Kasaysayan sa Simbahan
Kapitulo 25: Tungod ug Alang sa Ebanghelyo


Kapitulo 25

Tungod ug Alang sa Ebanghelyo

duha ka naangol nga lalaking mga misyonaryo nanglakaw palayo sa usa ka nagdilaab nga sakyanan

Niadtong Hunyo 14, 1989, ang managkompanyon sa misyon nga si Alice Johnson ug Hetty Brimah nakamatikod nga gitutokan sila sa mga tawo samtang namalik sila sa ilang apartment sa Koforidua, Ghana. “Ngano kaha nga ang tanan nagtan-aw nato?” Miingon si Hetty sa kusog nga tingog.

“Matahom kitang tan-awon,” miingon si Alice. Bag-o lang silang nagpaayo sa ilang buhok sa usa ka tig-atiman sa buhok nga ilang gitudloan. Nganong dili man sila motutok kanato?

Dihang si Alice ug Hetty nangabot sa ilang apartment, ang ilang landlord miingon kanila nga kinahanglan silang moreport dayon ngadto sa amahan ug sa ina-ina ni Alice, nga nagserbisyo usab isip mga misyonaryo sa Koforidua.

Si Alice anak ni Billy Johnson, kansang debosyon sa pagsangyaw sa gipahiuling ebanghelyo nakatabang sa pag-establisar sa Simbahan sa Ghana. Usa siya sa unang mga tawo nga nabunyagan dihang ang mga misyonaryo miadto sa ulahing bahin sa tuig 1978. Na-orden dayon siya sa pagkapari, nahimong una nga presidente sa branch sa Ghana, ug sa wala madugay nagserbisyo isip presidente sa district. Karon, usa ka dekada ang milabay, duna nay mga unom ka libo nga taga-Ghana nga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Isip mga misyonaryo, si Billy ug ang iyang asawa na-assign nga motabang sa mga Santos nga wala na magtambongan sa ilang mga miting sa Simbahan.

Si Alice ug Hetty nanglakaw ngadto sa mission house sa siyudad ug didto nakita ang mga Johnson. Ang amahan ni Alice kalma nga mipasabot kanila ug sa ubang misyonaryo nga gi-ban sa gobyerno sa Ghana—sa mga rason nga wala mahibaloi—ang tanan nga kalihokan sa Simbahan sa nasod. Ang pipila sa ubang Kristiyanong mga simbahan gibabagan usab gikan sa mga pagmiting.

“Gusto kong tangtangon ninyo ang inyong mga name tag,” miingon si Billy. Ang balita mahitungod sa pagdili nasibya na sa radyo, nga maoy nagpasabot nganong daghan kaayong mga tawo ang mitutok og maayo kang Alice ug ni Hetty. “Kinahanglan mong mamauli dayon sa inyong apartment ug pusta dayon ang inyong mga gamit sa mas dali nga panahon,” misugo si Billy. “Ugma sa buntag, moreport ta sa mission home sa Accra.”

Sa nagtubo pa, si Alice kanunay nga midayeg sa kamainampoon sa iyang amahan, kamabination, ug kadasig alang sa gipahiuli nga ebanghelyo. Gani, ang [iyang] pagtuo sa iyang amahan ug kamahinamon nga moserbisyo sa Dios ang midasig kang Alice sa pagmisyon sa edad nga diseotso, nga gitugot sa ubang bahin sa kalibotan.

Karon, samtang namulong siya mahitungod sa pagdili sa gobyerno, giawhag niya si Alice ug ang ubang mga misyonaryo sa pagpuasa ug pag-ampo alang sa pagpahunong niini.

Pagkasunod buntag, si Alice ug si Hetty mibiyahe og otsenta ka kilometro padulong sa habagatan ngadto sa ulohang mga buhatan sa misyon sa Accra. Sa ilang pag-abot, nakita nila ang dinosenang mga misyonaryo nga nagpundok didto. Kadaghanan kanila mga taga-Ghana, ug diha sa matag nawong mitulo ang mga luha. Ang pagdili nakapasurprisa sa tanan, bisan sa presidente sa misyon. Ang lokal nga mga pwersa sa militar miilog sa mga meetinghouse ug ubang mga gambalay sa Simbahan. Ang opisyal sa mga polis mipalayas sa mga misyonaryo sa ilang mga apartment ug miimbargo sa ilang mga sakyanan ug mga bisikleta. Ug ang armadong mga gwardiya nakaposisyon sa gawas sa mission home.

Si Gilbert Petramalo, ang presidente sa misyon, mipahibalo sa tanan nga sila kinahanglan nga i-release. Ang mga ginikanan lamang ni Alice ang magpabiling full-time nga mga misyonaryo, apan molihok sila sa dili opisyal nga kapasidad. Padayon sila nga mangalagad sa mga Santos, apan magsul-ob sila sa ilang pang-adlaw-adlaw nga mga sinina ug dili mag-name tag.

