Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
18. Ko Hono Fakahoko ʻo e Ngaahi Ouau mo e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí


“18. Ko Hono Fakahoko ʻo e Ngaahi Ouau mo e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá (2023).

“18. Ko Hono Fakahoko ʻo e Ngaahi Ouau mo e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá

ʻĪmisi
ko e fāmili ʻoku lue ʻi he temipalé

18.

Ko Hono Fakahoko ʻo e Ngaahi Ouau mo e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

18.0

Talateu

Ko e ngaahi ouaú mo e ngaahi tāpuakí ko ha ngaahi ngāue toputapu ia ʻoku fakahoko ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi ouau mo e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ha faingamālie ki he mālohi ʻo e ʻOtuá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:20).

Ko e ngaahi ouaú mo e ngaahi tāpuakí kuo pau ke fakahoko ia ʻi he tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi pea fakatatau ki he fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE fakapapauʻi ʻe he kau takí ʻoku fakahoko kinautolu ʻi he fakangofua totonu (ʻi he feituʻu ʻe lava aí), ʻaki e mafai lakanga fakataulaʻeiki totonu ʻoku fiemaʻú, ʻi he founga totonu, ʻe he kakai moʻui taau (vakai, 18.3).

18.1

Ngaahi Ouau ʻo e Fakamoʻuí mo e Hākeakiʻí

ʻOku kau ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mafai ke fakahoko e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ʻoku fiemaʻu ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí. ʻOku fakahoko ʻe he kakaí ha ngaahi fuakava toputapu mo e ʻOtuá ʻi heʻenau maʻu ʻa e ngaahi ouau ko ʻení. ʻOku hiki atu ʻi lalo ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí:

  • Papitaiso

  • Hilifakinimá mo e me‘afoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní

  • Foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e fakanofo ki ha tuʻungá (ki he houʻeiki tangatá)

  • ʻEnitaumeni temipalé

  • Sila ʻi he temipalé

Kapau na‘e mate ha fānau naʻe fā‘eleʻi ‘i he fuakavá ʻoku teʻeki ai taʻu 8, ʻoku ʻikai fiemaʻu pe fakahoko ha ngaahi ouau ia. Kapau naʻe ʻikai fanauʻi ʻa e fānaú ʻi he fuakavá, ko e ouau pē ʻokú ne fiemaʻú ko e sila ki he mātuʻá. Koe‘uhi ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ko e fānau kotoa pē ʻoku mate teʻeki ke nau taʻu 8 ʻoku “fakamo‘ui [kinautolu] ʻi he puleʻanga fakasilesitiale ‘o e langí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137: 10; vakai foki, Molonai 8:8–12).

18.3

Ko e Kau ʻi ha Ouau pe Tāpuakí

Ko kinautolu ʻoku nau fakahoko pe kau ʻi ha ouau pe tāpuaki kuo pau ke nau maʻu ʻa e mafai lakanga fakataulaʻeiki totonú mo moʻui taau. Ko e angamahení, ko e tuʻunga moʻui tāú ʻoku tatau mo ia ʻoku fekauʻaki mo e maʻu ha lekomeni temipalé. Ka neongo ia, fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié mo e ngaahi fakahinohino ʻi he vahe ko ʻení, ʻe lava ke fakangofua ʻe he kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí ʻa e ngaahi tamai mo e ngaahi husepāniti ʻoku nau maʻu e tuʻunga lakanga fakataulaʻeiki ʻoku fiemaʻú ke nau fakahoko pe kau ʻi ha ngaahi ouau mo ha ngaahi tāpuaki ʻe niʻihi neongo kapau ʻoku ʻikai ke nau taau kakato mo e temipalé. ʻOku ʻikai totonu ke kau ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻoku ʻi ai haʻane ngaahi angahala mamafa kuo teʻeki fakaleleiʻi.

Ko hono fakahoko pe maʻu e ngaahi ouau mo e ngaahi tāpuaki ʻe niʻihi, ʻe fiemaʻu ki ai ha fakangofua mei he maʻu mafai pule ʻokú ne maʻu e ngaahi kī totonu o e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, 3.4.1). Ka fiemaʻu, ʻe lava ke foaki ha fakangofua ʻe ha tokoni kuó ne fakamafaiʻi. Vakai ki he saati ko ʻení. Ko e fakamatala ki he kau palesiteni fakasiteikí ʻoku toe ʻuhinga pē ia ki he kau palesiteni fakamisioná. Ko e fakamatala ki he kau pīsopé ʻoku toe ʻuhinga pē ia ki he kau palesiteni fakakoló.

Ko hai ʻa e Kau Taki ʻOku Nau Maʻu ʻa e Ngaahi Kī ke Foaki ha Ngofua ke Fakahoko pe Maʻu e Ngaahi Ouau ʻo e Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí?

Ouaú

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Ouaú

Papitaisó

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pisopé (ki he fānau taʻu 8 mo e kau mēmipa ʻo e lekōtí kuo taʻu 9 mo motuʻa ange naʻe toloi honau papitaisó koeʻuhí ko ha faingataʻaʻia fakaeʻatamai)

Palesiteni fakamisioná (ki he kau papi uluí)

Ouaú

Hilifakinimá mo e me‘afoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pisopé (ki he fānau taʻu 8 mo e kau mēmipa ʻo e lekōtí kuo taʻu 9 mo motuʻa ange naʻe toloi honau papitaisó koeʻuhí ko ha faingataʻaʻia fakaeʻatamai)

Palesiteni fakamisioná (ki he kau papi uluí)

Ouaú

Foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e fakanofo ki ha tuʻungá (houʻeiki tangatá)

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Palesiteni fakasiteikí

Ouaú

ʻEnitaumeni temipalé

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí

Ouaú

Sila ʻi he temipalé

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí

Ko Hai ʻa e Kau Taki ʻOku Nau Maʻu e Ngaahi Kī ke Foaki ha Ngofua ke Fakahoko pe Maʻu ha Ngaahi Ouau mo e Ngaahi Tāpuaki Kehé?

Ouau pe Tāpuaki

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Ouau pe Tāpuaki

Ko hono fakahingoa mo tāpuakiʻi ʻo e fānaú

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pīsope

Ouau pe Tāpuaki

Ko e sākalamēnití

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pīsope

Ouau pe Tāpuaki

Foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e fakanofo ki ha tuʻunga (ki he kau talavoú mo e houʻeiki tangatá)

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pīsope

Ouau pe Tāpuaki

Ko hono vaheʻi ʻo e kāingalotú ke nau ngāue ʻi ha ngaahi uiuiʻí

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Vakai, 30.8

Ouau pe Tāpuaki

Ko hono fakatapui ʻo e loló

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

ʻOku ʻikai fiemaʻu ha fakangofua

Ouau pe Tāpuaki

Ko e faingāue ki he mahakí

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

ʻOku ʻikai fiemaʻu ha fakangofua

Ouau pe Tāpuaki

Ngaahi tāpuaki ʻo e fakafiemālie mo e faleʻi, kau ai e ngaahi tāpuaki fakaetamaí

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

ʻOku ʻikai fiemaʻu ha fakangofua

Ouau pe Tāpuaki

Ko e fakatapui ʻo e ngaahi ʻapi nofoʻangá

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

ʻOku ʻikai fiemaʻu ha fakangofua

Ouau pe Tāpuaki

Ko hono tāpuakiʻi ʻo e faʻitoká

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Taki lakanga fakataulaʻeiki ʻokú ne tokangaʻi ʻa e ouaú

Ouau pe Tāpuaki

Ngaahi tāpuaki fakapēteliaké

Taha ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Ngaahi Kií

Pīsope

18.4

Ngaahi Ouau ki he Fānau Teʻeki Taʻu Fakalaó

ʻE toki lava pē ha fānau taʻu siʻi ʻo maʻu e ngaahi ouaú mo e ngaahi tāpuakí ʻi he taimi ʻe fakangofua ai ʻe he mātuʻá pe tauhi fakalaó. ʻOku ʻikai fiemaʻu ha ngofua ia mei ha mātuʻa pe tauhi fānau ʻoku ʻikai haʻanau kaunga fakalao ke fakafepakiʻi ʻa e ouaú.

