Fakaafeʻi ʻa Kalaisi ko e Kamataʻanga Hoʻo Moʻuí
Tuku hoʻo fakamatalá ke hoko ko ha fakamatala ʻo e tui, ʻo muimui ʻi ho Faʻifaʻitakiʻangá, ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.
Te u kamata ʻaki ha ʻū fehuʻi, ʻo fakataumuʻa ke te fakakaukau pē kiate kita:
-
Ko e hā ha sīpinga fakataautaha ʻokú ke fokotuʻu ki hoʻo moʻuí?
-
ʻOku hangatonu nai ʻa e halanga ʻo hoʻo moʻuí?
-
ʻE fakaʻosi nai hoʻo moʻuí ki he feituʻu ne kamata aí, ʻi ho ʻapi fakalangí?
-
ʻOku ʻi ai nai ha tokotaha faʻifaʻitakiʻanga ʻi hoʻo moʻuí—pea ko e Fakamoʻui nai ia ko Sīsū Kalaisí?
ʻOku ou fakamoʻoni ko e Fakamoʻuí ko e “kamataʻanga mo e ngataʻanga [ia] ʻo ʻetau tuí.”1 Te ke fie fakaafeʻi nai Ia ke hoko ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo hoʻo moʻuí?
ʻOkú Ne ʻafioʻi ʻa e kamataʻangá mei he ngataʻangá. Ko e Tupuʻanga ia ʻo e langí mo e māmaní. ʻOkú Ne finangalo ke tau foki ange kiate Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní. Kuó Ne fakataumuʻa e meʻa kotoa maʻatautolu mo finangalo ke tau lavameʻa.
‘Okú ke pehē ko e hā ʻokú ne taʻofi kitautolu ke ʻoua te tau momoi ʻetau moʻuí kiate Iá?
Mahalo naʻa tokoni e fakatātā ko ʻení ki hoʻo vakavakaiʻi koé.
ʻOku ʻiloʻi ʻe ha loea lelei ko e taimi ʻoku fai ai e fakafehuʻí, ʻoku ʻikai totonu ke ke fai ha fehuʻi ki ha tokotaha fakamoʻoni kapau ʻoku ʻikai ke ke ʻilo ʻa e talí. Ko hono fai e faʻahinga fehuʻi peheé, ko hano fakaafeʻi ia e taha fakamoʻoní ke ne talaatu kiate koe—mo e fakamāú mo e kau sulá—ha meʻa ʻoku teʻeki ai ke ke ʻilo. Mahalo te ke maʻu ha tali ʻe fakaʻohovale pea fepaki ia mo e fakamatala kuó ke ʻosi fokotuʻutuʻu ki he hopó.
Neongo ʻoku taʻe-fakapotopoto ki ha loea ke fai ha fehuʻi ki ha taha fakamoʻoni ʻoku ʻikai ke ke ʻilo ʻa e talí, ka ʻoku moʻoni hono fehangahangaí kiate kitautolu. Te tau lava ʻo fai ha ngaahi fehuʻi ki heʻetau Tamai Hēvani ʻofá, ʻi he huafa hotau Fakamoʻui ʻaloʻofá, pea ko e taha fakamoʻoni ʻokú Ne tali ʻetau ngaahi fehuʻí ko e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku fakamoʻoni maʻu pē ki he moʻoní.2 Koeʻuhí ʻoku uouangataha ʻaupito ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi, ʻoku tau ʻilo leva ʻoku falalaʻanga e ngaahi fakahā ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e hā leva ʻoku faʻa paongataʻa ai ke tau kole e faʻahinga tokoni fakalangi ko ʻení, ʻa e moʻoni ʻoku fakahā mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní? Ko e hā ʻoku tau taʻofi ai hono fai ha fehuʻi ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ʻa e talí ʻi he taimi ʻoku ʻikai ngata pē he angalelei ʻa e taha fakamoʻoní, ka te ne tala maʻu pē ʻa e moʻoní?
