Bukin tera te Mare, Bukin tera te Utu

Iroun Unimwane D. Todd Christofferson

Man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman

Former Official portrait of Elder D. Todd Christofferson of the Quorum of the Twelve Apostles, 2008. Replaced March 2020.

Te utu ae kateaki ni mareakin te mwaane ao te aine e katauraoa aron raoi tein te mare ae tamaroa ibukin ana babaire te Atua bwa e na waki nako.

Iaon te Great West Door n te tabo ae kinaaki ae Westminster Abbey i London, England, a tei iai kaatibu ae katotongaia 10 Kiritian ake a tiringaki n te ka 20 n tienture. Ni mena ibuakoia bon Dietrich Bonhoeffer, kaain Tiaaman ae rangi ni wanawana n taekan te aro ae bungiaki n 1906.¹ Bonhoeffer e riki bwa te tia kakaitara n taekina te Nazi n anaa inaomatan te aomata ao aron te bwai are e karaoaki nakoia Iutaia ao tabeman. E kabureaki ibukin tauraoina ni kakaitara ao n tokina e a tiringaki n aia kaembwa taan taenikai n te buaka. Bonhoeffer bon te tia koro rongorongo ae korei rongorongo aika mwaiti, ao tabeua ana koroboki ae a rangi ni kinaaki bon te reta are e anaa nanoia tautia ni buokia ni birinako man te onibure, rimwi e boretiaki bwa Te Reta ao te Beeba man te Karabuti.

Teuana mai ibuakon reeta akanne bon nakon ai natina te aine imwaain ana mare. Iai inanon nonori aika a kakawaki aikai: “Te mare bon iaon riki am tangira i bon imarenami. … N am tangira ko nora ae bon ti ngkami uoman n te aonaaba, ma n te mare ngkoe ma kainabam ko beku n reiti rooro ake mai imwaina nakon rooro aika imwiina, are e karikia te Atua bwa e na roko ao ni manga nako ibukin mimitongina, ao n roko inanon abanueana. Inanon am tangira ko bon tii nora kakukurein oin kukureim, ma inanon te mare ko katukaki inanon bukinam ni katabeaki nakon te aonaaba ao te botanaomata. Am tangira bon oin am bwai ae onoti, ma te mare bon iaon riki te bwai are oin am bwai—bon aron tarakim, te aobiti. Ngkai bon ti tebo ma te bau n uea, ao tiaki te baire n taua taekan temanna, ae karika te uea, ngaia are bon te mare, ao tiaki am tangira imarenami, ae e booti ngkami n ti teuana imatan te Atua ao aomata. … Ngaia are te tangira e nako mai iroum, ma te mare bon mai i karawa, mai iroun te Atua.”²

N te kawai raa ae te mare imarenan te mwaane ao te aine e riaon riki aia tangira i bon imarenaia ao oin kukureia n riki bwa te “bukinaki n te katabeaki nakon te aonaaba ao te botanaomata”? N te anga raa are ngaia e bon roko “mai ikarawa, mai iroun te Atua”? Ni mataata iai, ti riai n oki rikaaki nako mai moana.

A tia burabeti ni kaotia bwa man te moan tai ai kaman iai ngaira bwa rabakau ao a karikaki rabwatara, ke rabwata aika tamnei, iroun te Atua, ngaia are ti riki bwa Natina n tamnei—naati mwaane ao aine irouia kaaro ake i karawa.³ E roko te tai ni maiura n tamnei are imwaain te maiu aei ngke, n reita are E tangiria bwa ti na “kona ni karekea te tai n rikirake n ai arona,”⁴ Tamara are i Karawa e katauraoa te babaire are e na kona n riki iai anne. Inanon booki aika tabu e aranaki n aara aika mwaiti, ni ikotaki ma “te babaire ni kamaiu,”⁵ “te babaire ni kakukurei are e korakora,”⁶ ao “te babaire ni kabomwi.”⁷ Te kantaninga n tuua aika uoua n te babaire a bon kabwarabwaraaki nakon Aberaam n taeka aikai:

“Ao iai temanna ae tei i buakoia ae ai aron te Atua, ao e taku nakoia naake a raonna: Ti na nako n ruo, bwa iai te mwaawa ikekei, ao ti na uoti bwaai aikai, ao ti na karaoa te aonaba are a na kona ni maeka i aona [tamnei aikai];