18.6

Ko Hono Fakahingoa mo e Tāpuakiʻi ʻo e Fānaú

ʻOku angamaheni ke fakahingoa mo tāpuakiʻi ʻa e fānaú he lolotonga ʻo e houalotu ʻaukaí mo e fakamoʻoní, ʻi he uooti ʻoku nofo ai ʻenau ongomātuʻá.

18.6.1

Tokotaha ʻOkú Ne Fai ʻa e Tāpuakí

Ko e ouau ʻo e fakahingoa mo e tāpuakiʻi ʻo ha pēpeé ʻoku fakahoko ia ʻe ha kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki, ʻo fakatatau mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:70.

ʻE fakafekauʻaki ʻe ha taha pe fāmili ʻoku loto ke maʻu ʻe haʻane fānau ha hingoa pe tāpuaki, ʻa e ouaú mo e pīsopé. ʻOkú ne maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke fakahingoa mo tāpuakiʻi ʻa e fānaú ʻi he uōtí.

ʻE lava ke fakangofua ʻe he pīsopé ha tamai ʻokú ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ke ne fakahingoa mo tāpuakiʻi haʻane fānau ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai taau kakato mo e temipalé (vakai, 18.3). ʻE poupouʻi ʻe he kau pīsopé ʻa e ngaahi tamaí ke nau teuteu ke tāpuakiʻi ʻenau fānaú.

18.6.2

Ngaahi Fakahinohino

Fakatatau mo e fakahinohino ʻa e kau pīsopelikí, ʻe tuʻu takatakai ʻa e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ke fakahingoa mo tāpuakiʻi ha fānau. Te nau hapai hake ha pēpē ʻaki honau nimá, pe hilifaki fakamaʻamaʻa honau nimá he ʻulu ʻo ha fānau ʻoku lalahi ange. Ko e tokotaha te ne fai e leá:

  1. Te ne fakataufolofola ki he Tamai Hēvaní ʻo hangē ko ia ʻi ha lotú.

  2. Te ne fakahaaʻi ʻoku fakahoko ʻa e tāpuakí ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Foaki ki he fānaú ha hingoa.

  4. Lea ki he fānaú.

  5. Foaki ha tāpuaki ki he fānaú ʻo fakatatau mo e tataki ʻa e Laumālié.

  6. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.6.3

Foomu Lekooti ʻo e Fānaú mo e Tohi Fakamoʻoni ʻo e Tāpuakí

Kimuʻa pea tāpuakiʻi ha fānau, ʻe fakaʻaongaʻi ʻe ha kalake ʻa e Maʻuʻanga Tokoni ki he Takí mo e Kalaké (MTTK) ke teuteu ha Foomu Lekooti ʻo e Fānaú. Ka hili e tāpuakí, te ne faʻu ha lekooti mēmipasipi ʻi he polokalama ko iá pea teuteu ha Tohi Fakamoʻoni Tāpuaki. ʻOku fakamoʻoni ʻi he tohi fakamoʻoni ko ʻení ʻa e pīsopé pea ʻoku foaki ia ki he ongomātuʻa pe tauhi ʻo e fānaú.

ʻOku totonu ke tatau ʻa e hingoa ʻi he lekooti mēmipasipí mo e tohi fakamoʻoní pea mo e tohitaʻú, lesisita fāʻeleʻi fakapuleʻangá, pe hingoa fakalao lolotongá.

18.7

Papitaisó

ʻOku fiemaʻu ʻa e papitaiso fakauku ʻi he vaí ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafaí, ke hoko ha taha ko ha mēmipa ʻo e Siasí mo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Kuo pau ke muimui ʻa e taha kotoa ʻoku feinga ki he hakeakiʻí ʻi he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, ʻaki haʻane maʻu ʻa e ngaahi ouau ko ʻení.

18.7.1

Fakangofua ki ha Tokotaha ke Papitaiso mo Hilifakinima

18.7.1.1

Fānau ko e Mēmipa ʻo e Lekōtí

Ko e pīsopé ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī lakanga fakataulaʻeiki ki hono papitaiso e kau mēmipa taʻu 8 ʻo e lekōtí ʻi ha uooti. ʻOku totonu ke papitaiso mo hilifakinima ʻa e fānau ko ʻení ʻi he hokosia pe ʻosi pē hokosia honau taʻu 8, ʻi he fakapotopoto tahá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:27). Ko e fānau ʻeni kuo ʻosi ʻi ai honau lekooti mēmipasipi ʻi he Siasí (vakai, 33.6.2). Ko e taimi te nau taʻu 8 aí, ʻe fakapapauʻi ʻe he pīsiopé ʻoku nau maʻu e faingamālie kotoa ke nau tali e ongoongoleleí pea papitaiso mo hilifakinima.

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé pe ko hano tokoni ne vahe ki ai, ʻa e fānau ʻo e lekōtí ki he papitaisó mo e hilifakinimá. ʻOku ʻoatu ʻa e ngaahi fakahinohinó ʻi he 31.2.3.1.

Ki he fakamatala ki hono fakafonu ʻo e Lekooti Papitaisó mo e Hilifakinimá, vakai ki he 18.8.3

18.7.1.2

Kau Uluí

ʻOku maʻu ʻe he palesiteni fakamisioná ʻa e ngaahi kī lakanga fakataulaʻeiki ki hono papitaiso ʻo e kau ului ʻi ha misiona. ʻI he ʻuhingá ni, ʻe ʻinitaviu leva ʻe he kau faifekau taimi kakató ʻa e kau uluí ki he papitaisó mo e hilifakinimá.

18.7.2

Ouau Papitaisó

ʻOku totonu ke faingofua, nounou, pea mo langaki fakalaumālie e ouau papitaisó. ʻE lava ke kau ai e ngaahi meʻa ko ʻení:

  1. Fasi talitali

  2. Ko ha lea talitali nounou ʻe he tangata ʻokú ne tataki e ouaú

  3. Himi kamata mo e fua lotu

  4. Kiʻi pōpoaki nounou ʻe taha pe ua ʻi ha ongo kaveinga ʻo e ongoongoleleí, hangē ko e papitaisó mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní

  5. Hiva fili

  6. Papitaiso

  7. Taimi ʻapasia he lolotonga e fetongi ʻa kinautolu ne kau ʻi he papitaisó ki honau vala mōmoá (ʻe lava ke tā pe hivaʻi ha ngaahi himi pe hiva ʻa e Palaimelí he lolotonga ʻa e taimi ko ʻení)

  8. Ko e hilifakinima ʻo e fānau taʻu 8 ko e kau mēmipa ʻo e lekōtí; hilifakinima ʻo e kau uluí kapau ʻe tuʻutuʻuni ʻe he pīsopé (vakai, 18.8)

  9. Fai ʻo ha fakamoʻoni ʻe he kau ului foʻoú, kapau ʻe fiemaʻu

  10. Himi tuku mo e lotu tuku

  11. Fasi mātuku

ʻI he taimi ʻoku teuteu ai ha fānau ʻo e lekōtí ke papitaisó, ʻe talanoa ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e kau palesitenisī ʻo e Palaimelí pea mo e fāmilí ke palani mo fakataimi-tēpileʻi ʻa e ouau papitaisó. ʻE tataki ʻa e ouaú ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí. Kapau ʻe tokolahi ange he toko tahá ʻa e fānau ʻe papitaiso ʻi he māhina tatau pē, ʻe lava ke papitaiso fakataha pē kinautolu ʻi he ʻaho tatau.