Human sa iyang pagka-release si Alice mipuyo sa usa ka higala sa Cape Coast. Mibati siya nga nawala ug naglibog. Ang kalit nga pagtapos sa iyang misyon nagbilin kaniya og walay kaseguroan mahitungod sa iyang kaugmaon. Ingon og ang tanang importante sa iyang kinabuhi sa kalit natapos.


Pagkahuman gidid-an na ang tanan nga kalihokan sa Ghana, ang miyembro sa Simbahan nga si William Acquah gigutom sa mga balita. Gibasa niya ang lokal nga mga balita ug naminaw sa radyo kanunay, nga nanghinaot nga makahibalo pa og daghan mahitungod sa “pagpahunong [freeze]”, nga sa wala madugay mao ang gingalan niini. Usahay siya ug ang ubang mga Santos mag-abot aron mokompara sa ilang mga nakat-onan.

Ang mga dekada sa pagmando sa taga laing nasod nagbilin sa taga-Ghana nga magmatngon sa mga taga-gawas, ug ingon nga ang mga ulohang buhatan sa Simbahan sa Amerika ug kaseguroan nga molampos nakapabalaka sa mga opisyal sa gobyerno. Daghang tawo sa nasod mitan-aw usab sa gihimo nga salida nga nagpakita nga ngil-ad ug imoral ang Simbahan, ug mipasamot kini sa kahadlok sa mga Santos. Pinaagi sa paghatag og restriksiyon sa Simbahan, nagtuo ang gobyerno nga pagpanalipod kini sa mga lumulopyo sa Ghana. Ang mga opisyal ingon og walay tinguha nga ihunong kini hangtod napahigayon nila ang hingpit nga pag-imbestiga sa mga Santos ug sa ilang mga kalihokan.

Si William nagpuyo sa Cape Coast. Ang iyang asawa, si Charlotte, kabahin sa pamilya Andoh-Kesson, nga usa sa nag-unang mga tigsuporta sa pangalagad ni Billy Johnson. Si Charlotte ang mipaila ngadto kang William sa gipahiuli nga ebanghelyo niadtong 1978, apan naghulat pa siya og kapin sa usa ka tuig aron mabunyagan. Naggikan siya sa prominenting pamilya niana nga rehiyon, ug isip usa ka mas batan-on nga tawo ang iyang edukasyon ug mga kasinatian sa kinabuhi naghimo kaniyang madudahon bahin sa Dios. Nagsugod sa pagkalukmay ang iyang kasingkasing dihang si Charlotte mipailaila kaniya ngadto ni Reed ug Naomi Clegg, usa ka magtiayong misyonaryo sa Cape Coast. Mga pasensyoso sila samtang nagtuon siya sa Basahon ni Mormon ug sa ubang literatura sa Simbahan, nga naghatag kaniya og panahon sa pag-angkon og usa ka pagpamatuod ug mihimo sa desisyon nga magpabunyag.

Dihang nagsugod ang pagpahunong, ang mga lider sa Simbahan mihatag og pagtugot sa mga Santos sa Ghana nga mangalagad sa sakramento ug mopahigayon og Sunday School. sa ilang mga panimalay. Si William ug Charlotte mibuhat niini matag Dominggo kauban sa ilang mga anak. Pagkahuman, si William kanunay nga mobiya sa balay aron susihon ang ubang mga Santos ug pagseguro nga maayo ra sila.

Sa pagka-Dominggo, sa Septiyembre 3, 1989, si William miadto sa pundok sa mga miyembro sa Simbahan nga naglibot sa usa ka taxi. Miingon sila kaniya nga ang duha ka kaubang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw, si Ato ug Elizabeth Ampiah, bag-o lang giaresto tungod sa pagpahigayon og mga miting sa Simbahan sa ilang panimalay. Misakay dayon si William sa taxi kauban sa uban pa, ug nangadto sa estasyonan sa pulis.

Ang gambalay usa ka makahadlok nga estraktura gikan sa kolonyal nga katuigan sa Ghana. Sa sulod, usa ka opisyal ang nagbarog sa usa ka counter. Sa iyang luyo, ang Ampiahs naglingkod nga nagtiniil sa usa ka bangko atubangan sa rehas nga mga puthaw sa mga selda sa prisohan.

Ang opisyal mitan-aw ni William. “Miyembro ba usab ka sa Simbahan?” nangutana siya.

“Oo,” miingon si William.

Gidala niya si William ngadto sa luyo sa counter. “Huboa ang imong mga sapatos,” mimando siya. “Ambi ang imong relo.” Gimandoan usab niya ang ubang mga lalaki nga mikuyog ni William. Usa kanila mihangyo kon pwede ba siyang makatawag og usa ka higala, usa ka lokal nga opisyal sa gobyerno. Nasuko ang opisyal.