“Ao ti na kataiia ma ngkai, n nooria ngkana a na karaoi bwaai ni kabane are e na tuangiia te Uea ae Atuaia;

“Ao naake a kawakini moan maekaia a na karakaaki aroia; … ao naake a kawakina kauouan maekaia a na maiti riki mimitong i aon atuuia n aki totoki.”⁸

Ibukin Tamara are i Karawa, ti a tia ni kaman riki bwa tanmei ngaira. Ngkai E a anganiira te kawai ni kabwaninna ke ni kakororaoa te rabwata anne. Bwaai aika a raka n te rabwata a bon kakawaki ni kabwaninan te rabwata ao te mimitong are e kukurei iai te Atua. Ngkana, n tain maekara n te aonaaba n tamnei, ti kona ni kariaia n ira te waaki n Ana babaire—ke n taekana riki teuana “ti kawakini moan maeka[ra]”—e na “karakaaki arora” ma te rabwata ae mamate ngkai ti roko ni maeka iaon te aba are E karaoia ibukira.

Ngkana, tao ni baike ti rinanona ni maiura aei, ti rineia ni “karaoi bwaai ni kabane are e na tuangiira [ara] Uea ae [riai] n tuangiira Atu[ara],” ti na tia ni kawakina “kauouan maekara.” E nanonaki n aio bwa man ara rinerine ti kona ni kaotia nakon te Atua (ao nakoira) ara motinnano ao ara konabwai ni maiuakina Ana tua ae tiretio ngkai ti raroanako mai Imatana ao ngkai ai iai rabwatara ae mamate ma mwaakana ni kabane, ma bwaai ake a bwaruia, ao ake a tatangiri. Ti kona n tararuai rabwatara bwa e na riki bwa te bwai ni mwakuri nakon ae e na riki bwa ana tia reirei tamneira? Ti na kona n onimakinaki n te tai aei ao n akea tokina ma mwaakan te atua, n ikotaki ma te mwaaka ni karika te maiu? Ti na kona ngaira n tokanikai iaon te buakaka? Naake a karaoia a na “mwaiti riki mimitong i aon atuuia n aki totoki”—te mwakoro ae moan te kakawaki n te mimitong anne bon te mangauti, te rabwata ae aki mamate ao ni kamimitongaki.⁹ Tao bon ngaia ae ti “takarua ma te kimwareirei” ni bwaai aika a kona n reke aika a tamaroa aikai ao kakabwaia.¹⁰

Iai tao aua bwaai aika a kainnanoaki ibukin nakoraoin te babaire ae mairoun te Atua aei:

Te moan bon Karikan te aonaaba bwa ara tabo ni maeka. Tao teraa kabwarabwaraan waakin te karikibwai, ti ataia bwa tiaki te bwai ae manenanti ma e bon kairaki iroun te Atua te Tama ao ni karaoaki nanona iroun Iesu Kristo—“a bane ni karikaki bwai i Rouna; ao ngke tao akea Ngaia, ao e aki karikaki te bwai teuana ae kairkaki”¹¹

Te kauoua bon aron te maiu ae mamate. Atam ao Ewa a mwakuri ibukiia ni kabane ake a rineia n ira te waaki n ana babaire ni kakukurei ae korakora te Tama.¹² Bwakaia e karika aron te bwai ae riki are e kainnanoaki ibukin bungiakira n rabwata ao te taneiai n te maiu ae mamate ao n reirei ngkai tia raroa mai imatan te Atua. N te Bwaka e roko te atatai n te raoiroi ao te buakaka ao te mwaaka are e anga te Atua n rinerine.¹³ N tokina, te Bwaka e uota maten te rabwata are e kainnanoaki ni karika ara tai n te maiu ae mamate aei bwa tii te tai ae uarereke bwa ti na aki maiu n aki toki n ara bure.¹⁴