ʻI he ngaahi siteiki ʻoku tokolahi ai ʻa e fānau ʻo e lekōtí, ʻe lava ke fakahoko fakataha ʻa e ouau papitaiso ʻo ha fānau mei ha ngaahi uooti kehekehe. ʻE tataki ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe ʻe ha aleaʻanga māʻolunga ne vahe ki ai, ʻa e ouaú.

ʻOku ʻikai totonu ke toloi ha papitaiso ʻo ha mēmipa he fāmilí kae ʻoua kuo lava ʻe ha tamai ʻo maʻu e lakanga fakataulaʻeikí mo fakahoko ʻa e papitaisó.

Fakatatau mo e fakahinohino ʻa e kau pīsopelikí, ʻe hanga ʻe he taki faifekau fakauōtí (kapau kuo ʻosi ui) pe ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá ʻokú ne tokangaʻi e ngāue fakafaifekau ʻi he uōtí, ʻo palani mo tataki e ngaahi ouau papitaiso ki he kau uluí. Te nau fakafekauʻaki mo e kau faifekau taimi kakató.

18.7.3

Tokotaha ʻOkú ne Fakahoko ʻa e Ouaú

ʻOku fakahoko ʻa e ouau ʻo e papitaisó ʻe ha taulaʻeiki pe taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki. Ko e tokotaha te ne fakahoko ha papitaiso, kuo pau ke fakangofua ia ʻe he pīsopé (pe ʻe he palesiteni fakamisioná kapau ko ha faifekau taimi kakato ʻokú ne fakahoko ʻa e papitaisó).

ʻE lava ke fakangofua ʻe ha pīsope ha tamai ʻoku hoko ko ha taulaʻeiki pe maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ke ne papitaiso haʻane fānau ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai taau kakato ʻa e tamaí mo e temipalé (vakai, 18.3). ʻE poupouʻi ʻe he kau pīsopé ʻa e ngaahi tamaí ke nau teuteu ke papitaiso ʻa ʻenau fānaú.

18.7.4

Feituʻu ke Fakahoko ai ʻa e Ouaú

ʻOku totonu ke fakahoko e papitaisó ʻi ha faiʻanga papitaiso kapau ʻoku maʻu. Kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha faiʻanga papitaiso, ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ha vai ʻoku malú.

Kuo pau ke ʻi ai ha taha lahi ʻoku tokangá ʻi he lolotonga hono fakafonú pea nofo ai kae ʻoua kuo fakatafe ki tuʻa, fakamaʻa, pea mo malu. ʻOku totonu ke fakatafe ki tuʻa ʻa e vaí ʻi he ʻosi pē ʻa e ouau papitaiso takitaha. ʻOku totonu ke lokaʻi ʻa e ʻū matapā ki he faiʻanga papitaisó ʻi he taimi ʻoku ʻikai fakaʻaongaʻi aí.

18.7.5

Valá

Ko e tokotaha ʻe faipapitaisó mo e tokotaha ʻoku teu ke papitaisó, te na tui ha vala hina he ʻikai aata ʻi he taimi ʻe viviku aí. ʻE tui loto pē ʻe ha taha ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni hono kāmeni fakatemipalé he lolotonga ʻene fakahoko ha papitaiso. ʻE fakatau mai ʻe he ngaahi ʻiuniti fakalotofonuá ʻa e vala papitaisó ʻaki e paʻanga patisetí pea he ʻikai ke totongi hono fakaʻaongaʻí.

18.7.6

Kau Fakamoʻoní

ʻE siofi ʻe ha ongo fakamoʻoni ʻe toko ua, kuo fakangofua ʻe he taki maʻu mafaí, ʻa e papitaiso kotoa pē ke fakapapauʻi ʻoku fakahoko totonu ia. ʻE lava ke hoko e kāingalotu ʻo e Siasí, kau ai e fānaú mo e toʻu tupú, ko ha kau fakamoʻoni.

Kuo pau ke toe fakahoko ha papitaiso kapau ʻoku ʻikai lea ʻaki totonu ʻa e fakaleá hangē ko ia ʻoku ʻomi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:73. Kuo pau foki ke toe fakahoko kapau ʻoku ʻikai pulia kakato ha konga e sino, louʻulu, pe vala ʻo e tokotahá.

18.7.7

Ngaahi Fakahinohino

Ke fakahoko ʻa e ouau papitaisó, ʻe fakahoko ʻeni ʻe ha taulaʻeiki pe ko ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki:

  1. Te ne tuʻu ʻi he loto vaí mo e tokotaha ʻe papitaisó.

  2. Te ne puke ʻa e fasiʻanima toʻomataʻu ʻo e tokotahá ʻaki hono nima toʻohemá (ke tokoni mo malu). ʻE puke ʻe he taha ʻoku papitaisó ʻa e fasiʻanima toʻohema ʻo e taha maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻaki hono nima toʻohemá.

  3. Hiki hono nima toʻomataʻú ke sikuea.

  4. Ui e hingoa kakato ʻo e tokotahá mo pehē, “Kuo fakamafaiʻi au ʻe Sīsū Kalaisi, pea ʻoku ou papitaiso koe ʻi he huafa ʻo e Tamaí, pea mo e ʻAló, pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻĒmeni” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:73).

  5. ʻAi e tokotahá ke ne puke hono ihú ʻaki hono nima toʻomataʻú (ke fiemālie); pea hili leva ʻe he faipapitaisó ʻa hono nima toʻomataʻú ʻi ʻolunga he funga tuʻa ʻo e tokotahá pea fakauku kakato hifo ʻa e tokotahá, kau ai mo hono valá.

  6. Tokoni ke tuʻu hake ʻa e tokotahá mei he vaí.

18.8

Hilifakinimá mo e Meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní

Ka hili hano papitaiso ʻo ha taha, ʻe fakamaʻu leva ia ko e mēmipa ʻo e Siasí mo ne maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hilifaki ʻo e nimá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:41; Ngāue 19:1–6). ʻOku hoko ʻa e tokotahá ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻi he ʻosi hono fakahoko fakatouʻosi ʻo e ongo ouau ko ʻení mo lekooti fakalelei (vakai, Sione 3:5; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 33:11; 3 Nīfai 27:20).

Ko e pīsopé ʻokú ne tokangaʻi hono fakahoko ʻo e hilifakinimá. Ko e fānau taʻu valú ʻoku meimei ke hilifakinima kinautolu ʻi he ʻaho ʻoku papitaiso ai kinautolú. Ko e kau papi uluí ʻoku angamaheni ke hilifakinima kinautolu ʻi he houalotu sākalamēniti ʻa e uooti ʻoku nau nofo aí, ko e sai tahá ʻi he Sāpate hili honau papitaisó.

ʻE muimui ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 29.2.1.1 ʻi he taimi ʻoku fakafeʻiloaki ai ʻa e kāingalotu foʻoú.

18.8.1

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Ouaú

Ko ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki pē ʻoku taau mo e temipalé ʻe lava ke ne lea ʻo fakahoko ha hilifakinima. Ka neongo ia, ʻe lava ke fakangofua ʻe ha pīsope ha tamai ʻokú ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ke tuʻu ʻi he siakale ʻo e hilifakinima haʻane fānau ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai taau kakato ʻa e tamaí ki he temipalé (vakai, 18.3).

