Laipelí
ʻOku Tokoniʻi Kitautolu ʻe he Ivi Matuʻuaki Fakaelotó ke Tau Mateuteu ki he Ngaahi Meʻa Fakatuʻupakeé


“ʻOku Tokoniʻi Kitautolu ʻe he Ivi Matuʻuaki Fakaelotó ke Tau Mateuteu ki he Ngaahi Meʻa Fakatuʻupakeé,” Mateuteu ki he Meʻa Fakatuʻupakeé (2023)

ʻOku Tokoniʻi Kitautolu ʻe he Ivi Matuʻuaki Fakaelotó ke Tau Mateuteu ki he Ngaahi Meʻa Fakatuʻupakeé

ʻĪmisi
ongo fefine ʻokú na fāʻofua

Talateu

Mahalo ʻoku ʻikai ko e ivi matuʻuaki fakaelotó te ke ʻuluaki fakakaukau ki ai ʻi he taimi ʻokú ke fakakaukau ai ke mateuteu ki he meʻa fakatuʻupakeé. Naʻe fakahaaʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻa e hohaʻa ko ʻeni fekauʻaki mo e mateuteu fakaelotó: “ʻOku ou tapou atu ke mou feinga ke mou mateuteu fakatuʻasino. Ka ʻoku ou tokanga lahi ange ki hoʻomou teuteu fakalaumālié mo fakaelotó” (“Tali Lelei ʻa e Kahaʻú ʻi he Tui,” Liahona, Nōvema 2020, 74). Ko e mālohi mo e ivi matuʻuaki fakaelotó ko ha ongo ʻulungaanga mahuʻinga ia te ne lava ʻo fakaleleiʻi hoʻo moʻuí ʻi he taimi lelei tahá lolotonga iá ʻokú ne tokoniʻi foki koe ke ke hao mei he faingataʻá.

Ko ha ngaahi meʻa ʻeni ʻe niʻihi ʻoku totonu ke ke ʻilo ke ke mateuteu fakaeloto ai ki ha ngaahi tūkunga faingataʻa hangē ko ha meʻa fakatuʻupakē ʻoku hoko pe ko ha faingataʻa kehe.

Ko e Hā ʻa e Ivi Matuʻuaki Fakaeloto?

Ko e ivi matuʻuaki fakaelotó (ʻoku faʻa ui ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e mālohi fakaeloto pe ivi matuʻuaki fakaeʻatamaí) ko e malava ko ia ke matuʻuaki, liliu mo fakaakeake mei he loto-mafasiá mo e faingataʻá.

Fakatatau ki he U.S. Department of Health and Human Services (Potungāue Moʻui mo e Ngaahi Ngāue Fakaetangata ʻa e ʻIunaiteti Siteití), ʻoku toe kau foki ʻi he ivi matuʻuaki fakaelotó ʻa e malava ko ia ʻe ha taha ke “tauhi pe foki ki ha tuʻunga ʻo e moʻui lelei fakaeʻatamaí ʻaki hono fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi founga matuʻuaki leleí.” Fakatatau ki he American Psychological Association (Kautaha Fakaeʻatamai ʻa ʻAmeliká), ko e ivi matuʻuaki fakaelotó ko e malava ko ia ke fakaʻaongaʻi ʻa e feliliuaki fakaelotó ke fakafeangai ki he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí.

Ngaahi Lelei ʻo e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

ʻE lava ke fakatupunga ʻe he ngaahi tūkunga lahi ʻa e loto-mafasiá. Ki ha tokotaha ʻoku fakangatangata ʻene ngaahi taukei ivi matuʻuakí, ʻe lava ke fakalahi atu ʻe he loto-mafasia ko ʻení ʻa e ngaahi hohaʻa ki he moʻui lelei fakatuʻasinó mo fakaeʻatamaí. ʻOku kei aʻusia pe ʻe kinautolu ʻoku lahi ange honau ivi matuʻuaki fakaelotó ʻa e mamahi fakaelotó, ka ʻoku nau malava ke matuʻuaki, liliu, pea toe tuʻu hake hili ʻenau aʻusia ʻa e faingataʻa fakaelotó.

ʻE lava ke tokoni hono fakatupulaki ʻo e ivi matuʻuaki fakaelotó kimuʻa ʻi ha meʻa fakatuʻupakeé ke fakasiʻisiʻi ʻa e faingataʻaʻia fakaeʻatamai mo fakaeloto taimi lōloá. Ko e ako ke mapuleʻi ʻetau ngaahi ongó ʻoku fakaʻatā ai kitautolu ke tau ongoʻi ʻetau ngaahi ongó, ngāue ʻaki ʻa e ngaahi ongó ko ha fakamatala, pea fili ʻa e founga ke tau tali ʻakí.