Mahalo ko e ʻuhingá he ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e tui ke fiemālie ʻi he tali ʻe ala ʻomaí. Mahalo ko hono ʻuhingá he ko e tangata pe fefine fakakakano ʻiate kitautolú ʻoku paongataʻa ia ke momoi fakaʻaufuli e meʻa kotoa ki he ʻEikí mo falala kakato kiate Ia. Mahalo ko e ʻuhinga ia ʻoku tau fili ai ke tau pikitai ki heʻetau tōʻonga moʻuí, he ko ha moʻui fakafiefiemālie ia ʻoku teʻeki tākiekina ʻe he ʻEikí. ʻOku ʻikai ke tau fie fai ha fehuʻi pea maʻu ha tali ʻoku ʻikai fenāpasi mo ʻetau tōʻonga moʻuí.
Ko hono moʻoní, mahalo ko e tokosiʻi pē ʻiate kitautolu te tau fakakau ʻa e ngaahi faingataʻa ʻoku tau tupulaki aí. ʻIkai ʻoku tau saiʻia he fakaʻosinga nāunauʻia ʻo ha talanoa ʻoku tau lau, ʻi hono ikunaʻi e faingataʻá ʻe he tokotaha ʻoku fai ki ai e talanoá? Ko e ngaahi faingataʻá ko e ngaahi ʻelemēniti ia ʻokú ne ʻai ʻetau moʻuí ke manakoá, tuʻuloa, fakatupulaki tui, mo taau ke fakamatalaʻi. Ko e ngaahi faingataʻa fakaʻofoʻofa ʻi heʻetau moʻuí ʻokú ne tohoakiʻi kitautolu ke ofi ange ki he Fakamoʻuí pea tau tupulaki aí, ʻo tau hoko ai ʻo hangē ange ko Iá.
Ke ikunaʻi ʻe Tēvita ʻa Kolaiaté, naʻe pau ke fepaki ʻa e kiʻi tamasiʻí mo e saienití. Ko e moʻui fiemālie naʻe mei maʻu ʻe Tēvitá ko haʻane foki ki he tauhi ʻo e fanga sipí. Ka, naʻá ne fakakaukau ki heʻene aʻusia ʻi hono fakahaofi ʻo e fanga lamí mei ha laione mo ha peá. Pea mei he ngaahi meʻa fakaloto-toʻa ko iá, naʻá ne maʻu e tui mo e loto-toʻa ke tuku ke tataki ʻe he ʻOtuá ʻene moʻuí, ʻo ne pehē, “Ko [e ʻEikí] ʻa ia naʻá ne fakamoʻui au mei he pesipesi ʻo e laioné, mo e pesipesi ʻo e peá, te ne fakamoʻui au mei he nima ʻo e Filisitiá ni.”3 ʻI hono maʻu ʻe Tēvita ha holi ke tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá, mo fanongo ki he Laumālie Māʻoniʻoní, pea loto-fiemālie ke tuku ke hoko ʻa e Fakamoʻuí ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo ʻene moʻuí, naʻá ne ikunaʻi ai ʻa Kolaiate pea fakahaofi ʻa hono kakaí.
Ko hono moʻoní, ʻoku fakaʻatā kitautolu ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻo e tauʻatāina ke filí ke tau fakakaukauʻi ʻetau moʻuí—naʻe mei foki ʻa Tēvita ia ki ʻapi, ki hono tokangaʻi ʻo e fanga sipí. Ka ʻoku mateuteu ʻa Sīsū Kalaisi ke fakaʻaongaʻi kitautolu ko ha ngaahi meʻangāue fakalangi, ko ha kau tamaioʻeiki ʻaonga ʻi Hono toʻukupú, ke fakahoko ʻEne palani ki heʻetau moʻuí! ʻOkú Ne ʻaloʻofa ke fakaʻaongaʻi au ko e vaivaí, ko ha meʻangāue ʻi Hono toʻukupú, ʻo kapau ʻoku ou maʻu e tuí ke tuku ke Ne hoko ko e kamataʻanga ʻo ʻeku moʻuí.