Kuo pau ke kau ha taha ʻo e kau pīsopelikí ʻi he ouaú ni. Ko e taimi ne akoʻi ai ʻe he kau faifekau ʻeletaá ha taha ului, ʻe fakaafeʻi leva kinautolu ʻe he pīsopé ke nau kau ki ai.

18.8.2

Ngaahi Fakahinohinó

ʻE lava ke kau ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe toko taha pe tokolahi ange ʻi he hilifakinimá, ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e kau pīsopelikí. Te nau hilifaki fakamaʻamaʻa honau nimá ʻi he ʻulu ʻo e tokotahá. Ko e tokotaha te ne fai e leá:

  1. Te ne ui e hingoa kakato ʻo e tokotahá.

  2. Fakahaaʻi ʻoku fakahoko ʻa e ouaú ʻaki e mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Fakamaʻu ʻa e tokotahá ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

  4. Lea ʻo pehē “ke ke maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní” (kae ʻikai ko e “ke ke maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní”).

  5. Foaki ha tāpuaki ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié.

  6. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.8.3

Lekooti Papitaisó mo e Hilifakinimá mo e Tohi Fakamoʻoní

Kimuʻa pea ʻinitaviu ha fānau ko ha mēmipa ʻo e lekōtí ke papitaisó, ʻe fakaʻaongaʻi ʻe ha kalake ʻa e polokalama MTTK ke teuteuʻi ha Foomu Papitaiso mo e Hilifakinima. ʻE fakahoko ʻe he pīsopé, pe ko ha tokoni naʻe vahe ki ai, ʻa e ʻinitaviú mo fakamoʻoni ʻi he fōmú. Ka hili e papitaisó mo e hilifakinimá, ʻe fakaʻaongaʻi ʻe ha kalake ʻa e fōmú ni ke fakatonutonu e lekooti mēmipasipi ʻo e fānaú ʻi he MTTK.

Ko e taimi ʻoku ʻinitaviu ai ʻe ha faifekau taimi kakato ʻa e tokotaha uluí ke papitaisó, te ne fakafonu ʻa e Lekooti Papitaisó mo e Hilifakinimá ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e polokalama Tohi Palani Fakaʻēliá (ABP). Hili e papitaisó mo e hilifakinimá, ʻe lekooti ʻe he kau faifekaú ʻa e fakamatalá ʻi he ABP pea fakahū fakaʻilekitulōnika ia ki he kalake fakauōtí. ʻE toe vakaiʻi ʻe he kalake fakauōtí ʻa e fakamatalá ʻi he MTTK pea faʻu ʻa e lekooti mēmipasipí.

Ka hili hono faʻu ʻo e lekooti mēmipasipí, ʻe teuteu leva ʻe ha kalake ʻa e Tohi Fakamoʻoni ki he Papitaisó mo e Hilifakinimá. Ko e tohi fakamoʻoni ko ʻení ʻe fakamoʻoni ai ʻa e pīsopé pea ʻoange ki he tokotahá.

ʻOku totonu ke tatau ʻa e hingoa ʻi he lekooti mēmipasipí mo e tohi fakamoʻoní pea mo e hingoa ʻi he tohitaʻú, lesisita fāʻeleʻi fakapuleʻangá, pe hingoa fakalao lolotongá.

18.9

Ko e Sākalamēnití

ʻE fakataha ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí ʻi he ʻaho Sāpaté ke lotu ki he ʻOtuá mo maʻu ʻa e sākalamēnití (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:75; 59:9; Molonai 6:5–6). ʻI he lolotonga ʻo e ouau ko ʻení, te nau maʻu ʻa e maá mo e vaí ko e fakamanatu ki he feilaulauʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa Hono sinó mo e taʻataʻá pea ke fakafoʻou ʻenau ngaahi fuakava toputapú (vakai, Mātiu 26:26–28; Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Maʻake 14:20–25; Luke 22:15–20; 3 Nīfai 18; Molonai 6:6).

18.9.1

Fakangofua ke Fakahoko ʻa e Sākalamēnití

ʻOku maʻu ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono fakahoko ʻo e sākalamēnití ʻi he uōtí. Ko kinautolu kotoa ʻoku kau ʻi he teuteu, tāpuakiʻi, mo e tufa ʻo e sākalamēnití kuo pau ke nau maʻu ha fakangofua meiate ia pe mei ha taha ʻoku ʻi he malumalu ʻo ʻene fakahinohinó.

18.9.2

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Ouaú

  • ʻE lava ke teuteu ʻe he kau akonakí, kau taulaʻeikí, mo e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e sākalamēnití.

  • ʻE lava ke tāpuakiʻi ʻe he kau taulaʻeikí mo e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e sākalamēnití.

  • ʻE lava ke tufa ʻe he kau tīkoní, kau akonakí, kau taulaʻeikí, mo e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e sākalamēnití.

18.9.3

Ngaahi Fakahinohino ki he Sākalamēnití

Tuʻunga ʻi he natula toputapu ʻo e sākalamēnití, ʻoku totonu leva ke teuteu fakalelei ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí koeʻuhí ke maau mo molumalu.

Ko kinautolu ʻoku nau fakahoko e sākalamēnití ʻoku totonu ke nau fai ia ʻi ha founga fakaʻeiʻeiki, ʻo ʻiloʻi ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e ʻEikí.

Ko hono tufa ʻo e sākalamēnití ʻoku totonu ke fakanatula pē kae ʻikai fuʻu tuʻutuʻuni pau.

Neongo ko e sākalamēnití maʻá e kāingalotu ʻo e Siasí, ka ʻoku ʻikai totonu ke fai ha meʻa ke taʻofi ai ha niʻihi mei haʻanau maʻu e sākalamēnití.

18.9.4

Ngaahi Fakahinohinó

  1. Ko kinautolu ʻoku nau teuteu, tāpuakiʻi, pe tufa ʻa e sākalamēnití, ʻoku totonu ke ʻuluaki fanofano honau nimá ʻaki ha koa pe meʻa fanofano kehe.

  2. ʻE fakapapauʻi ʻe he kau akonakí, kau taulaʻeikí, pe kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, kuo ʻosi maau e ʻū laulau maá mo e mā ʻoku teʻeki pakipakí, laulau vaí mo e ʻū ipu vai maʻá, pea mo e tupenu ʻufiʻufi tēpile maʻá, kimuʻa pea toki kamata ʻa e houalotú.

  3. Ko e taimi ʻe hivaʻi ai ʻe he kāingalotu ʻo e uōtí ʻa e himi sākalamēnití, ʻe tuʻu ʻi he loto-ʻapasia ʻa kinautolu te nau tāpuakiʻi ʻa e sākalamēnití, toʻo e tupenu ʻokú ne ʻufiʻufi e ʻū laulau maá, pea pakipaki ʻa e maá ke kongokonga iiki.

  4. Ka hili ʻa e himí, ʻe tūʻulutui leva ʻa e tokotaha te ne tāpuakiʻi ʻa e maá ʻo lau e lotu sākalamēniti ki he maá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77).

  5. ʻE fakapapauʻi ʻe he pīsopé ʻoku lau mahino, mo tonu, pea mo fakaʻeiʻeiki ʻa e lotu tāpuaki ʻo e sākalamēnití. Kapau ʻoku fehalaaki ha taha ʻi he fakaleá peá ne fakatonutonu pē ʻe ia, ʻoku ʻikai fiemaʻu ha toe fakatonutonu. Kapau he ʻikai fakatonutonu ʻe he tokotahá ʻene fehalākí, ʻe kole fakalelei ange ʻe he pīsopé ke ne toe fai e lotú.