“Sulod na sa selda!” misinghag siya.

Usa ka ngil-ad kaayong baho nahingos ni William dihang miagi siya sa ganghaan. Ang gamayng kwarto puno sa piniriso nga gisigisi ug daan ang mga sinina kinsa nangalisang nga nakig-uban sa selda sa usa ka grupo sa mga Santos nga nagsinina pa gihapon sa ilang pangsimba nga mga sinina.

“Unsay nanghitabo sa atong nasod,” ang usa ka piniriso nangutana, “nga ang dili hilabtanong mga pari sama ninyo gidala man dinhi?”

Bisan sa hugaw nilang panagway, ang mga piniriso mihatag og lugar para sa mga Santos ug gitratar sila uban sa pagtahod. Tingpuasa nga Dominggo kadto, ug samtang si William ug ang iyang mga kaubanan naghisgot bahin sa ilang sitwasyon, mihukom silang ipadayon ang ilang pagpuasa. Nabalaka sila ug nahadlok, apan ang pulong mahitungod sa ilang pagkaaresto nabalita, ug ang ubang mga miyembro sa Simbahan nanglihok sa pagpagawas kanila.

Niana nga hapon, ang uyoan ni William miadto sa estasyon. Usa siya ka kalma, respetado nga gulang nga tawo nga dili miyembro sa Simbahan. Nakig-istorya siya sa pulis apan wala siya makapasugot kanila nga buhian si William. Ang mga opisyal miingon nga ang mga Santos usa ka hulga sa nasyonal nga seguridad ug dili mapiyansahan.

Mga oras ang milabay, ug ang kahaponon nahimo nang kagabhion. Ang mga higala sa simbahan nangadto sa prisohan ug sa samang paagi usab mihangyo nga buhian ang mga piniriso, apan ang mga opisyal mihulga hinoon nga arestohon usab sila. Sa kataposan, dihang naklaro na nga si William ug ang ubang mga Santos mabuntagan gayod sa prisohan, naggunitay silang tanan ug mihalad og usa ka pag-ampo.

Pagkasunod buntag, ang tigmandong opisyal sa estasyon miingon sa mga Santos nga naghulat siya sa mga mando kon unsay buhaton kanila. Nagbuhat og kalihokan si William sa pagpakigsulti sa ubang mga piniriso. Ang uban dunay mga pamilya sa duol ug gustong mokontak kanila. Gimemorya ni William ang ilang mga address ug misaad nga modala sa mga mensahe ngadto kanila. Nadasig siya dihang naghunahuna siya bahin sa Bag-ong Tugon nga si apostol Pablo ug sa iyang pagkapriso tungod ug alang sa ebanghelyo.

Laing adlaw ang milabay, ug sa kataposan, pagka-Martes, si William ug ang mga Santos gipadala ngadto sa tigmando nga opisyal. “Gawasnon na kamo,” miingon siya nga walay dugang nga pagpasabot. Naningkamot siya nga magmahigalaon, apan mipahimangno kanila sa dili pagsulti ni bisan kinsa mahitungod sa ilang pagkaaresto.

Walay bisan usa nga mitingog agi og tubag. Didto sa counter, ang pulis miuli sa ilang mga kabtangan ug gipalakaw sila.


Niana nga gabii sa Nobiyembre 18, 1989, si Olga Kovářová naghulat didto sa estasyon sa bus sa Brno, Czechoslovakia, dihang namatikdan niya nga dunay daghang sakyanan sa mga pulis nga nagpalibot sa duol nga sinehan. “Seguro dunay sunog,” naghunahuna siya.

Dayon ang bus miabot sa wala madugay. Misakay si Olga ug diha dayon nakita ang usa ka batan-ong silingan nga kasagarang ikadungan niya sa pagsakay. Malipayon siyang tan-awon.

“Unsay imong hunahuna?” nangutana siya.

“Unsay buot nimong ipasabot?” Miingon si Olga.

Mihinay ang tingog sa iyang higala. “Ah, mahitungod ba sa rebolusyon!”

“Asa?”

“Sa Czechoslovakia, sa Prague—dinhi!”

Mikatawa si Olga. “Unsa pay lain nga komedya nga gusto nimong ikomedya nako?” nangutana siya.

“Nakita ba nimo kadtong mga sakyanan sa pulis libot sa sinihan?” miingon ang iyang higala. “Ang mga aktor nagsugod sa pagwelga, ug mikatap na kini.”