Ko ʻĒsetá ko ha sīpinga fakaʻofoʻofa ia ʻe taha ʻo e tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻikai ke ne nofo pē ʻi ha moʻui tokanga ke maluʻi pē ia, ka naʻá ne fakaʻaongaʻi e tuí, ʻo ne momoi kakato ia ki he ʻEikí. Naʻe faʻufaʻu ʻe Hāmani ke fakaʻauha kotoa e kakai Siu ʻi Peasiá. Naʻe ʻilo ʻe Motekiai ko e kāinga ʻo ʻĒsetá ʻa e palaní, peá ne faitohi ki ai ʻo kole ke ne fakataufolofola ki he tuʻí maʻa hono kakaí. Naʻá ne fakamatala ange ko e taha ko ia ʻe hū ki he tuʻí, ʻo ʻikai fakaafeʻí, ʻe tautea mate ia. Ka, naʻá ne kole kia Motekiai ʻi he tui lahi, ke tānaki ʻa e kakai Siú ʻo nau ʻaukai maʻana. Naʻá ne pehē, “Ko au mo ʻeku kau fefiné te mau ʻaukai foki, pea ko ia te u hū ai ki he tuʻí, ʻa ia ʻoku ʻikai taau mo e fonó: pea kapau te u mate ai, te u mate pē.”4
Naʻe loto fiemālie ʻa ʻĒseta ke fatu ʻe he Fakamoʻuí ʻene moʻuí, neongo naʻe mei fakatuʻutāmaki e ikuʻangá, ʻi he vakai fakamatelié. Kae monūʻiá, he naʻe tali ʻe he tuʻí ʻa ʻĒseta, pea naʻe fakahaofi ʻa e kakai Siu ʻi Peasiá.
ʻIo, ʻoku hāhāmolofia ke kole meiate kitautolu e faʻahinga loto-toʻa ʻa ʻĒsetá. Ka ko hono tuku ko ia ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá, ʻo tuku ke Ne hoko ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí, ʻoku fie maʻu ia ke tau tauhi ʻEne ngaahi fekaú mo e ngaahi fuakava kuo tau fakahokó. Ko ʻetau tauhi ʻa e fekaú mo e fuakavá ʻe fakaava ai ʻa e laine fetuʻutaki ke tau maʻu ʻa e fakahaá ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Pea te tau ongoʻi hono tataki ʻe he toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻetau moʻuí, ʻo fakafou ʻi he ngaahi fakahā ʻa e Laumālié.
Ne kole mai ʻe hotau palōfita ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní ʻi ʻEpeleli 2021, ke tau fakakaukauʻi pe ko e hā te tau lava ʻo fai kapau naʻe lahi ange ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí. Ke maʻu ha tui lahi ange kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo fai ha fehuʻi ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ʻa e talí—ʻo kole ki heʻetau Tamai ʻi he Langí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ke ʻomi ha tali ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku fakamoʻoni ki he moʻoní. Kapau ne tau maʻu ha tui lahi ange, te tau fai ʻa e fehuʻí pea loto fiemālie leva ke maʻu e tali ne ʻomaí, ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai fenāpasi mo ʻetau tōʻonga moʻui faingofuá. Pea ko e tāpuaki kuo talaʻofa mai te tau maʻu mei heʻetau ngāue ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí, ko ha tupulaki ʻo e tui kiate Ia ko hotau kamataʻanga mo e ngataʻangá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni te tau “maʻu [leva ha tui] ʻoku lahi ange ʻi hono fai ha meʻa ʻoku fie maʻu ki ai [ha] tui ʻoku lahi angé.”5
Ko ia, ʻe lava ʻe ha ongomātuʻa ʻokú na fefaʻuhi mo e taʻefanaú ʻo kole ʻi he tui pe ʻoku totonu ke na ohi ha fānau pea loto fiemālie ki he tali ʻe ʻomaí, neongo naʻe kau ʻi he moʻui naʻá na palaniʻí hano fanauʻi fakaofo ha fānaú.