  6. Ka ʻosi e lotú, ʻe tufa leva ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa e maá ki he kāingalotú, ʻi he loto-ʻapasia. ʻE ʻuluaki maʻu ia ʻe he taki maʻu mafaí, ka hili ia, ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha fakahokohoko. Ko e taimi pē ʻoku ʻoange ai ha laulau ki he kāingalotú, te nau lava ʻo paasi takai ia ʻiate kinautolu.

  7. ʻE maʻu ʻe he kāingalotú ʻaki honau nima toʻomataʻú ʻo ka faingamālie.

  8. Ka hili hono tufa ʻo e maá ki he kotoa ʻo e kāingalotú, ʻe fakafoki leva ʻe kinautolu ʻoku nau tufa ʻa e sākalamēnití ʻa e ʻū laulaú ki he tēpile sākalamēnití. ʻE ʻufiʻufi leva ʻe kinautolu ʻoku nau tāpuakiʻi ʻa e sākalamēnití e ʻū laulau maá ʻaki ha tupenu kae tatala e ʻufiʻufi ʻo e ʻū laulau vaí.

  9. ʻE tūʻulutui leva e taha ʻokú ne tāpuakiʻi ʻa e vaí ʻo lau e lotu sākalamēniti ki he vaí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:79). ʻOkú ne fakaʻaongaʻi ʻa e foʻi lea ko e vaí kae ʻikai ko e uainé.

  10. Ka hili ʻa e lotú, ʻe tufa leva ʻi he loto-ʻapasia ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa e vaí ki he kāingalotú. ʻE ʻuluaki maʻu ia ʻe he taki maʻu mafaí, ka hili ia, ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha fakahokohoko.

  11. Ka hili hono tufa ʻo e vaí ki he kotoa ʻo e kāingalotú, ʻe fakafoki leva ʻe kinautolu ʻoku nau tufa ʻa e sākalamēnití ʻa e ʻū laulaú ki he tēpile sākalamēnití. ʻE ʻufiʻufi leva ʻe kinautolu ʻoku nau tāpuakiʻi ʻa e sākalamēnití ʻaki ha tupenu ʻa e ʻū laulaú, pea ʻe foki loto-ʻapasia leva ʻa kinautolu ʻoku nau tāpuakiʻi mo tufa ʻa e sākalamēnití ki honau nofoʻangá.

  12. Ka ʻosi e houalotú, ʻe fakamāʻopoʻopo leva ʻe kinautolu naʻa nau teuteu e sākalamēnití, pelupelu ʻa e ʻū tupenu ʻufiʻufi tēpilé, pea ʻave ha toenga mā ne ʻikai fakaʻaongaʻi.

18.10

Ko Hono Foaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Fakanofo ki ha Tuʻungá

ʻOku konga ua ʻa e lakanga fakataulaʻeikí: Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Melekisētekí (vakai, 3.3; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:1, 6). Ko e taimi ʻoku foaki ai e lakanga fakataulaʻeikí ki ha taha, ʻoku toe fakanofo foki ia ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeiki ko iá. Ka hili hano foaki ha taha ʻo e ongo lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení, ko e meʻa pē ʻoku fiemaʻú ke fakanofo ʻa e tangata ko iá ki he ngaahi tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeiki ko iá.

18.10.1

Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

ʻOku maʻu ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo hono fakanofo ki he tuʻunga ʻo e kaumātuʻá mo e taulaʻeiki lahí. Ka neongo ia, ko e pīsopé ʻoku meimei ke ne fai e ngaahi fakaongoongolelei ki he ngaahi fakanofo ko ʻení.

18.10.1.1

Kaumātuʻá

ʻE lava ke maʻu ʻe he houʻeiki tangata moʻui tāú ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo fakanofo ko ha kaumātuʻa ʻi he taimi kuo nau taʻu 18 ai pe motuʻa ange. Makatuʻunga ʻi ha ngaahi tūkunga fakafoʻituitui, ʻe fakapapauʻi ʻe he pīsopé pe ʻoku totonu ke fakaongoongoleleiʻi ha talavou ke fakanofo ko ha kaumātuʻa ʻi he hili pē hono taʻu 18 pe toe nofo pē he kōlomu ʻo e kau taulaʻeikí ʻo lōloa ange.

ʻI hono fakahoko ʻo e fili ko ʻení, ʻe ʻuluaki talanoa ʻa e pīsopé mo ʻene ongomātuʻá pe tauhí. ʻOku totonu ke fakanofo ʻa e kakai tangata moʻui tāú ko e kaumātuʻa ʻi he taʻu 19 pe kimuʻa pea nau mavahe mei ʻapi ke hū ki he ʻunivēsití, ngāue fakafaifekau taimi kakato, ngāue fakakautau, pe tali ha ngāue paʻanga taimi kakato.

ʻOku fakanofo ʻa e houʻeiki tangata taʻu 18 mo motuʻa ange ne toki papitaisó ko ha kaumātuʻa hili ʻenau:

  • Maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pea hoko ko ha kau taulaʻeiki.

  • Fakatupulaki ha mahino feʻunga ki he ongoongoleleí.

  • Fakahaaʻi ʻenau moʻui tāú.

ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha taimi tukupau ʻoku fiemaʻu ʻi heʻenau hoko ko e mēmipa ʻo e Siasí.

18.10.1.2

Kau Taulaʻeiki Lahí

ʻOku fakanofo ʻa e houʻeiki tangatá ko ha kau taulaʻeiki lahi ʻi he taimi ʻoku ui ai kinautolu ki he kau palesitenisī fakasiteikí, fakataha alēleaʻanga māʻolungá, pe kau pīsopelikí.

18.10.1.3

Ko e ʻInitaviú mo e Hikinimaʻí

ʻI hono fakangofua ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí, ʻe ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e tangatá ʻo hangē ko e fakahinohino ʻi he Lekooti Fakanofo ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. Hili iá ʻe ʻinitaviu leva ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí. ʻI hano fakangofua mei he palesiteni fakamisioná, ʻe lava ke ʻinitaviu ʻe he palesiteni fakavahefonuá ha tangata ke fakanofo ko ha kaumātuʻa (vakai, 6.3).

18.10.2

Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné

ʻOku maʻu ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo fakanofo ki he tuʻunga ʻo e tīkoní, akonakí, pea mo e taulaʻeikí. ʻOku angamaheni ke fakanofo ʻa e houʻeiki tangatá ki he ngaahi tuʻunga ko ʻení ʻi he taʻu motuʻa ko ʻení, kae ʻikai ke kimuʻa ange ai:

  • Tīkoní ʻi he kamataʻanga ʻo e taʻu ʻoku hoko ai honau taʻu 12.

  • Akonakí ʻi he kamataʻanga ʻo e taʻu ʻoku hoko ai honau taʻu 14.

  • Taulaʻeikí ʻi he kamataʻanga ʻo e taʻu ʻoku hoko ai honau taʻu 16.

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé pe ko ha tokoni naʻe vahe ki ai ʻa kinautolu ʻoku teu fakanofo ko e kau tīkoni pe kau akonakí, ke fakapapauʻi pe ʻoku nau mateuteu fakalaumālie. ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e houʻeiki tangata ʻoku ʻamanaki ke fakanofo ko e kau taulaʻeikí.