Si Olga wala gihapon motuo. Kapin na sa tuig, usa ka bul-og sa malinawong pagwelga sa publiko ug ubang mga demonstrasyon midagkot og politikanhong kausaban sa Poland, Hungary, sa German Democtatic Republic, ug sa ubang mga nasod nga kaalyado sa Soviet Union. Sa Berlin, pipila pa lamang ka adlaw, ang mga tawo sa duha ka habig sa siyudad nagsugod sa pagbungkag sa daghang konkretong mga bongong nga nagbahin kanila sa hapit traynta ka tuig.

Gani, sa Czechoslovakia, ang gobyerno wala mohimo og mga pag-uyon sa mga paghangyo sa mga lumulupyo niini alang sa mas dako nga kagawasan.

Si Olga naghandom nga gawasnong makasimba, ug siya ug ang kaubanan niyang mga Santos nagpuasa ug nag-ampo alang niini nga panalangin. Si Elder Russell M. Nelson, niini nga panahon, padayong naningkamot nga ang Simbahan opisyal nga maila sa gobyerno sa Czechoslovak sa maong nasod.

Si Olga naningkamot sa paggamit sa iyang pagtuo. Swerte na lang, ang ebanghelyo padayon nga mipuno kaniya og kalipay. Niadtong 1987, siya ug ang iyang mga ginikanan mibiyahe ngadto sa German Democratic Republic aron makadawat sa pagtuga ug maselyo ang tibuok pamilya sa Freiberg Temple. Ang kasinatian nakapalig-on kaniya. “Tinuod gayod nga usa kini ka matahom nga pundasyon,” naghunahuna siya, “sama nga naghikap ka sa usa ka kisame, ug ang kisame nahimo nga bag-ong pundasyon.”

Karon, duha ka tuig human niana nga kasinatian, miuli si Olga sa iyang apartment ug gipasalida ang telebisyon ug gipatingog ang radyo, naminaw sa mga balita. Wala siyay nadungog. Ang mga butang tinuod ba nga nagkausab?

Pagkasunod buntag, miabot si Olga sa youth center diin siya nagtrabaho ug nakita ang iyang mga kaubanan nga nanagdali sa pagsaka ug pagkanaog sa hawanan nga agianan. Daghan sa iyang mga katrabaho makita nga nangaluya. “Dunay labihan ka grabeng mga butang nga nanghitabo sa Prague,” giingnan si Olga sa iyang manager. “Duna koy dinalian nga miting karon dayon.”

Ubang kaubanan nangabot dayon dala ang balita bahin sa rebolusyon. “Tinuod kini,” naghunahuna si Olga.

Sulod sa mga adlaw, mga karatula sa mga bintana sa mga tindahan mipahibalo bahin sa kinatibuk-ang pagwelga batok sa gobyerno. Si Olga miapil sa linibo nga katawhan nga mimartsa ngadto sa dakong bahin sa siyudad, nagbuto-buto ang iyang kasingkasing samtang gisaksihan niya ang panghitabo sa kasaysayan diha sa iyang palibot. Gihunahuna niya ang tanang kalisdanan nga giantos sa iyang mga ginikanan ug mga apohan. Gibati niya ang Espiritu sa Dios pinaagi sa paghiusa ug paghigugma sa katawhan sa iyang palibot.

Human sa mga adlaw sa pagprotesta, ang gobyerno miluwat sa iyang gahom, ug usa ka bag-ong panggobyerno ang nagsugod sa pagkahulma. Ang palibot sa nasod nausab. Ang mga tawo mag-istoryahanay na sa dayag diha sa kadalanan. Nagpahiyomay sila ug nagtinabangay. Sa simbahan, ang mga Santos positibo na mahitungod sa ilang kaugmaon ug malipayon nga nakighimamat sa publiko sa unang higayon sulod sa mga dekada.

Usa ka adlaw, sa ingon niini nga panahon, si Olga mibisita ni Otakar Vojkůvka sa iyang panimalay. Iya siyang nakita nga naghilak. Labihan ang iyang kalipay nga ang batan-ong mga tawo sama niya makahimo na sa gawasnong pagpakabuhi ug pagsimba.

Miingon siya nga gihulat niya sa tibuok niyang kinabuhi nga mahitabo kini.


Si Dignardino Espi, pangulo nga security officer sa Manila Philippines Temple, mabalak-on dihang miabot siya sa trabaho pagkagabii sa Disyembre 1, 1989. Sayo nianang adlawa, ang armadong mga tawo sa Manila milusad og usa ka rebolusyon nga nagdala og kasamok sa siyudad. Ikapito kadtong pagsulay nga pagpalagpot sa gobyerno sa Pilipinas sulod sa upat ka tuig.

Bisan sa politikanhong kasamok, ang Simbahan padayong nagtagamtam og lig-ong pundasyon sa Pilipinas. Sa milabayng traynta ka tuig, ang mga miyembro niini mitubo gikan sa gamayng grupo sa tumutuong mga Pilipino ngadto sa kapin sa duha ka gatosan ka libong mga Santos. Karon duna nay traynta y otso ka stake sa nasod ug siyam ka misyon. Ug sukad sa pagpahinungod niini niadtong Septiyembre 1984, ang Manila Philippines Temple nahimo nga tinubdan sa hingpit nga kalipay ug espirituhanong gahom.