Te katenua bon kamaiuara man te Bwaka. Ti nora ana mwakuri te mate n ana babaire Tamara are i Karawa, ma te babaire anne e na akea bonganana n akean tabeua kawai n tokanikai iaon te mate n te kabanea ni bong, n te maiu n rabwata ao n tanmei. Ngaia are, te tia Kabooira, ana Riki Temanna te Atua, Iesu Kristo, e korakai ao ni mate bwa e na kamaiu ibukin aia bure Atam ao Ewa, n te aro are e katauraoa te mangauti ao te maiu ae aki mamate ibukira ni kabane. Ao ngkai bon akea mai ibuakora ae e na tia n rangi ni kororaoi ao n teimatoa n ongotaeka nakon tuan te euangkerio, Ana Mwakuri ni Kamaiu e kamaiuira naba man oin ara bure ma tii ngkana ti raira nanora. N ana nanoanga ni kamaiu te Tia Kamaiu n katauraoa kabwaraan buure ao ni kaitiaka te tamnei, ti kona n te maiu n tamnei ni manga bungiaki ao ni kaboraoira nakon te Atua. Maten tamneira—kamaenakoara ma te Atua—e na toki.¹⁵

Te kaaua, ao te kabane, bon aron te bungiaki n rabwata ao ni manga rimwiaki ma te bungiaki n te maiu n tamnei nako nanon abanuean te Atua. Ibukin Ana mwakuri bwa e na nakoraoi n “[karietaakira] ma ngaia,”¹⁶ te Atua e katabua bwa te mwaane ao te aine a riai ni mare ao ni karikiia natiia, n te aro are ni karikan, ni ibuobuoki ni mwakuri ma te Atua, te rabwata ae mamate are bon ngaia ae boboto iaona te katakai n te maiu ae mamate ao ni kakawaki ni karekean te mimitong ae akea tokina ma Ngaia. E katabua naba bwa kaaro a riai ni katea te utu ao ni kaikawaia natiia n te oota ao te koaua,¹⁷ ni kairiia nakon te kantaninga inanon Kristo. E tua te Tama nakoira:

“Reirei bwaai aikai n aki tiatianna nakoia natimi, ni kangai:

“Bwa … ngkana kam bungiaki nakon te aonaba n te ran, ao te raraa, ao te tamnei, are I a tia ni karaoia, ao ni karikaki n te tano bwa te aomata ae maiu, e ngae n anne kam riai ni manga bungiaki nako nanon abanuean karawa, n te ran, ao n te Tamnei [ae Raoiroi], ao ni kaitiakaki n te raraa, are raraan au Rikitemanna; bwa kam aonga ni kaitiakaki man bure nako, ao ni kimwareirei n taekan te maiu ae akea tokina n te aonaba aei, ao te maiu ae akea tokina n te aonaba ae na roko, are mimitongin te aki mamate.”¹⁸

N atakina bwa e aera ngkai ti kitana matan Tamara are i Karawa ao tera ae ti na karaoia n oki ao ni karietataaki ma Ngaia, e rikirake n rangi ni mataata bwa akea te bwai ae kaineti ma ara tai iaon te aonaaba ae e kona n rangi ni kakawaki riki nakon te bungiaki n rabwata ao te manga bungiaki n te tamnei, uoua bwai aika a na reke imwaain te maiu ae akea tokina. Aio, ni kabonganaa ana taeka Dietrich Bonhoeffer, te “aobiti” n te mare, te “bukinaki ni katabeam nakon …te botanaomata,” te waaki ae tabu ae waakinaki ae “mai karawa, mai iroun te Atua” iai inanona ni kabane. Bon te “reitaki n te tiein n te roro teuana nakon teuana” ikai ao n are imwiina—tein te waaki i karawa.

Te utu ae kateaki ni mareakin te mwaane ao te aine e katauraoa raoi aron te tabo ae tamaroa ibukin ana babaire te Atua bwa e na waki nako—te tabo are a bungiaki iai ataei, ake a roko n itiaki ao n akea aia bure mairoun te Atua, ao te otabwanin ibukin te reirei ao te katauraoi are a na kainnanoi ibukin nakoraoin te maiu n rabwata ao te maiu ae akea tokina n te aonaaba ae e na roko. Mwaitin te utu ae e kateaki n aron te mare anne e bon rang kakawaki ibukin te botanaomata teuana bwa e na maiu ao n rikirake. Aio bukina ae komiunite ao aba a bane ni kaungaa ao ni kamanoa te mare ao te utu bwa te waaki ae ni kabane a na bane ni karekea. Bon tiaki ti ibukin aia tangira ao kukureia ikawai.

