“Sa Unsang Paagi Kini Matapos?” kapitulo 31 sa Mga Santos: Ang Istorya sa Simbahan ni Jesukristo sa Ulahing mga Adlaw, Volume 1, Ang Sumbanan sa Kamatuoran, 1815–1846 (2018)
Kapitulo 31: “Sa Unsang Paagi Kini Matapos?”
Kapitulo 31
Sa Unsang Paagi Kini Matapos?
Nahadlok si Lydia Knight nga dunay dili maayong nahitabo sa dihang nakadungog siya og grabe nga pagsinggit gikan sa kampo sa Missouri. Nahibalo siya nga miadto ang propeta aron makigsabut alang sa kalinaw. Apan ang kasaba nga iyang nadungog morag pundok sa mga lobo kon paminawon, gutom aron mokaon sa biktimahon niini.
Gikulbaan nga mitan-aw sa gawas sa bintana, nakita ni Lydia ang iyang bana nga nagdagan paingon sa balay. “Pag-ampo og sama sa wala pa gayud nimo mahimo sukad,” giingnan siya ni Newel. Gidakop sa militia ang propeta.
Nahugno si Lydia. Sa miaging gabii, duha ka beterano sa pakig-away didto sa Crooked River ang nanuktok sa iyang pultahan, nga nangita og dapit nga kataguan. Ang militia sa Missouri nanumpa nga silutan ang mga Santos nga miapil sa pakig-away, busa ang pagtago sa mga lalaki mobutang sa iyang pamilya sa risgo. Apan dili siya makabalibad kanila ug gipatago sila diha sa iyang panimalay.
Karon naghunahuna siya kon ang mga lalaki luwas pa ba kaha. Mawala na usab si Newel nianang gabhiona tungod sa katungdanan sa paggwardiya. Kon ang militia mosulod sa siyudad samtang anaa siya sa layo ug makit-an ang mga lalaki nga nagtago diha sa iyang panimalay, mahimong ila silang patyon. Ug unsa man ang ilang buhaton ngadto niya ug sa mga bata?
Sa iyang pagbiya nianang gabhiona, gipasidan-an siya ni Newel nga magmabinantayon. “Ayaw og gawas,” miingon siya. “Naglibut ang mga dautan.”
Sa dihang milakaw na si Newel, nagsugod si Lydia sa pag-ampo. Sa dihang siya ug si Newel miadto sa kasadpan human sa pagpahinungod sa templo, naghimo sila og balay ug karon duna nay duha ka anak. Maayo na unta kadto nga kinabuhi sa wala pa nagsugod ang mga pag-ataki sa manggugubot nga panon. Dili siya gusto nga maguba ang tanan.
Madungog pa gihapon niya ang singgit sa mga taga-Missouri bisan sa layo. Ang kasaba nakapakurog sa iyang kaunuran, apan ang pag-ampo nakapakalma niya. Nasayud siya nga ang Dios nagmando sa kalangitan. Bisan unsa pa ang nahitabo dili makausab niana.1
Pagkasunod buntag, Nobyembre 1, 1838, midalikyat og pauli si Newel sa balay. Gimanduan ni George Hinkle ang mga pwersa sa mga Santos nga magpundok sa sentro sa lungsod. Ang militia sa Missouri naglinya gawas sa ilang kampo ug anaa sa posisyon nga magmartsa paingon sa Far West.
“Sa unsang paagi kini matapos?” Nangutana si Lydia. “Nagsakit ang akong dughan tungod sa labihan nga kahadlok, apan ang Espiritu nagsulti nako nga mamaayo ra ang tanan.”