Didto sa guardhouse sa templo, nakit-an ni Dignardino ang iyang katrabaho, si Felipe Ramos ug Remigio Julian. Bisan og nahuman na ang ilang mga shift, ang duha nagpanuko sa pagpauli. Atbang sa dalan gikan sa templo mao ang Camp Aguinaldo, usa ka dako nga base militar. Nasayod nga ang kampo mahimong target sa armadong mga tawo ang mga gwardiya nabalaka mahitungod sa pagbiya sa ilang mga pwesto ug nangatanggong tungod sa panag-away. Gipalabi nila ang pagpabilin ug pagtabang nga mapreserba ang kasagrado sa balay sa Ginoo ug sa mga nataran niini.

Mga ala una sa kaadlawon, ang mga tropa sa gobyerno mibutang og mga ali sa karsada sa eskina duol sa templo. Pipila ka oras ang milabay, usa ka tanke de giyera ang midaro sa gipang-ali, nga miguba sa kural libot sa templo.

Dihang ang kagubot miulbo sa kadalanan, si Dignardino ug ang ubang mga opisyal sa security miagni sa duha ka custodian sa templo sa pagtabang nila sa pagbantay sa bilding ug sa mga nataran nga luwas. Nagtinguha nga mapanalipdan gikan sa pagtira sa gobyerno, usa ka grupo sa mga tawo dayon miguba aron maabli ang mga ganghaan sa templo. Gisulayan ni Dignardino sa pagpugos kanila sa pagbiya, apan nagdumili sila.

Pagkataod-taod niana nga hapon, si Dignardino nakigsullti sa presidente sa templo nga si Floyd Hogan ug sa presidente sa area nga si George I. Cannon sa telepono. Si Presidente Cannon mitambag niya ug sa mga kawani nga panalipdan nila ang ilang kaugalingon sulod sa templo. Wala madugay, putol na ang mga linya sa telepono.

Pagkasunod buntag mao ang Dominggo sa puasa, ug ang mga kawani nagsugod sa ilang puasa pinaagi sa paghangyo sa Dios nga ilikay ang balay sa Ginoo sa pagkahimong dili sagrado o sa pagkadaot.

Milabay ang adlaw sama ra kaayo gihapon sa miagi. Mga helikopter nagbahisbahis ibabaw lang og gamay ug girakrakan og mga bala ang mga nataran sa templo. Usa ka eroplano mitagak og pipila ka bomba sa duol, mikupog sa mga bintana sa Church Distribution store ug miguba sa ubang mga bilding. Sa usa ka punto usa ka fighter jet mitira og duha ka rocket ibabaw sa templo ug miigo sa silingan nga luna ug nasunog.

Sa sayo nianang hapona, si Dignardino nakakita og napulo ka armadong mga tawo duol sa ganghaan sa templo. “Ang inyong makita sa sulod sa bilding sa templo puro relihiyoso ug sagrado nga matang,” siya misulti kanila. Ginerbyos siya, apan siya mipadayon sa pagsulti. “Kon moinsister mo nga mosulod sa sagrado nga bilding, ang kasagrado sa matang niini mawala,” miingon siya. “Inyo ba kaming hikawan niini nga mga panalangin?” Hilom ang mga lalaki, ug samtang nanglakaw sila palayo, nasayod si Dignardino nga ang iyang mga pulong mitandog kanila.

Nianang gabhiona gipundok ni Dignardino ang iyang mga kawani, ug usab mipasalipod sila sulod sa templo. Mihalad siya og mainitong pag-ampo, nagbutang sa iyang pagsalig sa Ginoo nga ipreserba ang Iyang balaan nga balay.

Sa tibuok gabii, naghulat sila sa mga bomba nga moigo, apan ang mga oras milabay nga hilom. Dihang miabot ang kaadlawon sa Lunes sa buntag, mainampingon silang nanggawas sa templo aron suhiron ang sitwasyon. Wala na ang armadong mga tawo. Wala nay nagpabilin gawas sa gibiyaang mga hinagiban, pusil, ug mga uniporme sa sundalo.

Si Dignardino ug ang ubang mga tawo misusi sa mga nataran ug nakakita og pipila ka guba sa pipila ka dapit sa gawas sa mga bilding. Apan ang templo mismo walay kadaot.