ʻE fehuʻi ʻe ha ongomātuʻa matuʻotuʻa pe kuo taimi ke na ngāue fakafaifekau peá na loto fiemālie ke ʻalu, neongo naʻe kau ʻi he moʻui naʻá na palaniʻí ha taimi lahi ange ʻi he ngāueʻangá. Pe mahalo ko e talí “ʻoku teʻeki taimi,” pea te na toki ʻilo kimui ange ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻo ʻena moʻuí ʻa e ʻuhinga naʻe fie maʻu ai ke na kiʻi nofo fuoloa ange ʻi ʻapí.
Mahalo ʻe fehuʻi ʻi he tui ʻe ha talavou pe finemui kei siʻi, pe ʻoku mahuʻinga taha ke tulifua ki he sipotí, ako fakaʻatamaí pe mūsiká pea loto fiemālie ke muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ko e fakamoʻoni haohaoá.
Ko e hā te tau loto ai ke hoko ʻa e Fakamoʻuí ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí? Koeʻuhí he ʻokú Ne ʻafioʻi kānokato e meʻa te tau malavá, te Ne ʻave kitautolu ki he ngaahi tuʻunga naʻe ʻikai ke tau teitei fakakaukau ki ai. Te Ne ala ngaohi kitautolu ko ha Tēvita pe ʻĒseta. Te ne fakamālohia mo fakatupulekina kitautolu ke tau tatau ange mo Iá. Ko e ʻuuni meʻa te tau maʻu ʻi heʻetau ngāue ʻaki ha tui ʻoku lahi angé, ʻe fakatupulaki ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí.
ʻE kāinga, naʻe fehuʻi mai hotau palōfita ʻofeiná ʻi he taʻu pē taha kuo hilí: “ʻOkú ke loto fiemālie nai ke tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá ʻi hoʻo moʻuí? … ʻOkú ke loto-fiemālie nai ke fakamuʻomuʻa ha meʻa pē ʻokú Ne finangalo ke ke fai, ʻi ha toe meʻa ʻokú ke fakaʻamua?”6 ʻOku ou tānaki fakatōkilalo atu ki he ngaahi fehuʻi fakaepalōfita ko iá: “Te ke fie tuku nai ke hoko e ʻOtuá ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo hoʻo moʻuí?”
ʻOku tau ʻilo mei he tohi Fakahaá, te tau tutuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo fakamāuʻi kitautolu mei he ngaahi tohi ʻo e moʻuí, ʻo fakatatau mo ʻetau ngaahi ngāué.7
ʻE fakamāuʻi ʻakitautolu ʻaki ʻetau tohi ʻo e moʻuí. Te tau lava ʻo fili ke tau moʻui fakafiefiemālie pē. Pe te tau tuku ke hanga ʻe he ʻEiki ʻo e Kamataʻangá mo e Ngataʻangá ʻo tataki ʻetau moʻuí, ʻo fakamuʻomuʻa e fatongia ʻokú Ne finangalo ke tau fakahokó ʻi ha toe meʻa.
Tuku muʻa ke hoko ʻa Kalaisi ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga hoʻomou moʻuí!
Tuku ke hoko e Laumālie Māʻoniʻoní ko hoʻo fakamoʻoni!
Fakatonutonu hoʻo moʻuí ki ha hala ʻoku hangatonú, ko ha hala ʻoku fakatau ki ho ʻapi fakalangí ke nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.
Tuku ʻa e faingataʻa mo e ʻahiʻahi ʻoku hoko ko e konga ʻo e talanoa lelei kotoa pē, ke hoko ia ko ha founga te ke ʻunu ai ʻo ofi ange, pea mo tatau ange mo Sīsū Kalaisi.
Moʻui ʻi ha founga ʻokú ke ʻiloʻi ai ʻoku fakaava ʻa e ngaahi langí. Fai e ngaahi fehuʻi ʻoku ʻikai ke ke ʻilo ʻa e talí, ʻi hoʻo ʻilo ʻoku hoifua ʻa e ʻOtuá ke fakahaaʻi Hono finangalo maʻaú, ʻo fakafou he Laumālie Māʻoniʻoní.
Tuku ke hoko hoʻo moʻuí ko e moʻui ʻo e tui, ʻi hoʻo muimui ki ho Faʻifaʻitakiʻangá, ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.