“Gitugutan kini sa Dios,” miingon si Newel, nga mikuha sa iyang pusil. “Adto na ko, ug panalipdan kamo sa Dios.”2
Samtang nagpundok ang mga pwersa sa mga Santos diha sa sentro, si Heneral Lucas mipamartsa sa iyang kasundalohan ngadto sa kasagbutan sa habagatang-silangan sa Far West ug mimando nila nga mangandam sa pagbatok sa bisan unsang pagsukol gikan sa mga Santos. Pagka-alas diyes nianang buntaga, gipangulohan ni George ang iyang kasundalohan gikan sa sentro ug mipahimutang nila duol sa mga sundalo sa Missouri. Miadto dayon siya kang Heneral Lucas, mihulbot sa espada ug mga pistola gikan sa iyang bakus, ug mitunol niini ngadto sa heneral.3
Ang mga taga-Missouri midala og usa ka lamesa nga kasulatan ug mipahimutang niini sa atubangan sa ilang mga sundalo. Mibalik si George ngadto sa iyang mga tawo ug mimando sa mga Santos nga moduol sa lamesa, matag usa, ug mosurender sa ilang mga armas ngadto sa duha ka klerk sa militia sa Missouri.4
Gilibutan ug kulang kaayo sa gidaghanon, si Newel ug ang mga Santos walay mahimo gawas sa pagtuman. Sa dihang miabut na ang iyang turno sa pagsurender sa iyang pusil, mipaingon si Newel ngadto sa lamesa ug mitutok kang Heneral Lucas. “Sir, ang akong pusil akong kaugalingong pribado nga kabtangan,” miingon siya. “Walay tawo nga dunay katungod sa pagkuha niini gikan nako.”
“Itugyan ang imong armas,” miingon ang heneral, “o ipapusil ka nako.”
Nasuko, gitugyan ni Newel ang iyang pusil ug mibalik sa iyang linya.5
Human madis-armahi ang matag Santos, wala nay makapanalipod sa siyudad. Gipamartsa ni Heneral Lucas ang mga pwersa sa mga Santos balik ngadto sa Far West ug gihimo sila nga mga binilanggo diha sa sentro sa siyudad.
Gimanduan dayon niya ang iyang kasundalohan nga sakupon ang siyudad.6
Wala dayon maglangan ang militia sa Missouri sa pagsulod sa mga balay ug mga tolda, gipanglungkab ang mga kaban ug mga barel, ug nangita og mga armas ug bililhong mga butang. Gipanguha nila ang mga hapin sa higdaanan, mga sinina, pagkaon, ug kwarta. Ang uban nagdaub gikan sa mga kahoy sa balay, mga koral nga gibabag, ug mga kamalig. Ang uban gipamusil ang mga baka, mga karnero, ug mga baboy ug gipasagdan kini nga mamatay diha sa kadalanan.7
Sa balay sa mga Knight, nangandam si Lydia sa iyang kaugalingon samtang tulo ka mga lalaki sa militia ang miduol sa pultahan. “Duna bay mga lalaki dinhi sa inyong balay?” nangutana ang usa nila.
“Ang among kalalakin-an inyo nang gipanggwardiyahan,” miingon si Lydia, nga mibabag sa agianan sa iyang panimalay. Kon iya silang pasudlon, makit-an nila ang mga lalaki nga iyang gipatago.
“Duna bay bisan unsang armas dinhi sa inyong balay?” nangutana siya.
“Gidala sa akong bana ang iyang pusil,” miingon si Lydia. Sa iyang likod, nagsugod na sa paghilak ang mga bata, nahadlok nga makakita sa estranghero. Mipakita sa iyang kaisug, milingi si Lydia ngadto sa lalaki. “Lakaw na!” misinggit siya. “Nakita ba nimo nga gikuyawan nag maayo ang gagmay nakong mga anak?”
“Nan,” miingon ang lalaki, “wala ba gyuy mga lalaki o mga armas sa inyong balay?”
“Sultihan ka nako og balik,” miingon si Lydia, “ang akong bana usa na ka binilanggo didto sa sentro, ug gidala niya ang iyang pusil.”
Nagyawyaw ang lalaki ug misutoy og lakaw kauban sa lain pa.
Mibalik og sulod si Lydia sa iyang balay. Nagkurog siya, apan ang mga lalaki sa militia nanglakaw na ug ang tanan diha sa iyang balay luwas na.8
Didto sa sentro sa lungsod, ubos sa grabe nga paggwardiya uban sa kasundalohan sa mga Santos, nakadungog si Heber Kimball og pamilyar nga tingog nga mitawag sa iyang ngalan. Mihangad, nakita niya si William McLellin, ang kanhi apostol, nga nagpadulong kaniya. Nagsul-ob si William og kalo ug sinina nga gidekorasyunan og grabe ka pula nga patches.9
“Igsoong Heber,” miingon si William, “unsa may hunahuna nimo bahin ni Joseph Smith ang napukan nga propeta karon?” Dunay kuyog si William nga pundok sa mga sundalo. Nagbalhin-balhin sila gikan sa usa ka balay ngadto sa laing balay, nanguha og bisan unsa sa lungsod kutob sa ilang gusto.