Sa pagkahapon niadtong Hunyo 7, 1990, si Manuel Navarro ug ang iyang kompanyon sa misyon, si Guillermo Chuquimango, naglakaw pauli sa ilang balay sa Juaraz, Peru. Si Manuel nagsugod sa iyang misyon niadtong Marso 1989 sa Missionary Training Center sa Lima, usa sa katorse ka MTC sa tibuok kalibotan. Nalingaw siya isip usa ka misyonaryo—naningkamot og maayo, namisita og lainlaing mga rehiyon sa nasod, ug nagdala og mga tawo ngadto kang Jesukristo.

Ang kasamtangan niya nga area, hinoon, posibling peligro kon gabii. Usa ka grupo sa rebolusyonaryo nga gitawag og Sendero Luminoso, o ang Shining Path, padayon nga nakiggubat sa Peruvian nga panggobyerno sulod sa kapin sa usa ka dekada. Bag-ohay lang, ang ilang mga pag-atake misamot ka agresibo dihang ang miulbo nga kalisod sa panalapi ug gubot sa ekonomiya nagpalisod sa nasod sa Habagatang Amerika.

Si Manuel ug Guillermo, laing lumad nga Peruvian, nasayod sa mga peligro nga ilang giatobang samtang mobiya sila sa balay matag buntag. Ang mga grupo sama sa Sendero Luminoso usahay gitarget ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw tungod kay nakig-abin sila sa Simbahan sa langyaw nga palisiya sa Estados Unidos. May kapin na sa usa milyon nga miyembro sa Simbahan sa mga nasod nga Espanyol ang sinultihan, nga dunay mga 160,000 sa Peru. Sa bag-o lang nga katuigan, ang mga rebolusyonaryo misulong sa mga misyonaryong mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ug gibombahan ang mga meetinghouse tadlas sa Latin Amerika. Niadtong Mayo 1989, ang mga rebolusyonaryo mipusil ug mipatay sa duha ka misyonaryo sa Bolivia. Sukad niadto, ang kainit sa politika mas nagkagrabe, ug ang mga pag-atake batok sa Simbahan nagkadaghan.

Ang lima ka misyon sa Peru misanong sa kabangis pinaagi sa pagbutang og mga curfew ug restriksiyon sa misyonaryo nga buhat panahon na lamang sa adlaw. Apan niining gabhiona, si Manuel ug Gullermo mibati og kalipay ug katabian. Bag-o lang silang nakatudlo og leksiyon sa ebanghelyo ug dunay mga 15 minutos na lang aron mopauli.

Samtang naglakaw sila ug nagtabi, nakakita si Manuel og duha ka batan-ong lalaki sa eskina sa ilang unahan. Naghandos sila og gamay, yellow nga sakyanan ug ingon og nagkinahanglan sila og tabang. Naghunahuna si Manuel nga motabang, apan wala madugay mipaandar sa sakyanan ug mipadagan.

Wala magdugay, ang mga misyonaryo nagpadulong og parke duol sa ilang balay. Ang yellow nga sakyanan didto nagparking sa may semento mga lima ka pye diin sila naglakaw. Sa duol mao ang base sa militar nga dunay grupo sa mga tropa.

“Sama kana og usa ka pangbomba nga sakyanan,” miingon si Guillermo. Nakakita si Manuel og mga tawo nga nanagan palayo, ug nianang higayona, mibuto ang sakyanan.

Ang pagbuto miigo ni Manuel, nga milupad siya sa hangin dihang ang mga shrapnel nangligsik libot kaniya. Dihang nahagsa siya sa yuta, nalisang siya. Naghunahuna siya sa iyang kompanyon. Asa man siya? Nagrabehan ba siya sa pagboto?

Diha dayon, mibati siya nga gipabarog siya ni Gullermo gikan sa yuta. Ang parke susama og usa ka gubatanan nga dapit dihang ang mga sundalo gikan sa detachment—nga mao gayod ang target—mitira sa ilang mga pusil sa nagsilaob nga mga piraso sa sakyanan. Nagsandig sa iyang kompanyon, nakahimo ra si Manuel sa paglakaw padulong sa balay.

Sa ilang pag-abot, miadto siya sa banyo ug mitan-aw sa samin. Nagkadugo ang iyang nawong, apan wala siya makakita og samad sa iyang ulo. Daw kakuyapon siya.

“Hatagi ko og panalangin,” giingnan niya ang iyang kompanyon. Si Guillermo, nga nakadawat og gamay ra nga mga angol mibutang sa nagkurog niyang mga kamot sa ulo ni Manuel ug mipanalangin kaniya.

Wala madugay, ang pulis miadto sa balay. Nagtuo nga ang mga misyonaryo mao ang batan-ong mga lalaki nga mibutang sa bomba, gidakop sila sa mga opisyal ug gidala sa estayonan sa pulis. Didto, usa sa mga opisyal mitan-aw sa kahimtang ni Manuel ug miingon, “Kining usa hapit na mamatay. Dad-on nato siya sa health center.”

