumālie ‘a e Fakamoʻuí ‘i heʻetau loto ke tuí. ʻOku tomuʻa finangalo e ʻEikí ke tau maʻu ha holi ke tui. ʻOku akoʻi mai ‘e he palōfita ko ‘Alamaá, “Kapau te mou ‘ā hake ‘o fakaake homou ‘atamaí … pea ngāue ʻaki ha kihiʻi konga siʻi ‘o e tuí, ‘io, kapau foki ‘oku ‘ikai te mou lava ‘o fai ha meʻa ‘oku lahi ange ‘i he holi pē ke tuí, tuku ‘a e holí ni ke ngāue ‘iate kimoutolu, kae ‘oua ke mou tui ‘i he anga te mou lava ai ‘o fakaʻatā ha potu ki ha konga ‘o [e] ngaahi lea [‘a e Fakamoʻuí].”2
‘Oku hoko e ngaahi lea ‘a ‘Alamā ke tau holi pē ke tui pea “fakaʻatā ha potu” ‘i hotau lotó ki he ngaahi folofola ‘a e Fakamoʻui, ko ha fakamanatu mai kiate kitautolu ‘oku fie maʻu ‘e he tuí mo e falalá ke tau fai ha fili fakafoʻituitui pea mo ngāue. Kuo pau ke tau “ʻā hake ‘o fakaake [hotau] ‘atamaí.” ʻOku tau kole pea toki foaki mai kiate kitautolu; ‘oku tau kumi kimuʻa pea tau toki ‘ilo; ‘oku tau tukituki kimuʻa pea toki fakaava mai kiate kitautolu. ‘Oku fai mai leva e talaofa ko ‘ení: “He ko ia kotoa pē ‘oku kolé, ‘okú ne maʻu; pea ko ia ‘oku kumí, ‘okú ne ‘ilo; pea ko ia ‘oku tukitukí, ‘e toʻo kiate ia.”3
Kuo ‘ikai ke ‘i ai ha kole ‘e fakamātoato ange ‘i he kole fakapatonu mai e Fakamoʻuí ke tau tuí, ‘o hangē ko ‘Ene kole naʻá Ne fai mai lolotonga ‘Ene ngāue fakafaifekau ‘i he māmaní ki hono kau fanongo taʻetuí, ‘o pehē:
“Kapau ‘oku ‘ikai te u fai ‘a e ngāue ‘o ‘eku Tamaí, ‘oua te mou tui kiate au.
“Ka ‘i heʻeku fai iá, kapau ‘oku ‘ikai te mou tui kiate au, tui ki he ngaahi ngāué: koeʻuhí ke mou ‘ilo, mo tui, ‘oku ‘iate au ‘a e Tamaí, mo Au ‘iate ia.”4
‘Oku tau fehangahangai kotoa pē mo ha sivi fakaʻaho. Ko e sivi ia ‘o ‘etau moʻuí: ‘a ia ko ‘etau fili ke tui kiate Ia pea tuku ke tupulaki ʻa e maama ‘o ‘Ene ongoongoleleí ‘i hotau lotó, pe ko ‘etau fakafisi ke tui ka tau vili kikihi pē ke fononga toko taha ‘i he fakapoʻulí? ʻOku ʻomi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne ongoongoleleí ke hoko ko ha maama ke tataki ʻa kinautolu ʻoku fili ke tui pea muimui kiate Iá.
Naʻe ‘i ai ha fili ke fai ʻe Seila hili e fakatuʻutāmakí. Naʻe mei lava pē ke ne fili ke nofo ilifia, toko taha pē ‘i he fakapoʻulí, ‘i he veʻe vakapuná. Ka naʻe teʻeki ai fuoloa e poʻulí, pea kamata ke toe momoko foki. Naʻá ne fili leva ha founga kehe. Naʻe kaka hake ‘a Seila ‘i ha tafungofunga, peá ne sio atu ki ha maama ʻi he mamaʻó.
Ka ‘i heʻene fononga māmālie atu ‘i he poʻulí ke aʻu ki he māmá, naʻe fakaʻau ke toe ulo lahi mai ia. Mahalo naʻe ʻi ai pē ha ngaahi taimi naʻe ‘ikai ke ne sio ai ki he māmá. Mahalo naʻe pulia ia heʻene ‘i ha teleʻa pe lalo ‘akau lalahi pe iiki, ka naʻá ne kei tutui atu pē ki muʻa. Naʻe ‘iloʻi fakapapau ʻe Seila heʻene toe sio ki he māmá, ʻokú ne ‘i he hala totonú. Naʻe ‘ikai te ne ‘iloʻi fakapapau pe ko e hā e maama ko iá, ka naʻá ne lue fakahangatonu pē ki ai makatuʻunga ‘i he meʻa naʻá ne ‘iloʻí—pea falala mo ʻamanaki te ne toe sio ki ai kapau te ne huʻu pē ki he feituʻu totonú. Naʻá ne fakahaofi ‘ene moʻuí ‘i heʻene fai iá.