“Tan-awa ang imong kaugalingon,” nagpadayon si William. “Pobre, ang imong pamilya gihikawan ug gikawatan, ug ang imong kaigsoonan mao usab ang sitwasyon. Natagbaw ka ba kang Joseph?”10
Dili malilong ni Heber nga ang mga butang morag hanap na alang sa mga Santos. Si Joseph usa na ka dinakpan, ug ang mga Santos gidis-armahan ug ubos sa pag-ataki.
Apan nasayud si Heber nga dili niya masalikway si Joseph ug ang mga Santos, sa samang paagi sa gibuhat nila ni William, Thomas Marsh, ug Orson Hyde. Nagpabilin si Heber nga matinud-anon ngadto kang Joseph agi sa matag pagsulay nga dungan nilang giatubang, ug determinado siya nga magpabiling matinud-anon bisan kon nagpasabut kana nga mawad-an sa tanan niyang gipanag-iya.11
“Hain na man ka?” Nangutana si Heber, mibalik sa pangutana ngadto ni William. “Unsa may imong gibuhat?” Ang pagpamatuod ni Heber bahin sa gipahiuli nga ebanghelyo ni Jesukristo ug ang iyang pagbalibad nga mobiya sa mga Santos maayong mitubag sa pangutana ni William.
“Mas natagbaw ko kaniya og gatusan ka pilo kay sa unsa pa ko kaniadto,” nagpadayon si Heber. “Sultihan ko ikaw nga ang Mormonismo tinuod, ug si Joseph usa ka propeta sa buhi nga Dios.”12
Samtang gipangawatan sa militia ang lungsod, walay gibuhat si Heneral Lucas aron mahunong ang iyang kasundalohan sa pagpanghadlok sa mga Santos ug sa pagkuha sa ilang kabtangan. Sa tibuok pinuy-anan [settlement], gipanggukod sa mga lalaki sa militia sa Missouri ang mga Santos gikan sa ilang mga panimalay, mipasipala kanila samtang nangikyas sila ngadto sa kadalanan. Ang kasundalohan milatus ug mibun-og niadtong misukol kanila.13 Ang ubang mga sundalo miataki ug milugos sa kababayen-an nga ilang nakit-an nga nagtago sa mga balay.14 Nagtuo si Heneral Lucas nga sad-an ang mga Santos og rebelyon, ug gusto niya nga magbayad sila sa ilang mga aksyon ug gamiton ang iyang kasundalohan aron sa pagsilot kanila.15
Sa tibuok adlaw, ang mga opisyal ni Lucas mipundok og dugang pa nga mga lider sa simbahan. Pinaagi sa tabang ni George Hinkle, ang kasundalohan mipugos og sulod sa panimalay nila ni Mary ug Hyrum Smith. Nasakit si Hyrum, apan ang kasundalohan miguyod niya paggawas nga gitiunan og bayoneta ug gitipon siya kang Joseph ug sa ubang mga binilanggo.16
Nianang gabhiona, samtang nangandam si Heneral Lucas sa paghusay sa mga binilanggo sa usa ka korte sa militar, usa ka opisyal sa militia nga ginganlan og Moses Wilson ang mikuha og lahi kang Lyman Wight, nga naglaum nga makumbinser siya nga motestigo batok kang Joseph atol sa husay.
“Wala mi plano nga pasakitan ka o patyon ka,” giingnan ni Moses si Lyman. “Kon mosulti ka ug motestigo batok niya, dili ka namo patyon ug hatagan ka og bisan unsang posisyon nga gusto nimo.”
“Dili kaaway si Joseph Smith sa katawhan,” emosyonal nga miingon si Lyman. “Kon wala pa ko maminaw sa iyang tambag, bayolente unta kong nakigbatok ninyo sa wala pa ning panahona.”
“Dili ka masabtan nga klase sa tawo,” miingon si Moses. “Dunay court-martial nga ipahigayon karong gabii, ug motambong ka ba?”