Didto sa health center sa mga pulis, nailhan sa hepe ang mga elder. Si Manuel bag-o lang miinterbyo kaniya alang sa bunyag. “Dili sila mga terorista,” giingnan niya ang ubang mga opisyal. “Mga misyonaryo sila.”

Ubos sa pag-atiman sa hepe, gihugasan ni Manuel ang iyang nawong ug sa kataposan nakit-an ang lawom nga samad ubos sa iyang tuo nga mata. Dihang nakita kini sa hepe, gidali dayon niya si Manuel ug Guillermo sa ospital. “Wala koy mahimo dinhi,” mipasabot siya.

Wala madugay, nawad-an sa panimuot si Manuel tungod sa dugo nga miagas. Nagkinahanglan dayon siya nga abunohan og dugo. Ang mga Santos gikan sa Huaraz nangadto sa ospital, nanghinaot nga makadonar og dugo, apan walay bisan usa nila ang kaparehas og tipo sa dugo. Gitestingan dayon sa mga doktor ang dugo ni Guillermo ug nakita nga parehas gayod ang tipo sa iyang dugo.

Sa ikaduhang higayon nianang gabhiona, naluwas ni Guillermo ang kinabuhi sa iyang kompanyon.

  1. Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A4; Haney, Oral History Interview, [7]–[8].

  2. Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A3–A4; Haney, Oral History Interview, [6]–[8]; Mabey, Journal, Oct. 3 and Dec. 8–10, 1978; Mabey and Allred, Brother to Brother, 64; Johnson, “History of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints in Ghana,” [3]–[4]; Joseph Johnson, Oral History Interview [1998], 10; “Ghana Expels Missionaries, Bans Church,” Church News, June 24, 1989, 12.

  3. Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A4; Haney, Oral History Interview, [8]; “Ghana Expels Missionaries, Bans Church,” Church News, June 24, 1989, 12; Kissi, Walking in the Sand, 202–3; Neal A. Maxwell to First Presidency and the Quorum of the Twelve Apostles, Memorandum, June 22, 1989, First Presidency, Mission Correspondence, 1964–2010, CHL; “Ghana Bans 2 Churches’ Outposts,” Arizona Republic (Phoenix), June 16, 1989, State edition, C7.

  4. Haney, Oral History Interview, [8]; Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A4; Petramalo, Mission Journal, June 14, 1989. Ang kinutlo gi-edit alang sa sayon nga pagbasa; ang orihinal nga tinubdan dunay “kinahanglan namong ipakita, kinahanglan namong ireport, ang mission home sa Accra.”

  5. Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A3–A4; “Ghana Expels Missionaries, Bans Church,” Church News, June 24, 1989, 12; Haney, Oral History Interview, [3], [5]; Robert L. Backman to Missionary Executive Council, June 14, 1989, Missionary Executive Council, Meeting Materials, CHL.

  6. Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A4; Haney, Oral History Interview, [8]; Gunnell and Gunnell, Oral History Interview, 14; Petramalo, Mission Journal, June 14–15, 1989; Neal A. Maxwell to First Presidency and the Quorum of the Twelve Apostles, Memorandum, June 22, 1989, First Presidency, Mission Correspondence, 1964–2010, CHL.

  7. Alice Johnson Haney, “Mission Interrupted by the ‘Freeze,’” Liahona, Dec. 2015, Africa West Area local pages, A3–A4; Haney, Oral History Interview, [8]–[9], [11]; Kissi, Walking in the Sand, 202, 207.

  8. Acquah, “The ‘Freeze’ and Three Days in Police Cells,” [1]; Haws, “The Freeze and the Thaw,” 27–30; “Ghana Expels Missionaries, Bans Church,” Church News, June 24, 1989, 12; [Africa] Area Presidency to Neal A. Maxwell, June 11, 1990, Gordon B. Hinckley, Area Files, CHL; Kissi, Walking in the Sand, 199–200. Hisgotanan: Ghana

  9. Acquah, “The ‘Freeze’ and Three Days in Police Cells,” [1]–[2]; Acquah and Acquah, Oral History Interview [1999], 1–14.

  10. Acquah, “The ‘Freeze’ and Three Days in Police Cells,” [3]–[5]; Acquah and Acquah, Oral History Interview [1999], 28–29; Ampiah, Oral History Interview, 18–19. Ang kinutlo gi-edit alang sa sayon nga pagbasa; ang orihinal nga tinubdan dunay “Ang opisyal … mihangyo nako nga tangtangon ang akong mga sapatos ug ihatag kaniya ang akong relo.”

  11. Acquah, “The ‘Freeze’ and Three Days in Police Cells,” [5]; Acquah and Acquah, Oral History Interview [1999], 29. Ang kinutlo gi-edit alang sa sayon nga pagbasa; ang orihinal nga tinubdan adunay “Dayon miingon siya nga gawasnon na kaming makalakaw.”