ʻI he taimi ʻoku tau fili ai ʻa e founga ke fakahoko ʻaki ha talí, kae ʻikai ko hano fakahaaʻi pē ʻetau ongó, ʻoku meimei ke tau ngāue ʻi ha founga ʻoku fenāpasi mo e tuʻunga ʻoku tau loto ke aʻusiá—ʻo fenāpasi ange mo hotau ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá (vakai, 2 Nīfai 2:26). ʻOku fakaʻatā kitautolu ʻe he mahinó, ongó, mo hono mapuleʻi ʻetau ngaahi ongó ke tau tokangaʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻE lava foki ke tau mohu founga ange ʻi heʻetau feinga ke maʻu ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku fiemaʻú.

Ngaahi ʻUlungaanga ʻo e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

Kuo fakatupulaki ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu ha ivi matuʻuaki fakaelotó ʻa e ngaahi taukei ʻo e lava ke feliliuaki fakaelotó, fakaeʻatamaí mo fakaeʻulungāngá. ʻOku nau fakatupulaki mo tauhi ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku malu mo vāofí. Mahalo pē kuo nau ʻosi fakatupulaki foki ha ngaahi founga pau ki hono matuʻuakí ke tokoniʻi kinautolu ke nau feangai mo e ngaahi aʻusia faingataʻá. ʻOku nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ʻamanaki leleí mo e tuí ke fakatupulaki ʻaki honau mālohi fakaelotó.

ʻI he ngaahi taukei ko ʻení, ʻoku mateuteu lelei ange ai ʻa e kakai ivi matuʻuakí ke fakafeangai ki honau ngaahi tūkungá ʻi ha founga ʻokú ne fakasiʻisiʻi ʻa e faingataʻaʻia fakaelotó mo e fakaeʻatamaí.

Ko e Hā ʻOku Mahuʻinga ai ʻa e Ivi Matuʻaki Fakaelotó ʻi ha Meʻa Fakatuʻupakeé?

Tatau ai pē pe ko ha fakatamaki fakanatula, mate taʻeʻamanekina, pe mole ʻa e ngāué, ʻe lava ke hoko ʻa ngaahi meʻa fakatuʻupakeé ko ha ngaahi meʻa fakamamahi. ʻOku kau ʻi he ngaahi tali angamaheni ki he ngaahi faingataʻa ko ʻení ʻa e fakautuutu ʻo e loto-moʻuá mo e hohaʻá, lahi ange ʻo e manavasiʻí mo e siva e ʻamanakí, siʻisiʻi ange ʻa e ongoʻi malú, mo e ngaahi ongoʻi ʻitá. ʻOku aʻusia foki ʻe he kakai tokolahi ʻa e ngaahi fakaʻilonga fakatuʻasino ʻo e loto-mafasia ʻoku mafatukitukí, hangē ko e tautaʻá, tokakoví mo e taʻemamohé, kae pehē ki he vaivai ʻa e tui ki heʻenau tui fakalotú pe ko e mahuʻinga ʻo e moʻuí.

ʻE malava ke fakatupu lōmekina ʻa e ngaahi tali ko ʻení. ʻE lava ke iku ʻa e loto-mafasia lahí ki hono fai ʻo e fili ʻikai leleí, ʻa ia ʻoku faingataʻa ai ke fai ha tali totonu ki he meʻa fakatuʻupakeé. ʻOku hanga ʻe he ongoʻi lōmekina ʻi he ngaahi ongo faingataʻá ʻo ʻai ke faingataʻa ange hono tokangaʻi koe mo e niʻihi kehé pea ke toe foki ki he ngaahi founga angamahení. Kapau ʻe tuku taʻe tokangaʻi, ʻe lava ke iku ʻa e ngaahi ongoʻi lōmekiná ki ha holo ʻi he ngāue fakalūkufuá, maumauʻi ʻa e ngaahi vā fetuʻutakí, mo e ngaahi faingataʻaʻia ʻi he moʻui lelei fakaeʻatamaí.

Ko hono Fakatupulaki ʻo e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó kimuʻa ʻi ha Faingataʻá

Ko ha founga lelei ki he mateuteú ko hono fakatupulaki ʻo e ivi matuʻuakí kimuʻa pea hoko ha fakatamakí. ʻOku ʻikai hoko noa pē ʻa e ivi matuʻuaki fakaeʻatamaí, ko ia ai ʻokú ke fakatupulaki fēfē ha ivi matuʻuaki ʻoku lahi angé?

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakaʻahó

Kamata ʻi he ngaahi faingataʻa ʻokú ke lolotonga fehangahangai mo iá. Tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai ke ke lolotonga aʻusia ha meʻa fakatuʻupakē, ʻoku ngalingali ʻokú ke fehangahangai mo ha meʻa ʻokú ne fakatupu ha tuʻunga ʻo e loto-hohaʻá pe faingataʻaʻia fakaeʻatamaí. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi tūkunga fakamafasia ko ʻení ha ngaahi faingamālie lelei ʻaupito ke fakatupulaki ai ho ivi matuʻuaki fakaelotó.