“Dili, gawas kon pugson.”17
Gipabalik ni Moses si Lyman uban sa laing mga binilanggo, ug sa wala madugay gitigum ni Heneral Lucas sa korte. Pipila ka opisyal sa militia ang miapil, lakip na ni George Hinkle. Si Heneral Doniphan, ang bugtong abogado nga mitambong, misupak sa husay, mirason nga ang militia walay awtoridad nga hukman ang mga sibilyan sama ni Joseph.
Wala manumbaling kaniya, gipadayon ni Heneral Lucas ang husay ug gidali-dali ang hearing nga walay bisan usa sa mga binilanggo ang mitambong. Gusto ni George nga mopakita si Lucas og kalooy ngadto sa mga binilanggo, apan ang heneral misentensya hinoon kanila nga ipapusil tungod sa pagbudhi [treason]. Ang kadaghanan sa mga opisyal nga mitambong mipaluyo sa desisyon.18
Human sa husay, gisultihan ni Moses si Lyman bahin sa desisyon. “Gidesisyunan na ang imong kapalaran,” miingon siya.
Mitan-aw kaniya si Lyman nga wala makauyon. “Pusila ug dawata ang sangputanan,” miingon siya.19
Sa ulahing bahin nianang gabhiona, gimanduan ni Heneral Lucas si Heneral Doniphan sa pagmartsa kang Joseph ug sa ubang mga binilanggo ngadto sa sentro sa lungsod inig alas nuebe pagkasunod buntag ug patyon sila atubangan sa mga Santos. Nasuko pag-ayo si Doniphan.20
“Ipanghimaraut ko kon maapil ko sa bisan unsa nga pasidungog bahin niini, o sa kawalay dungog bahin niini,” gisultihan niya ang mga binilanggo sa pribadong paagi. Miingon siya nga nagplano siya nga paatrason ang iyang kasundalohan sa dili pa mosubang ang adlaw.21
Mipadala dayon siya og mensahe ngadto ni Heneral Lucas. “Usa kini ka pagpatay nga walay pulos. Dili ko motuman sa imong mando,” namahayag siya. “Kon patyon nimo kadtong mga tawhana, papanubagon ka nako sa atubangan sa hukmanan sa yuta, busa Dios ko tabangi ko!”22
Sama sa gisaad, ang mga pwersa ni Heneral Doniphan wala na pagkasunod buntag. Imbis nga patyon si Joseph ug ang ubang mga binilanggo, gimanduan ni Heneral Lucas ang iyang mga tawo sa pagkuyog kanila ngadto sa iyang punoang buhatan sa Lalawigan sa Jackson.23
Gilibutan sa armadong mga gwardiya, gikuyugan si Joseph agi sa naguba nga kadalanan sa Far West aron magkuha og mga gamit gikan sa iyang panimalay. Naghilak si Emma ug ang mga anak sa pag-abut niya, apan nahuwasan sila nga buhi pa gihapon siya. Nangamuyo si Joseph sa iyang mga gwardiya nga maistorya niya sa pribadong paagi ang iyang pamilya, apan mibalibad sila.
Mikupot og maayo si Emma ug ang mga bata ngadto niya, nga dili gustong malagyo. Gihulbot sa mga gwardiya ang ilang mga espada ug gipugos sila nga mopalayo. Ang singko anyos nga si Joseph mikupot og maayo sa iyang amahan. “Nganong dili man ka makauban namo?” nagbakho siya.24
Usa ka gwardiya ang mition sa iyang espada ngadto sa bata. “Pahawa diha, badlungon, o duslakon ka nako ron!”25
Balik ngadto sa gawas, gimartsa sa kasundalohan ang mga binilanggo agi sa pundok sa mga Santos ug gimanduan sila nga mosakay sulod sa usa ka giatupan nga karwahe. Gilibutan dayon sa militia ang karwahe, naghimo og usa ka ali sa armadong kalalakin-an tali sa mga Santos ug sa ilang mga lider.26
Samtang naghulat si Joseph nga modagan ang karwahe, nakadungog siya og pamilyar nga tingog ibabaw sa kasaba sa pundok sa katawhan. “Ako ang inahan sa propeta,” miingon si Lucy Smith. “Wala bay tarung nga tawo dinhi nga makatabang nako agi niining pundok sa katawhan!”