Te keiti teuana n reirein te rabakau ibukin te mare ao ibukin te utu are e wakinaki iroun te mwaane ao te aine aika atia ni mare e rang anainano.¹⁹ Ngaia are “Ti kauringa bwa maenakon te utu e na karekea nakon temanna, komiunite, ao aaba taiani kanganga ake a kaman taekinaki irouia burabeti ake ngkoa ao ngkai.”²⁰ Ma ae ti taekina ibukin taben te mare ao te utu aki boboto iaon te reirei n te rabakau ma iaon te koaua bwa bon ana karikibwai te Atua. Bon Ngaia are mai imoana ae E karika Atam ao Ewa n Katotongana, te mwane ao te aine, ao ni ikotaki bwa buumwane ao buuaine n riki bwa “ti te irikona” ao ni kariki ao ni kaona te aonaaba.²¹ Aomata n tatabemaniia iai irouia bannan te Atua, ma bon ti inanon te katiteuanaaki n te mare iroun te mwane ao te aine ae ngaia are ti karekea bwa tao bon nanon raoi ni koaua are ti a tia ni karikaki ni katotongan te Atua—te mwaane ao te.aine. Ti aki konaa ngaira ke tabeman n te maiu aei ni kona ni bita aron te mare ae tabu aei. Bon tiaki ana karikibwai te aomata. Te mare ae aekan aei bon “mai ieta, mai iroun te Atua” ao bon ngaia raoi mwakoron te babaire ni kakukurei n aron te Bwaka ao te Mwakuri ni Kamaiu.

N te aonaaba n tamnei, Rutibero e ekinakoa Ana babaire te Atua, ao ana kakaitara e ti rikirake ni korakora. E buaka ni kamamaraa te mare ao katean te utu, ao e kateaki iia te mare ao te utu, e karaoa are e konaa ni kamangaoia. E buakanii bwaai ake a rangi n tabu n aron rikin te aomata bwa te mwaane ke te aine, n urua man are nanon raoi te mare ma tein nako taian iango ao mwakuri aika a bubuaka aika a reitinako. E ukoria ni kairoroia mwaane ao aine bwa te mare ao moanibwai n te utu a kona n aki tabeakinaki ke ni katukaki, ke ni karaoa ae ko kakeea riki nakon te mwakuri, kinaakim are ko karekei ake tabeua, ao ukoran bwaai ake e tangiria nanom ao ni inaomata i bon iroum. Ni koauana te tia kakaitara e kukurei ngkana kaaro a katibanakoa reireinaiia ao kataneiakia natiia bwa a na karekea te onimaki iroun Kristo ao ni manga bungiaki kaua. Tariu ao mwaneu, a bati bwaai aika a tamaroa, a mwaiti aika a kakawaki, ma e karako ae a bongana.

Ni katanoatai koaua aika kakawaki ni kaineti ma te mare ao te utu bon tiaki tarariaoan ke ni kakea aia anganano ao aia tokanikai aomata ake irouia te aeka ni waaki aei e aki bwai irouia. Tabeman ibuakomi a aki karekea te kakabwaia n te mare ni bukina ae irouia akea bonganana, kaitataan imarenan raom n aine ke ni mwaane, mamaara n te rabwata ke te iango, ke te maaku bwa e na aki koro bukina, are n te tai ae uarereke tao, e taonanako te onimaki. Ke ko a tia ni mare, ma e a uruaki te mare anne, ao koa tiku n tii ngkoe ni karaoa are ngke ngkami uoman kam aki kona ni karaoia. Tabeman ibuakomi ake kam a tia ni mare kam aki kona ni kariki e ngae ngke kam kataia ao n tataro ni bubuti ibukina.

Ma n aane, ni kabane aomata iai aia bwaintangira; ni kabane iai aia tarena; ni kabane a kona ni karaoa are a konaa ni kaota waakin te babaire mai ieta inanon roro nako. A mwaiti aika raoiroi, a mwaiti aika bongana—ao tao n tabetai ni kabane a bon riai ibukin ngkai—a kona ni korobukiia n aki rinanon te waaki ae tamaroa aei. A mwaiti iroumi aika a karaoa aia kabanea n tamaroa. Ao ngkana ngkoe are iai katakim aika moan te kangaanga n te maiu ae mamate aei kaota am iango ni kamanoa ana babaire te Atua ni karietataia Natina, ti bane n tauraoi ni boutokaiko. Ma te aki nanokokoraki ti kakoaua bwa Ana Mwakuri ni Kamaiu Iesu Kristo e a kaman kariai ao, n tokina, e na kaboi mwiin bwaai ake anaaki ao rawawataia naake a rairaki Nakoina. Akea ae a kaman katabuaki bwa e na karekea ae uarereke nakon are e katauraoia te Tama ibukiia Natina.