ʻOku fekauʻaki vāofi ʻa e ivi matuʻuaki fakaelotó mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni hangē ko e tokangá mo e manavaʻofa kiate kita mo e niʻihi kehé. Fakakaukau angé ki he founga ʻe lava ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi tūkunga fakamafasia ʻi hoʻo moʻuí kapau naʻá ke ngāue ʻaki ha manavaʻofa ʻoku lahi angé. ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e tokanga lahi angé? ʻI he taimi lahi, ʻoku ʻikai ke faʻa liliu ʻa e tūkungá ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ka ʻokú ne liliu ʻa e anga hoʻo fakakaukau ki aí mo hono tali fakaeloto iá. ʻOku fakasiʻisiʻi heni ʻa e loto-mafasiá mo fakatupulaki ho ivi matuʻuaki fakaelotó.

Faʻa kātaki, pea kātakiʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ko iá, ʻi he ʻamanaki mālohi ʻe ʻi ai ʻa e ʻaho te ke mālōlō ai mei ho ngaahi faingataʻaʻia kotoa pē. (ʻAlamā 34:41)

Ko Hono Maʻu ha Mālohi ʻi he ʻEikí: [Kalasi] Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

ʻOku ʻomi ʻe he Siasí ha kalasi ki he moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻi he ivi matuʻuaki fakaelotó. Te ke lava ʻo ako lahi ange ʻi he kalasi ko ʻení, fekauʻaki mo e moʻui lelei fakaeʻatamaí, ivi matuʻuaki fakaelotó, mo e founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ʻamanaki leleí mo e tuí ke matuʻuaki lelei ange ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻOku ngāue fakakulupu ʻa kinautolu ʻoku kaú, ʻa ia ʻoku tokoni ke ʻomi ʻa e poupou fakasōsiale mo e fehokotaki ʻoku fiemaʻu ke tupulaki ai ʻa e kakai ivi matuʻuaki fakaelotó.

Te u Lava Fēfē ʻo maʻu ha Ivi Matuʻuaki Lahi Ange ʻi ha Faingataʻa?

Kapau ʻokú ke lolotonga aʻusia ha meʻa fakatuʻupakē peá ke ongoʻi lōmekina ʻi he loto-hohaʻá mo e loto-mafasiá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ke fakaleleiʻi ʻaki hoʻo tuʻunga moʻui lelei fakaelotó—neongo kapau ʻoku fakangatangata pē hoʻo aʻusia ʻi he kuohilí ki hono fakatupulaki ʻo e ngaahi taukei ivi matuʻuakí.

Fakahaaʻi mo Ongoʻi Ho Ngaahi Ongó

ʻUluaki mo muʻomuʻa tahá, manatuʻi ko hono maʻu ʻa e ivi matuʻuaki fakaelotó ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ko hono taʻofi pe tukunoaʻi ho ngaahi ongoʻí. ʻE lava ke hoko ʻa e ngaahi tali fakaeloto mālohí ko ha konga angamaheni pē ʻo ha faingataʻa. ʻOku maʻu ʻe he kakai ivi matuʻuakí ʻa e ngaahi meʻa matuʻuaki lelei ʻa ia ʻoku tokoniʻi ai kinautolu ke nau fakalakalaka ʻi honau ngaahi faingataʻá. ʻA ia ʻokú ke fakahoko fēfē ia ʻi he lotolotonga ʻo ha faingataʻa?

Tokangaʻi Lelei Ho Sinó

ʻI he ngaahi tūkunga faingataʻá, ʻoku angamaheni ki he sinó ke ngāue ʻi ha founga pē ke tali ha faingataʻa, hola mei ha faingataʻa pe ko ha founga ke maluʻi mei he faingataʻá. Mahalo te ke aʻusia ha tailiili lahi ange, manavasiʻi, ʻita, pe ongonoa fakaeloto. Mahalo he ʻikai te ke ongoʻi fie kai pea ʻe faingataʻa ke ke mohe. ʻE lava ke tokoni ʻa e ngaahi tali ko ʻení ke maluʻi koe ʻi ha faingataʻa, ka ʻo kapau ʻe fakalōloa ʻa e ngaahi aʻusia ko ʻení, ʻe lava ke ʻikai lelei ʻa e ngaahi talí. Ko ia ai, fakamanatu kiate koe ke ʻi ai haʻo ngaahi taimi mālōlō. Fai ho lelei tahá ke ke maʻu ha mohe feʻunga. Kai, inu peá ke fakamālohisino. Manatuʻi ke ke tokangaʻi ho sinó koeʻuhí ke ke lava ʻo fakafoʻou fakaʻatamai pea mateuteu ke tokoniʻi koe mo e niʻihi kehé.