Ang baga nga tabon nga trapal nakapugong sa mga binilanggo nga makita ang gawas, apan sa atubangan sa karwahe, gipagawas ni Hyrum ang iyang kamot ubos sa tabon ug mikab-ot sa kamot sa iyang inahan. Ang mga gwardiya daling mimando nga paatrason siya, mihulga nga pusilon siya. Gibati ni Hyrum nga nabuhian niya ang kamot sa iyang inahan, ug morag hapit na molarga ang karwahe.
Niana gayung higayuna, si Joseph, kinsa didto sa likod sa karwahe, nakadungog og tingog sa pikas bahin sa trapal. “Mister Smith, ang imong inahan ug igsoong babaye ania dinhi.”
Gipagawas ni Joseph ang iyang kamot sa ilawom sa tabon ug nakahikap sa kamot sa iyang inahan. “Joseph,” nadunggan niya nga miingon siya, “Dili ko kaagwanta nga mobiya hangtud madungog nako ang imong tingog.”
“Panalanginan ka sa Dios, Mama,” miingon si Joseph, sa wala pa daling milarga ang karwahe ug midagan.27
Pipila ka gabii human niana, ang mga binilanggo naghigda sa salog sa usa ka balay nga hinimo sa kahoy didto sa Richmond, Missouri. Human sila madala ngadto sa Lalawigan sa Jackson, gi-display sila ni Heneral Lucas nga sama sa mga hayop sa wala pa siya momando nga ipadala sila ngadto sa Richmond alang sa usa ka legal nga bista [hearing].
Karon ang matag lalaki misulay nga matulog nga dunay tangkol [shackle] libut sa iyang buol-buol [ankle] ug usa ka bug-at nga kadena nga mihigot niya ngadto sa ubang mga binilanggo. Ang salog gahi ug bugnaw, ug ang kalalakin-an walay kalayo nga magpainit nila.28
Naghigda nga nagmata, naglain ang pamati ni Parley Pratt samtang ang ilang mga gwardiya nagsaysay og binastos nga mga istorya mahitungod sa paglugos ug pagpatay sa mga Santos. Gusto niyang mobarug ug mobadlong sa mga lalaki—aron mosulti og butang nga makapahunong nila sa pag-istoryahanay—apan nagpabilin siya nga hilum.
Sa kalit lang, nakadungog siya og mga kadena nga naglagatak sa iyang tupad samtang mibarug si Joseph. “Hilum, kamong mga banyaga sa impyerno!” misinggit ang propeta. “Sa ngalan ni Jesukristo, ako mobadlong kaninyo ug momando kaninyo sa paghilum! Dili ko mopuyo og dugang pa nga minuto ug maminaw niana nga pinulongan!”
“Ang nahadlok nga mga gwardiya mikupot sa ilang mga armas ug mihangad. Gibalusan sila og tutok ni Joseph, nga nagpakita og kahalangdon. “Hunong sa ingon nga sinultihan,” mimando siya, “o kamo o ako mamatay karon dayon!”
Nahilum ang lawak, ug ang mga gwardiya mipaubos sa ilang mga armas. Ang uban kanila nagpadaplin. Ang uban miduko sa kahadlok diha sa tiilan ni Joseph. Nagbarug ra gihapon ang propeta, nga makita nga kalma ug ligdong. Ang mga gwardiya nangayo kaniya og pasaylo ug nagpabilin nga hilum hangtud miabut ang mopuli kanila.29
Niadtong Nobyembre 12, 1838, si Joseph ug sobra sa saysenta ka laing mga Santos gidala ngadto sa hukmanan sa Richmond aron matino kon duna bay igong ebidensya nga husayon sila sa mga pasangil sa pagbudhi, pagpatay, pagsunog, pagpanulis, pagpanglungkab, ug pagpangawat. Ang huwes, nga si Austin King, ang modesisyon kon ang mga binilanggo pagahusayon ba.30
Ang bista milungtad og sobra sa duha ka semana. Ang nag-unang testigo [star witness] batok kang Joseph mao si Sampson Avard, kinsa nahimong lider sa Danite.31 Atol sa pagsakop sa Far West, misulay si Sampson sa pag-ikyas ngadto sa Missouri, apan nadakpan siya sa militia ug mihulga nga pasakaan siya og kaso kon mobalibad siya sa pagtestigo batok sa mga binilanggo.32
Gusto nga moluwas sa iyang kaugalingon, nangangkon si Sampson nga tanan niyang gibuhat isip usa ka Danite gihimo ubos sa mga mando gikan ni Joseph. Mitestigo siya nga mituo si Joseph nga kabubut-on kadto sa Dios nga makig-away ang mga Santos alang sa ilang mga katungod batok sa mga gobyerno sa Missouri ug sa nasud.