Kimuʻa pea ʻinitaviu ha talavou ke fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, ʻe maʻu ʻe he pīsopé ha fakangofua mei he ongomātuʻá pe tauhí. ʻOku ʻikai fiemaʻu ha ngofua ia mei ha mātuʻa pe tauhi fānau ʻoku ʻikai haʻanau kaunga fakalao ke fakafepakiʻi ʻa e ouaú.

18.10.3

Ko Hono Fokotuʻu ʻo ha Mēmipa ke Hikinimaʻi kimuʻa pea Fakanofó

Hili hano ʻinitaviu ha tangata pea ʻilo ʻoku moʻui taau ke fakanofo ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻe fokotuʻu ia ke hikinimaʻi (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:65, 67). Ko e houʻeiki tangata ʻe fakanofo ko e kaumātuʻá pe taulaʻeiki lahí, ʻe fokotuʻu ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻi he fakataha lahi ʻo e konifelenisi fakasiteikí (vakai, 6.3 ki he ngaahi fakahinohino ki he kau palesiteni fakavahefonuá). Ko e houʻeiki tangata ʻe fakanofo ko e kau tīkoni, akonaki, pe taulaʻeikí, ʻe fakahā ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻi he houalotu sākalamēnití.

ʻE kole ʻe he tokotaha ʻokú ne fakahoko ʻa e hikinimaʻí ki he tangatá ke tuʻu ki ʻolunga. Te ne fakahā ʻa e fokotuʻu ke foaki ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe Faka-Melekisētekí (ʻo ka fiemaʻu) pea mo fakanofo ʻa e tangatá ki he tuʻunga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Te ne toki fakaafeʻi leva ʻa e kāingalotú ke nau poupouʻi ʻa e fokotuʻú. Hangē ko ʻení, ke fokotuʻu ha tangata ke fakanofo ko ha kaumātuʻa, te ne lava ʻo fakaʻaongaʻi ha ngaahi lea hangē ko ʻení:

“ʻOku mau fokotuʻu atu ke maʻu ʻe [hingoá] ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea fakanofo ia ko ha kaumātuʻa. Ko kimoutolu ʻoku loto ki aí, fakahā ia ʻaki e hiki homou nimá ki ʻolunga. [Kiʻi longo taimi siʻi.] Kapau ʻoku ʻikai ha taha ʻe loto ki ai, fakahā mai. [Kiʻi longo taimi siʻi.]”

Kapau ʻoku fakafepakiʻi ʻe ha mēmipa mālohi ʻa e fakanofó, ʻe talanoa fakataautaha ʻa e taki maʻu mafai pulé pe ko ha taki lakanga fakataulaʻeiki ne vahe ki ai, mo e tokotaha ko iá, ʻi he hili ʻa e fakatahá. ʻE feinga ʻa e takí ke mahino kiate ia ʻa e ʻuhinga ʻoku fakafepakiʻi ai ʻe he mēmipá. Te ne fehuʻi pe ʻoku ʻilo ʻe he mēmipá ha ʻulungaanga te ne lava ʻo fakataʻeʻaongaʻi ʻa e tokotahá mei hano fakanofo ki he tuʻunga he lakanga fakataulaʻeiikí.

ʻI ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, ʻe ala fiemaʻu ai ke fakanofo ha tangata ko ha kaumātuʻa pe taulaʻeiki lahi kimuʻa pea toki fakahaaʻi ia ʻi he konifelenisi fakasiteikí. ʻI he taimi ʻe hoko ai ʻení, ʻe fokotuʻu leva ia ʻi he houalotu sākalamēniti ʻo hono uōtí ke hikinimaʻi. ʻE toki fokotuʻu leva ia ʻi he konifelenisi fakasiteiki hono hokó ke fakapapauʻi ʻa e fakanofó (ʻo fakafenāpasi ʻa e founga ke hikinimaʻí, ʻoku fakamatalaʻi atu ʻi ʻolungá).

18.10.4

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Ouaú

ʻE lava ʻe he palesiteni fakasiteikí pe ko ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki, ʻi he malumalu ʻo ʻene fakahinohinó, ʻo fakanofo ha tangata ki he tuʻunga ʻo e kaumātuʻá. ʻI hano fakangofua mei he palesiteni fakamisioná, ʻe lava ʻe he palesiteni fakavahefonuá pe ko ha taha ʻi he malumalu ʻo ʻene fakahinohinó ʻo fakahoko ʻa e fakanofó (vakai, 6.3). Ko e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki pē ʻe lava ke tuʻu ʻi he siakalé.

ʻE lava ʻe he palesiteni fakasiteikí pe ʻe ha taulaʻeiki lahi, ʻi he malumalu ʻo ʻene fakahinohinó, ʻo fakanofo ha tangata ki he tuʻunga ʻo e taulaʻeiki lahí. Ko e kau taulaʻeiki lahi pē ʻe lava ke tuʻu ʻi he siakalé.

Ko ha taha ʻokú ne fakanofo ha tangata ki ha tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻoku totonu ke moʻui taau mo e temipalé. Kuo pau ke ʻi ai e palesiteni fakasiteikí pe ko ha taha naʻá ne vahe ki ai.

ʻE lava ke fakanofo ʻe ha taulaʻeiki pe taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ha tangata ki he tuʻunga ʻo e tīkoní, akonakí, pe taulaʻeikí. Kuo pau ke fakamafaiʻi ia ʻe he pīsopé. Kuo pau ke ʻi ai e pīsopé pe ko ha taha naʻá ne vahe ki ai.

Ke kau ha taha ʻi ha fakanofo ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, kuo pau ko ha taulaʻeiki ia pe taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki.

ʻE lava ke fakangofua ʻe ha pīsope ha tamai ʻoku hoko ko ha taulaʻeiki pe ko ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ke ne fakanofo hano foha ki he tuʻunga ʻo e tīkoní, akonakí, pe taulaʻeikí ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai taau kakato ʻa e tamaí mo e temipalé (vakai, 18.3). ʻE poupouʻi ʻe he kau pīsopé ʻa e ngaahi tamaí ke nau teuteu ke fakanofo honau ngaahi fohá.

18.10.5

Ngaahi Fakahinohinó

Ke foaki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mo fakanofo ha taha ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻe hilifaki fakamaʻamaʻa ʻe ha tokotaha pe kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki tokolahi ange kuo ʻosi fakamafaiʻi, ʻa honau nimá ki he ʻulu ʻo e tokotahá. Pea ko e tokotaha te ne fakahoko ʻa e leá te ne:

  1. Ui e tokotahá ʻaki hono hingoa kakató.

  2. Fakahaaʻi ʻa e mafai ʻokú ne maʻu fakafoʻituitui ke fakahoko ʻa e ouaú (pe ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe Faka-Melekisētekí).

  3. Foaki ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, tukukehe kapau naʻe ʻosi foaki.

  4. Fakanofo ʻa e tokotahá ki ha tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea foaki ʻa e ngaahi totonu, ngaahi mālohi, pea mo e mafai ʻo e tuʻunga ko iá.

  5. Foaki ha tāpuaki ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié.

  6. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

Ke fakanofo ha taha ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí hili hano ʻosi foaki kiate ia e lakanga fakataulaʻeiki totonú, ʻe toʻo ʻe he taha ʻokú ne fakahoko e fakanofó ʻa e sitepu hono 3.

18.10.6

Lekooti mo e Tohi Fakamoʻoni ʻo e Fakanofó

Kimuʻa pea ʻinitaviu ha tangata ke fakanofo ki ha tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, ʻe fakaʻaongaʻi ʻe ha kalake ʻa e MTTK ke teuteuʻi ha Lekooti Fakanofo ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻEloné. ʻE fakahoko ʻe he pīsopé pe ʻe ha tokoni naʻe vahe ki ai, ʻa e ʻinitaviú mo fakamoʻoni ʻi he fōmú kapau ʻoku aʻusia kotoa ʻa e ngaahi fiemaʻu ki he tuʻunga moʻui tāú.