Fakamālohia ʻa e Ngaahi Fehokotaki Fakatāutahá

ʻOku toe mahuʻinga foki ke manatuʻi he ʻikai lava hano akoako ʻo e ivi matuʻuaki fakaelotó ʻi ha nofo mavahe toko taha. ʻOku fakafalala ʻa e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻi ai honau ivi matuʻuakí ki he ngaahi poupou fakasōsialé mo fakalaumālié. Fetuʻutaki maʻu pē mo e ʻOtuá pea mo kinautolu ʻoku mou feohí. Fakamālohia hoʻo kulupu tokoní, tokoni ki he niʻihi kehé, pea poupouʻi ʻa e manavaʻofá ʻiate koe mo e niʻihi ʻoku mou feohí. ʻOku tokoni ʻa e fetuʻutaki mo e ʻOtuá mo e niʻihi kehé ke holoki ʻa e tuʻunga ʻo ho loto-mafasiá, ʻa ia ʻokú ne fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi nunuʻa taimi lōloa ʻo ha meʻa fakatuʻupakē ʻe hoko. Pea ʻoua naʻa ngalo ke fakahaaʻi hoʻo ngaahi fiemaʻú. ʻOku ʻikai feinga ʻa e niʻihi fakafoʻituitui ivi matuʻuaki fakaelotó ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻiate kinautolu pē; ʻoku nau kole tokoni ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu aí.

Tuku Taha Hoʻo Tokangá ki he Fakaleleiʻi ʻo e Palopalemá

ʻOku toe ngāue foki ʻa e kakai ʻoku ʻi ai honau ivi matuʻuakí ke tauhi ha fakakaukau moʻoni mo lelei. Kapau ʻokú ke ʻi he lotolotonga ʻo ha faingataʻa, mahalo ʻe ʻaonga ke tokanga taha ki hono fakaleleiʻi ʻo e palopalemá. ʻE lava ʻe hono tauhi ha fakakaukau ʻoku tuku taha ki he taumuʻá ʻo tokoniʻi ho tuʻunga lelei fakaelotó ʻi hoʻo aʻusia ha ngaahi ongo lelei ʻoku maʻu mei he ngāue ki ha taumuʻá—neongo kapau ʻoku siʻisiʻi tatau pē ʻa e taumuʻa ko iá mo e ʻā haké, fai ha lotu, mo teuteu ki he ʻahó. ʻE lava foki ke tokoni haʻo feinga ke fakakata fiefia.

Ko e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó ko ha Taukei Mateuteu Mahuʻinga Ia

ʻOku aʻusia ʻe he tokotaha kotoa pē, tatau ai pē pe ko e hā honau tūkungá, ʻa e ngaahi taimi ʻo e faingataʻá. Ko e ivi matuʻuaki fakaelotó ko ha pōtoʻi ngāue mahuʻinga ia te ne lava ʻo tokoniʻi koe ke ke matuʻuaki, fakafeangai, mo fakaakeake mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Pea ʻi he ngaahi tūkunga ʻo ha faingataʻa lahi, ʻe lava ke tokoni ʻa e ivi matuʻuaki fakaelotó ke fakasiʻisiʻi ʻa e faingataʻaʻia taimi lōloa ʻoku fakatupu ʻe he molé mo e mamahí.

ʻI hoʻo feinga ko ia ke toe mateuteu lahi ange ki he ngaahi tūkunga fakatuʻutāmaki kotoa pē, ʻoua naʻá ke taʻetokanga ke fakatupulaki ho ivi matuʻuaki fakaelotó. Fekumi ki ha tokoni fakasōsiale mei hoʻo ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí. ʻI hoʻo fai iá, ʻe lava ke ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ivi matuʻuaki fakaelotó ʻa ia ʻokú ne ueʻi hake e ngaahi taukei ʻo e ivi matuʻuakí ʻi ho fāmilí mo e koló kotoa.

Ke ke mālohi koe peá ke loto-toʻa, ʻoua naʻá ke lilika, pea ʻoua naʻá ke manavahē kiate kinautolu: he ko [e ʻEiki] ko ho ʻOtuá, ko ia ia ʻokú mo ō mo koé; ʻe ʻikai te ne fakatukutukuʻi koe, pe liʻaki koe. (Teutalōnome 31:6)

Ngaahi Fakamatalá

  1. U.S. Department of Health and Human Services, “Individual Resilience,” Administration for Strategic Preparedness and Response, aspr.hhs.gov/at-risk/Pages/individual_resilience.aspx.

  2. Vakai, “Resilience,” American Psychological Association, apa.org/topics/resilience.

Paaki