Miingon usab si Sampson nga mituo si Joseph nga ang simbahan sama sa bato nga gihisgutan ni Daniel sa DaangTugon, nga mopuno sa yuta ug mosakop sa mga gingharian niini.33
Naalarma, si Judge King mikwestiyon kang Joseph mahitungod sa panagna ni Daniel, ug mipamatuod si Joseph nga mituo siya niini.
“Isulat kana,” gisultihan sa huwes ang iyang klerk. “Usa kini ka lig-ong ebidensya alang sa pagbudhi.”
Ang abogado ni Joseph misupak. “Judge,” miingon siya, “mas maayo kon imong hukman og pagbudhi ang Biblia.”34
Ang prosekusyon mitawag og sobra sa kwarenta ka saksi batok sa mga binilanggo, lakip na sa pipila ka kanhi mga lider sa simbahan. Nahadlok nga sila mismo pasakaan og kaso, sila si John Corrill, William Phelps, John Whitmer, ug uban pa mihimo og pakigsabut uban sa estado sa Missouri nga motestigo batok kang Joseph agig bugti sa ilang kaugalingong kagawasan. Ubos sa panumpa, ilang gihulagway ang mga krimen nga ilang nasaksihan panahon sa panagbangi, ug silang tanan mibasol kang Joseph.
Ang depensa sa mga Santos, sa samang higayon, naglangkob sa pipila ka saksi nga gamay ra ang nahimo aron mausab ang opinyon sa huwes. Ang ubang mga saksi makatestigo unta alang kang Joseph, apan gipangharas sila o gipanghadlok aron dili moadto sa hukmanan.35
Sa dihang nahuman na ang bista, lima ka Santos, lakip na ni Parley Pratt, ang gibilanggo didto sa Richmond aron hulaton ang paghusay sa mga pasangil sa pagpatay nga may kalabutan sa away didto sa Crooked River.
Kadtong nagpabilin—sila si Joseph ug Hyrum Smith, Sidney Rigdon, Lyman Wight, Caleb Baldwin, ug Alexander McRae—gibalhin ngadto sa usa ka bilanggoan sa usa ka lungsod nga gitawag og Liberty aron hulaton ang paghusay sa mga pasangil sa pagbudhi. Kon makonbikto, pagapatyon sila.36
Usa ka panday sa puthaw [blacksmith] ang mitangkol og dungan sa unom ka tawo ug gidala sila ngadto sa usa ka dakong karwahe. Ang mga binilanggo misakay ug milingkod sa sapnot nga kahoy, ang ilang ulo igo rang milapas sa ibabaw sa taas nga bongbong sa karwahe.
Ang biyahe milungtad og tibuok adlaw. Sa dihang miabut sila sa Liberty, ang karwahe miagi sa sentro sa lungsod, milabay sa balay-hukmanan, dayon paingon sa amihanang bahin ngadto sa usa ka gamay, hinimo sa bato nga bilanggoan. Ang pultahan abli, naghulat sa kalalakin-an sa bugnaw nga adlaw sa Disyembre.
Tagsa-tagsa, ang mga binilanggo nanaug sa karwahe ug misaka paingon sa entrada sa bilanggoan. Usa ka pundok sa kuryuso nga mga tawo ang miduol palibut kanila, nga naglaum nga makit-an ang mga binilanggo.37
Si Joseph mao ang katapusang tawo nga nanaug sa karwahe. Sa pag-abut niya sa pultahan, mitan-aw siya sa pundok sa katawhan ug miisa sa iyang kalo diha sa matinahurong pagtimbaya. Mitalikod dayon siya ug misulod sa ngitngit nga bilanggoan.38