‘Oku malava ke pehē mo ‘etau moʻuí foki. Mahalo ʻe ʻi ai ha taimi naʻa tau mamahi ai pea tau ongosia, pe taimi ne ngali faingataʻa mo fakamamahi ai ʻetau moʻuí. ‘Oku ‘i ai ha taimi ʻoku ‘ikai ke tau lava ‘o sio ki ha maama ‘e ʻasi mai, pea tau ongoʻi lotofoʻi ai. Kapau ‘oku tau loto ke tui, pe kapau ‘oku tau holi ke tui, pe kapau ‘oku tau fili ke tui, ʻe hanga ‘e he ngaahi akonaki mo e sīpinga ‘a e Fakamoʻuí ʻo fakahā mai e hala ke tau fononga aí.
Fili ke Tui
Hangē ko e pau ke tui ‘a Seila te ne maʻu ha maluʻi ‘i he maama mei he mamaʻó, ‘oku pehē foki mo kitautolu, kuo pau ke tau fili ke fakaʻatā hotau lotó ki he moʻoni fakalangi ‘o e Fakamoʻuí—ki He‘ene maama taʻengatá mo ʻEne ʻaloʻofa faifakamoʻuí. Kuo fakalotolahiʻi pea aʻu ki he kōlenga mai e kau palōfita ‘o e ngaahi kuonga kotoa pē ke tau tui kia Kalaisi. ‘Oku hāsino ʻi heʻenau ngaahi akonakí ha foʻi moʻoni mahuʻinga: ‘Oku ‘ikai fakamālohiʻi kitautolu ‘e he ‘Otuá ke tau tui. Ka ‘okú Ne fakaafeʻi kitautolu ke tau tui ‘i Heʻene fekauʻi mai ha kau palōfita mo ha kau ‘aposetolo moʻui ke nau akoʻi kitautolu, ʻaki hono ‘omi ʻo e folofolá, mo fakaafeʻi kitautolu ‘o fakafou ʻi Hono Laumālié. Ko kitautolu kuo pau ke tau fili ke tali e ngaahi fakaafe fakalaumālie ko iá, mo fili ʻi hotau lotó ke tau mamata ki he maama fakalaumālie ko ia ‘okú Ne ui kitautolú. Ko e fili ke tuí ko e fili mahuʻinga taha ia te tau faí. ‘Okú ne fakafōtunga mai ‘etau ngaahi fili kehe kotoa pē.
‘Oku ‘ikai fakamālohiʻi kitautolu ‘e he ‘Otuá ke tau tui ‘o hangē pē ko e ‘ikai te Ne fakamālohiʻi kitautolu ke tauhi e ngaahi fekaú, neongo ko Hono finangalo haohaoá ke tāpuakiʻi kitautolu. Ka ko ʻEne fekau ko ia ke tau tui kiate Iá—ke ngāueʻaki ha kihiʻi konga siʻi ‘o e tuí pea fakaʻatā ha potu ki Heʻene folofolá—‘oku toe kaungatonu pē ia ki he ‘ahó ni. Pea hangē ko e folofola ‘a e Fakamoʻuí, “ʻOku ou fakamoʻoniʻi kuo fekau ‘e he Tamaí ki he kakai fulipē, ‘i he potu kotoa pē, ke nau fakatomala pea tui kiate au.”5
‘Oku ‘ikai ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni fakafiefiemālie pē ʻa e tuí, fakamoʻoní mo e falalá. ‘Oku ‘ikai hokonoa pē ia kiate kitautolu. Ko e tuí ko ha meʻa ia ‘oku tau fili ki ai—ʻoku tau ‘amanaki ki ai, ‘oku tau ngāueʻi ia, pe tau feilaulau koeʻuhí ko ia. He ‘ikai hokonoa mai pē ʻa e tui ki he Fakamoʻuí mo ‘Ene ongoongoleleí, ‘o hangē fakatuʻupakē pē haʻatau lotu pe totongi vahehongofulu. ʻOku tau fili longomoʻui ke tui, ʻo hangē ko ʻetau fili ke tauhi e ngaahi fekaú.