  12. Campora, Saint behind Enemy Lines, 158–59; Kovářová, Oral History Interview, [27]; Oslzlý, “On Stage with the Velvet Revolution,” 97–105.

  13. Campora, Saint behind Enemy Lines, 152, 160; Fink, Cold War, 236–43; Krejčí and Machonin, Czechoslovakia, 209–11. Mga Hisgotanan: Cold War; Czechoslovakia

  14. Campora, Saint behind Enemy Lines, 155; Europe Area Presidency to Russell M. Nelson, Aug. 9, 1988; Russell M. Nelson to Miroslav Houštecký, Dec. 14, 1989, Russell M. Nelson, Area Files, CHL; Campora, Oral History Interview [2023], 1, 4–10; Temple Originated Records, Freiberg Temple, 1985–91, image 554, microfilm 1,233,716, FSL.

  15. Campora, Saint behind Enemy Lines, 150–51, 159–60; Kovářová, Oral History Interview, [27].

  16. Bradley, Czechoslovakia’s Velvet Revolution, 80, 123; “200,000 March in Prague,” New York Times, Nov. 21, 1989, A1, A9; Campora, Saint behind Enemy Lines, 160–63.

  17. Bradley, Czechoslovakia’s Velvet Revolution, 106–17; Campora, Saint behind Enemy Lines, 163, 167; Campora, Oral History Interview [2021], 54–55.

  18. Final Report of the Fact-Finding Commission, 118–233; Espi, “Manila Philippines Temple during the Coup,” [1]; Britsch, From the East, 318–73; Deseret News 1991–1992 Church Almanac, 156–57, 222, 233, 236–42; Philippines Area, Annual Historical Reports, 1989, [8]–[9]. Hisgotanan: Pilipinas; Paglambo sa Simbahan

  19. Espi, “Manila Philippines Temple, Coup d’Etat,” [1]–[3]; Espi, “Manila Philippines Temple during the Coup,” [1]–[2]; Hawkes, “Experience of Henry T. Solis,” [1]; Final Report of the Fact-Finding Commission, 221–27; Dallin H. Oaks, “Miracles,” Ensign, June 2001, 14; Dallin H. Oaks, Memorandum, Dec. 21, 1989, Gordon B. Hinckley, Area Files, CHL.

  20. Espi, “Manila Philippines Temple, Coup d’Etat,” [3]–[4]; Final Report of the Fact-Finding Commission, 228.

  21. Espi, “Manila Philippines Temple, Coup d’Etat,” [4]–[5]; Floyd H. Hogan, “History of the December 1989 Coup d’Etat in the Philippines as It Affected the Manila Philippines Temple,” 3–4, in Dallin H. Oaks, Memorandum, Dec. 21, 1989, Gordon B. Hinckley, Area Files, CHL.

  22. Navarro, Oral History Interview [May 10, 2022], 1–4; Navarro, Oral History Interview [2015], 3–4; Directory of General Authorities and Officers, 1989, [58].

  23. Navarro, Oral History Interview [May 10, 2022], 4; Stern, “Beyond Enigma,” 1–5; Switzer, “Sendero Luminoso and Peruvian Counterinsurgency,” 53–57; Americas Watch, Peru under Fire, 1–5. Hisgotanan: Peru

  24. Navarro, Oral History Interview [May 10, 2022], 4; Chuquimango, Oral History Interview, 1.

  25. Significant Incidents of Political Violence against Americans: 1988, 4, 11–12, 15; Significant Incidents of Political Violence against Americans: 1989, 4, 6–8, 10–11, 13, 15–16; Significant Incidents of Political Violence against Americans: 1990, 3–5, 7–8; Deseret News 1991–1992 Church Almanac, 90–91, 155–56; Jim Robbins, “Mormons Face Latin Attacks,” Boston Globe, Jan. 6, 1990, 3; Millett, “Aftermath of Intervention,” 1–6, 12–14; “Anti-LDS Acts Rise in S. America,” Salt Lake Tribune, Jan. 7, 1990, B1.

  26. Richard T. Bretzing to M. Russell Ballard, Nov. 15, 1989; Robert L. Backman to Missionary Executive Council, Memorandum, Jan. 2, 1990; Charles Didier, Hartman Rector Jr., and F. Melvin Hammond to M. Russell Ballard, Feb. 6, 1990, Missionary Executive Council, Meeting Materials, CHL; Navarro, Oral History Interview [May 10, 2022], 4–7; Chuquimango, Oral History Interview, 6–7; Navarro, Oral History Interview [2015], 4.

  27. Navarro, Oral History Interview [May 10, 2022], 5, 7, 14; Chuquimango, Oral History Interview, 7; Navarro, Oral History Interview [May 20, 2022], 1; Navarro, Oral History Interview [2015], 5. Hisgotanan: Pagpang-ayo