Temana te kairake n tina ae e a tibwa taekinna nakoiu nano uouana n aki tau nakon te wewete ae moan te kakawaki aei. I namakinna bwa te bwai are e raraomaeakinna a bon uarereke ao e riai n aki raraoma, e bon nakoraoi are e karaoia. Ma I ataia ae e ti tangiria ni kakukureia te Atua ao ni karinea Onimakinana. I anga taeka ni karaunano, ao inanou I bubuti bwa te Atua, are Tamana are i Karawa, e na kamatoaa neiei n Ana tangira ao te kakoaua n ana kariaia ngkai e waaki neiei iaon Ana mwakuri.

Aio bon au tataro ibukira ni kabane n te bong aei. Au kantaninga bwa ti na kunea n tatabemaniira nako Ana kariaia. Au kantaninga bwa te mare ao te utu e na reitinako, ao ngkana tao ara tai ae na roko bon karekean bwaninin kakabwaia aikai n te maiu aei ke tiaki, ana nanoanga te Uea e na uota te kukurei ngkai ao te onimaki bwa e na bon reke. N aran Iesu Kristo, amen.

Bwaai aika a na taraaki

1. Taraa Kevin Rudd, “Faith in Politics,” The Monthly, Okitobwa. 2006, themonthly.com.au/monthly-essays-kevin-rudd-faith-politics--300.

2. Dietrich Bonhoeffer, Letters and Papers from Prison, ed. Eberhard Bethge (1953), 42–43.

3. Taraa, ibukin te katooto, Taian Areru 82:6; Mwakuri 17:29; Ebera 12:9; Reirei ao Berita aika Tabu 93:29, 33; Mote 6:51; Aberaam 3:22. Te Burabeti Iotebwa Timiti e katauraoi kabwarabwara aikai: “Te moan tua iaon te aomata bwa ai kaman iai ngaia ma te Atua. Te Atua, ngke e noria bwa e mena ibuakoia tamnei [ke rabakau] ao mimitong, ibukina bwa e rangi n rabakau riki, e noria bwa e riai ni katea te tua are nikiraia a kona n reke aia tai n rikirake n ai arona. … Iai mwaakana ni karaoa te tua n reireina are te rabakau are e mamaara, bwa a na kona ni karietataaki ma ngaia” (Aia Reirei Beretitenti n te Ekaretia: Iotebwa Timiti [2007], 210).

4. Teaching: Joseph Smith, 210.

5. Aramwa 24:14.

6. Aramwa 42:8.

7. Aramwa 12:25; tarai naba kiibu 26–33.

8. Aberaam 3:24–26.

9. Te Burabeti Iotebwa Timiti e anga te rongorongo iaon te kabwarabwara aei: “Ana iango te Atua imwaain karikan te aonaaba bwa ti riai ni karekea umara [rabwatara], bwa rinanon ara kakaonimaki ti riai n tokanikai ao n tokina ni karekea te mangauti man te mate, ao n te aro aei ni karekea te mimitong, karineaki, mwaaka, ao tautaeka. ” E taekinna naba te Burabeti: “Ti roko n te aonaaba aei bwa ti na kona ni karekei rabwatara ao ni manga kaokia imatan te Atua n ae itiaki n te abanuea are te Tiretio. Te koaua ae korakora n te kukurei e reke inanon karekean te rabwata. Teuare e buakaka akea rabwatana, ao aio bon katuaeana. E kukurei ngke e karekea te rabwata n ai aron te aomata, ao ngke e kakioakinako iroun te Tia Kamaiu e tua bwa e na kanakoaki nakoia beeki, are e kaotia bwa e kukurei naba bwa e na iai rabwatana ae rabwatan te beeki. Ni kabane aomata ake iai rabwataia iai mwaakaia n tokanikai iaoia ake akea rabwataia.” (Teaching: Joseph Smith, 211).