Ka hili e fakanofó, ʻe fakakakato ʻe he pīsopé pe ʻe ha tokoni naʻe vahe ki ai, ʻa e fōmú pea ʻoange ia ki ha kalake. Te ne lekooti ʻa e fakanofó ‘i he MTTK mo teuteu ha tohi fakamoʻoni ʻo e fakanofó.

ʻOku totonu ke fakaʻaongaʻi e hingoa fakalao lolotonga ʻo e tokotahá ʻi he lekooti fakanofó mo e tohi fakamoʻoní.

18.11

Ko Hono Vaheʻi ʻo e Kāingalotú ke Ngāue ʻi ha Ngaahi Uiuiʻí

Ko e kāingalotu ʻoku ui mo hikinimaʻi ke nau ngāue ʻi he konga lahi ʻo e ngaahi lakanga faka-Siasí, ʻoku totonu ke vaheʻi ke nau ngāue ʻi he fatongia ko iá (vakai, Sione 15:16; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:11; vakai foki, 3.4.3.1 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení). ʻI he lolotonga ʻo e vaheʻí, ʻoku foaki ai ki he tokotahá (1) ʻa e mafai ke ngāue ʻi he fatongiá mo ha (2) tāpuaki fakatatau mo e tataki ʻa e Laumālié.

ʻOku maʻu ʻe he kau palesiteni fakasiteikí, kau pīsopé, mo e kau palesiteni fakakōlomú ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakapalesitenisií ʻi he taimi ʻoku vaheʻi ai kinautolú (vakai, 3.4.1.1). Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻaongaʻi ʻa e foʻi lea ngaahi kií ʻi he taimi ʻoku vaheʻi ai ʻa e kāingalotú ke nau ngāue ʻi ha ngaahi uiuiʻi kehe, kau ai e ongo tokoni ʻi he kau palesitenisií.

18.11.1

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Vaheʻí

Ko e vaheʻí ʻoku fakahoko ia ʻe ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki. Kuo pau ke ne maʻu ha fakangofua mei he taki ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko kinautolu ʻoku fakamafaiʻi ke nau fakahoko ʻa e vaheʻí ʻoku fakamahino atu ia ʻi he 30.8. ʻOku ʻikai totonu ke fakahoko ʻe ha kaumātuʻa pe tuʻu ʻi he siakalé ʻi he taimi ʻoku vaheʻi ai ha tangata ki ha fatongia ʻoku fiemaʻu ai ʻa e tangatá ke ne hoko ko ha taulaʻeiki lahi.

Fakatatau ki he fakahinohino ʻa e taki maʻu mafai pulé, ʻe lava ke kau ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe toko taha pe tokolahi ange ʻi ha vaheʻi. ʻOku ʻuluaki vaheʻi ʻa e kau palesitení kimuʻa pea toki vaheʻi honau kau tokoní.

ʻE lava ke fakangofua ʻe ha taki maʻu mafai pule ha husepāniti ʻokú ne maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ke tuʻu ʻi he siakalé ʻi hano vaheʻi hono uaifí pe fānaú ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai taau kakato mo e temipalé (vakai, 18.3).

18.11.2

Ngaahi Fakahinohinó

ʻE hilifaki fakamaʻamaʻa ʻe ha taha pe kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki kuo ʻosi fakamafaiʻi, honau nimá ʻi he ʻulu ʻo e tokotahá. Pea ko e tokotaha te ne fakahoko ʻa e leá:

  1. Te ne ui e hingoa kakato ʻo e tokotahá.

  2. Fakahaaʻi ʻokú ne fakahoko ʻeni ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Vaheʻi ʻa e tokotahá ki he tuʻunga totonu ʻi he siteikí, uōtí, kōlomú pe kalasí.

  4. Foaki ʻa e ngaahi kií ʻo kapau ʻoku totonu ke maʻu ia ʻe he tokotahá.

  5. Foaki ha tāpuaki ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié.

  6. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.12

Ko Hono Fakatapui ʻo e Loló

Kuo pau ke fakatapui ʻe he kau maʻu lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e lolo ʻōlivé kimuʻa pea toki fakaʻaongaʻi ia ki hono tākai ʻo e taha puké pe faingataʻaʻiá (vakai, Sēmisi 5:14). He ʻikai lava ke ngāue ʻaki ha toe faʻahinga lolo kehe.

ʻOku ʻikai totonu ke inu ʻe he kāingalotú ʻa e lolo tapú pe ʻai ki he konga ʻo e sinó ʻoku uesiá.

18.12.1

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Ouaú

ʻE lava ke fakatapui ʻa e loló ʻe ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe toko taha pe tokolahi ange. ʻOku ʻikai fiemaʻu ke nau toe kole ha ngofua mei ha taki lakanga fakataulaʻeiki.

18.12.2

Ngaahi Fakahinohinó

Ke fakatapui ʻa e loló, ʻe hanga ʻe he taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻo:

  1. Pukepuke ʻa e meʻa ʻaiʻanga lolo ʻōlivé, kuo ʻosi fakaava.

  2. Fakataufolofola ki he Tamai Hēvaní ʻi ha lotu.

  3. Fakahaaʻi ʻokú ne fakahoko ʻeni ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  4. Fakatapui ʻa e loló (ʻikai ko e hiná) pea vaheʻi ia ki he tākai mo e tāpuakiʻi ʻo e mahakí mo e faingataʻaʻiá.

  5. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.13

Ko e Faingāue ki he Mahakí

Ko e faingāue ki he mahakí, “i he hilifaki ʻo e nimá,” ʻoku konga ua: tākai ʻaki ʻa e loló mo e fakamaʻu ʻo e tākaí ʻaki ha tāpuaki. Kapau ʻoku ʻikai maʻu ha lolo kuo fakatapui, ʻe lava pē ke fai ha tāpuaki ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí kae ʻikai fai ha tākai.

18.13.1

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Tāpuakí

Ko e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pē te nau lava ʻo faingāue ki he mahakí pe faingataʻaʻiá. ʻOku ʻikai fiemaʻu ke nau toe kole ha ngofua mei ha taki lakanga fakataulaʻeiki. Kapau ʻe lava, ʻe faingāue pē ʻa e tamai ʻokú ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ki he kau mēmipa ʻo hono fāmilí ʻoku puké.

Ko e angamahení, ʻe faingāue ha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe toko ua pe tokolahi ange, ki he taha puké. Neongo ia, ka ʻe lava pē ʻe he toko taha ke ne fakahoko fakatouʻosi ʻa e tākaí mo e fakamaʻú.

18.13.2

Ngaahi Fakahinohinó

Ko e tākai ʻaki ʻa e loló ʻoku fakahoko ia ʻe ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki pē ʻe toko taha. Te ne:

  1. ʻAi ha tulutā ʻe taha ʻo e lolo tapú ʻi he ʻulu ʻo e tokotahá.

  2. Hili fakamaʻamaʻa hono ongo nimá ki he ʻulu ʻo e tokotahá pea ui e tokotahá ʻaki hono hingoa kakató.

  3. Fakahaaʻi ʻokú ne fakahoko ʻeni ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  4. Fakahaaʻi ʻokú ne tākai ʻaki ia e lolo kuo ʻosi fakatapui ki hono tākai mo tāpuakiʻi ʻo e mahakí mo e faingataʻaʻiá.