Tuku ke Ngāue ‘a e Tuí
Naʻe ‘ikai ke tomuʻa ‘iloʻi ‘e Seila ‘e ola lelei e meʻa naʻá ne faí ‘i he‘ene tutui atu he vaoʻakaú. Naʻá ne hē mo kafo; naʻe fakapoʻuli pea momoko. Ka naʻá ne mavahe mei he feituʻu ne hoko ai e fakatuʻutāmakí mo ʻamanaki pē ʻe fakahaofi ia, ʻo ne totolo mo taufāholo ʻi hono halá kae ʻoua kuó ne sio ki ha maama mei he mamaʻó. ʻI heʻene sio pē ki aí, naʻá ne fai hono tūkuingatá ke feinga atu ki ai, mo manatuʻi ʻa e maama kuó ne sio ki aí.
‘Oku pehē ‘a e pau ke tau fakaʻatā ha potu ki he ‘amanaki leleí te tau maʻu ai ha maama fakalaumālie ‘i heʻetau pīkitai ki he tuí kae ʻikai ko e fili ke veiveiuá. ‘Oku hoko ‘etau ngaahi ngāué ko e fakamoʻoni ia ‘o ‘etau tuí mo hoko ko e kakano ʻo ʻetau tuí. ‘Oku tau fili ke tau tui ‘i he taimi ‘oku tau lotu aí. ‘Oku tau fili ke tau tui ‘i he taimi ‘oku tau lau ai ‘a e folofolá, ‘i he taimi ‘oku tau ‘aukai aí, taimi ‘oku tau tauhi ai ‘a e ‘aho Sāpaté ke māʻoniʻoní, mo e taimi ‘oku tau lotu ai ‘i he temipalé. ‘Oku tau fili ke tau tui ‘i he taimi ‘oku tau papitaiso aí mo e taimi ‘oku tau maʻu ai ‘a e sākalamēnití. ʻOku tau fili ke tau tui ʻi he taimi ʻoku tau fakatomala ai mo fekumi ki ha fakamolemole fakalangi mo e ʻofa ʻoku fai fakamoʻuí.
‘Oua ʻAupito Naʻá ke Foʻi
Taimi ʻe niʻihi ʻoku hā ngali tuai pe fakafeʻatungiaʻi e fakalakalaka fakalaumālié. ‘Oku tau ongoʻi he taimi ‘e niʻihi ‘oku tau holomui, kuo tau fai ha ngaahi fehalaaki, pe ‘ikai ola ‘etau feinga ʻosikiavelenga ke fekumi ki he Fakamoʻuí. Kapau ʻokú ke ongoʻi pehē, mou kātaki ʻo ‘oua naʻa mou foʻi—ʻi ha faʻahinga taimi pē. Hoko atu pē hoʻomou tui kiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí pea mo Hono Siasí. Fakafenāpasi hoʻo ngaahi ngāué ki he tui ko iá. ʻI he taimi ko ia ‘oku poipoila ai e maama hoʻo tuí, tuku ke hanga ʻe hoʻo ʻamanaki lelei ki he ʻofa mo e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻoku maʻu ʻi Heʻene ongoongoleleí mo Hono Siasí, ʻo ikunaʻi hoʻo loto veiveiuá. ʻOku ou palōmesi atu ʻokú Ne tuʻu mateuteu ke talitali koe. He ‘ikai fuoloa kuó ke ʻiloʻi ne ke fai ʻa e fili lelei tahá. ‘E hanga ʻe hoʻo fili lototoʻa ke tui kiate Iá ʻo faitāpuekina taʻefaʻalaua mo lauikuonga koe.
Ko e Ngaahi Tāpuaki ‘o e Tuí
Kuó u ongoʻi heʻeku moʻuí e mohu ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí. Kuó u fekumi kiate Ia ʻi hoku ngaahi taimi faingataʻaʻiá pea kuó Ne tokoniʻi au ʻaki ʻEne maama faifakamoʻuí. Ko e taha ʻo e ngaahi taimi fakafiefia taha ʻo ʻeku moʻuí, ʻa e taimi ʻoku ou folau ai mo hoku uaifi ko Kefí, ke feʻiloaki mo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi ha ngaahi feituʻu kehekehe ʻo e māmaní. Kuo akoʻi au ʻe he ngaahi meʻa ko ʻení ʻo fekauʻaki mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú. Kuo nau fakahaaʻi mai e faingamālie taʻefakangatangata ke aʻusia e fiefiá, ʻa ia ʻoku hoko ko ha tāpuaki kiate kinautolu ʻoku fili ke muimui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Kuó u ako ko e tui kiate Iá mo Hono mālohi ʻo e huhuʻí, ko e hala totonu ia ki he “melino ʻi he māmaní, pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka hoko maí.”6
‘Oku ou fakamoʻoniʻi ko Sīsū Kalaisi ‘a e tupuʻanga ‘o e māmá mo e ‘amanaki lelei kotoa pē maʻatautolu. ‘Oku ou lotua ke tau lava kotoa pē ‘o fili ke tui kiate Ia. ‘I he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.