10. Iobi 38:7.

11. Ioane 1:3; taraa naba Reirei ao Berita aika Tabu 76:23–24.

12. Taraa 1 I‑Korinto 15:21–22; 2 Nibwaai 2:25.

13. Taraa 2 Nibwaai 2:15–18; Aramwa 12:24; Reirei ao Berita aika Tabu 29:39; Mote 4:3. E taku Iotebwa Timiti: “Ni kabane aomata a inaomata nakon aia rinerine, bwa e a tia te Atua ni katabua. E a tia ni karaoa ataakin ae raoiroi irouia aomata, ao n anganiia te mwaaka n rinea ae raoiroi ke ae buakaka; n rimwiin are e tamaroa, man kakaean te kawai ae tabu inanon maiuna, are e uota te rau n te iango, ao te kimwareirei inanon te Tamnei ae Raoiroi ikai, ao bwaninin te kimwareirei ao te kukurei i Angataina imwiin te maiu aei; ke n toaua kawain te buakaka, ni waaki inanon te bure ao ni kaitaraa te Atua, are e uota te kabuakakaaki nakon tamneia n te aonaaba aei, ao te bua ae akea tokina n te aonaaba are e na roko.” E taku naba te Burabeti: “E aki kona ni kamwaneira Tatan man ana kariiri ni karokoa ti kukurei ao ni butimwaia mai inanora. Arora are ti riki iai bon aei bwa ti kona n totokoa teuare e buakaka; ngkana ti aki riki n aron are ti karikaki iai, ti na aki riki ni inaomata i bon iroura” (Teachings: Joseph Smith, 213).

14. Taraa Karikani Baai 3:22–24; Aramwa 42:2–6; Mote 4:28–31.

15. Ao naake aki raira nanoia a kamaiuaki naba man te mate n tamnei man te Mwakuri ni Kamaiu n are e nanonaki iai bwa a na manga roko imatan te Atua ibukin te Kabanea ni Motikitaeka (taraa Ereman 14:17; 3 Nibwaai 27:14–15).

16. Teaching: Joseph Smith, 210.

17. Taraa Reirei ao Berita aika Tabu 93:36–40.

18. Mote 6:58–59.

19. Aomata a na bae ni kabanea nanoia nakon temanna n te irekereke are bon tiaki raraaia, ao ataei a kona ni bungiaki ao ni karikirakeaki, n tabetai n ae rangi n nakoraoi, nakoia tabeman ake a mena inanon te utu are uoman kaaro aika a mareaki. Ma n tarakin te mwaiti ao n angiin taian keiti, taian koaua n tamaroan te reitaki n te mare ao n te kabootau ae korakora ni mwiina baika a riki ibukiia ataei ake n te utu ae e kairaki iroun te mwaane ao te aine aika a mareaki e rangi ni korakora. Irarikina, te kabanemwane n te bobotaki ao n te kareke mwane n are e taekina te tia kanako bwanaa bwa “te kauntabwa n te aonaaba man te utu,” e a tiku iaoia te botanaomata n rangi n rikirake. Nicholas Eberstadt e korea mwiin kekerikaakin te mare n te aonaaba ae bwanin ao karikan te ataei ao biribirin te bitaki ni kaineti ma mweenga ake te karo iai ao te raure ao e taku bwa, “Te urubwai ae riki iaon matoan aki kakawakin mwaitiia ataei aika a rotaki n te kangaanga man kitanan te utu e noraki ae e bon riki. Te urubwai naba e riki nakon bukinaia ake a raure ao ake iai natiia ake a bungiaki n akea tamaia ake a rinanon te aki booraoi n aia karekemwane ao ni kaubwaia—ibukin te botanaomata ae bwanin, riki nakoia ataei. Eng, ataei a kona ni manga okira aroia ao akanne ni kabane. Ma te birinako man te utu ae e bon kakoauaaki bwa a na bon okiraki iai ataei ake a kakai rootaki. Te birinako naba anne iai mwiina ae aki karaunano ibukiia kaara ake a kakai rootaki.” (Taraa “The Global Flight from the Family,” Wall Street Journal, Beberuare. 21, 2015, wsj.com/articles/nicholas-eberstadt-the-global-flight-from-the-family-1424476179.)

20. “Te Utu: Te Katanoata nakon te Aonaba,” Ensign ke Riaona, Nobembwa 2010, 129.

21. Taraa Karikan Bwaai 1:26–28; 2:7, 18, 21–24; 3:20; Mote 2:26–28; 3:7–8, 18, 20–24; 4:26.