  5. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

Ke fakamaʻu ʻa e tākaí, ʻe hilifaki fakamaʻamaʻa ʻe ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe toko taha pe tokolahi ange honau nimá ki he ʻulu ʻo e tokotahá. Ko e tokotaha leva te ne fakamaʻu ʻa e tākaí:

  1. Te ne ui e hingoa kakato ʻo e tokotahá.

  2. Fakahaaʻi ʻokú ne fakamaʻu ʻa e tākaí ʻaki e mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Foaki ha tāpuaki ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié.

  4. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.14

Ngaahi Tāpuaki ʻo e Fakafiemālie mo e Faleʻi, Kau ai mo e Ngaahi Tāpuaki Fakaetamaí

18.14.1

Tokotaha ʻOkú Ne Fakahoko ʻa e Tāpuakí

ʻE lava ʻe he kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ke foaki ha ngaahi tāpuaki ʻo e fakafiemālie mo e faleʻi ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí pea mo ha niʻihi kehe ʻoku nau kole ia.

ʻE lava ke foaki ʻe ha tamai ʻokú ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ha ngaahi tāpuaki fakaetamai ki heʻene fānaú. ʻE poupouʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ke nau kolea e ngaahi tāpuaki fakaetamaí ʻi he taimi ʻo e faingataʻá. ʻE lava ke lekooti e ngaahi tāpuaki fakaetamaí ke fakaʻaongaʻi fakafoʻituitui.

ʻOku ʻikai fiemaʻu ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ia ke ne kole ha ngofua mei ha taki lakanga fakataulaʻeiki ka ne foaki ha tāpuaki ʻo e fakafiemālie mo ha faleʻi pe tāpuaki fakaetamai.

18.14.2

Ngaahi Fakahinohinó

Ke foaki ha tāpuaki ʻo e fakafiemālie mo e faleʻí pe tāpuaki fakaetamai, ʻe hilifaki fakamaʻamaʻa ʻe ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ʻe toko taha pe tokolahi ange honau nimá ki he ʻulu ʻo e tokotahá. Pea ko e tokotaha te ne fakahoko ʻa e leá:

  1. Te ne ui e hingoa kakato ʻo e tokotahá.

  2. Te ne fakahaaʻi ʻoku fakahoko ʻa e tāpuakí ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Foaki ha tāpuaki, fakafiemālie, mo e faleʻi ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié.

  4. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.15

Ko e Tāpuakiʻi ʻo e Ngaahi ʻApi Nofoʻangá

ʻE lava ke tāpuakiʻi e ngaahi ʻapi ʻo e kāingalotú ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

18.15.2

Ngaahi Fakahinohinó

Ke tāpuakiʻi ha ʻapi, ko e tokotaha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, te ne:

  1. Fakataufolofola ki he Tamai Hēvaní ʻo hangē ko ia ʻi he lotú.

  2. Fakahaaʻi ʻokú ne fakahoko ʻeni ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Tāpuakiʻi ʻa e ʻapí ko ha potu toputapu ʻe lava ke ʻafio ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo fakahoko ha ngaahi lea ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻe he Laumālié.

  4. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

18.16

Tāpuakiʻi ʻo e Faʻitoká

18.16.1

Tokotaha ʻOkú Ne Tāpuakiʻi ʻa e Faʻitoká

Ko e taha ʻokú ne tāpuakiʻi ʻa e faʻitoká ʻoku totonu ko ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki mo ʻosi fakamafaiʻi ʻe he taki lakanga fakataulaʻeiki ʻokú ne tataki ʻa e ouaú.

18.16.2

Ngaahi Fakahinohinó

Ke tāpuakiʻi ha faʻitoka, ko e tokotaha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí te ne:

  1. Fakataufolofola ki he Tamai Hēvaní ʻo hangē ko ia ʻi he lotú.

  2. Fakahaaʻi ʻokú ne fakahoko ʻeni ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

  3. Tāpuakiʻi mo fakatapui ʻa e konga kelekele ʻoku telio aí ko ha mālōlōʻanga ki he sino ʻo e pekiá.

  4. Lotua ke fakatapui mo maluʻi ʻa e feituʻú kae ʻoua kuo hoko ʻa e Toetuʻú (ʻi he feituʻu ʻe taau aí).

  5. Kole ki he Tamai Hēvaní ke fakafiemālieʻi ʻa e fāmilí mo fakahaaʻi ha ngaahi fakakaukau ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié.

  6. Fakaʻosi ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

Kapau ʻoku fakamomofi ha sino ʻo ha mēmipa ʻo e Siasí, ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he taki maʻu mafai pulé ʻa ʻene fakakaukau leleí, ke fili pe ʻe tāpuakiʻi ʻa e feituʻu ʻoku tauhi ai ʻa e efuefú.

18.17

Ngaahi Tāpuaki Fakapēteliaké

ʻOku ʻi ai e totonu ʻa e mēmipa moʻui taau kotoa pē kuo ʻosi papitaiso ke maʻu ha tāpuaki fakapēteliake, ʻa ia te ne ʻomi ha fakahinohino fakalaumālie mei he Tamai Hēvaní (vakai, Sēnesi 48:14–16;49; 2 Nīfai 4:3–11).

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé pe ʻe ha tokoni naʻe vahe ki ai, ʻa e kāingalotu ʻoku fakaʻamu ke maʻu hanau tāpuaki fakapēteliaké. Kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá, ʻe teuteu ʻe he taha fakahoko ʻinitaviú ha Fakaongoongolelei Tāpuaki Fakapēteliake. Te ne fakahū ia ki he Polokalama ʻo e Tāpuaki Fakapēteliaké ʻi he ChurchofJesusChrist.org.

ʻE fakapapauʻi ʻe he tokotaha ʻokú ne foaki ha Fakaongoongolelei ki ha Tāpuaki Fakapēteliaké ʻoku fakapotopoto feʻunga ʻa e tokotahá ke mahino kiate ia ʻa e mahuʻinga mo e natula toputapu ʻo e tāpuakí.

18.17.1

Ko Hono Maʻu ʻo ha Tāpuaki Fakapēteliaké

Ka hili hano maʻu ʻo ha fakaongoongolelei, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e mēmipá ki he pēteliaké ke fokotuʻu ha taimi ke maʻu ai hono tāpuaki fakapēteliaké. ʻI he ʻaho ne alea ki aí, ʻoku totonu ke ʻalu ʻa e mēmipá ki he pēteliaké ʻi he loto faʻa lotu pea ʻi he teunga ʻo e Sāpaté.

Ko e tāpuaki fakapēteliake kotoa pē ʻoku toputapu, ʻikai fakahāhāholo, pea ʻoku fakafoʻituitui. Ko ia ai, ʻoku foaki fūfūnaki ia tukukehe pē ha kau mēmipa tokosiʻi ʻo e fāmilí ʻe lava ʻo fakaafeʻi.

ʻOku totonu ke mataʻikoloa ʻaki ʻe he taha ʻoku maʻu hono tāpuaki fakapēteliaké ʻa hono fakaleá, fakalaulauloto ki ai, pea moʻui taau ke ne maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofá, ʻi he moʻuí ni mo ʻitāniti.

ʻOku ʻikai totonu ke fakafehoanaki ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi tāpuakí pea ʻoku ʻikai totonu ke fakamatalaʻi ia tukukehe pē ki he kau mēmipa ofi ʻo e fāmilí. ʻOku ʻikai totonu ke lau ʻa e ngaahi tāpuaki fakapēteliaké ʻi he ngaahi houalotu ʻa e Siasí pe ko ha ngaahi fakataha fakatokolahi kehe.

Paaki