Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
26. Lekomeni Temipalé


“26. Ngaahi Lekomeni Temipalé,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá (2023).

“26. Ngaahi Lekomeni Temipalé,” Ngaahi Konga naʻe Filifili mei he Tohi Tu‘utuʻuni Fakakātoá

ʻĪmisi
ʻinitaviu ʻe he pīsopé ha tangata

26.

Lekomeni Temipalé

26.0

Talateú

Ko e hū ki he fale ʻo e ʻEikí ko ha faingamālie toputapu ia. ʻE fakalotolahiʻi ʻe he kau taki fakauōtí mo e fakasiteikí ʻa e kāingalotu kotoa pē ke nau moʻui taau pea mo maʻu ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá neongo kapau ʻoku ʻikai ke nau nofo ofi ki ha temipale.

ʻE fai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e meʻa kotoa ke fakapapauʻi ko e tokotaha kotoa pē ʻoku hū ki he fale ʻo e ʻEikí ʻoku nau taau ke fakahoko ia (vakai, Saame 24:3–5).

Kuo pau ke maʻu ʻe he kāingalotú haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga ka nau hū ki ha temipale.

ʻE talanoa ha pīsope mo ʻene palesiteni fakasiteikí kapau ʻoku ʻi ai haʻane ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e lekomeni temipalé ka ʻoku ʻikai tali atu ʻi he vahe ko ʻení. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e palesiteni fakasiteikí ki he ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e ngaahi fehuʻí.

26.1

Ngaahi Faʻahinga ʻo e Lekomeni Temipalé

ʻOku ʻi ai ha faʻahinga ʻe tolu ‘o e lekomeni:

  1. Lekomeni temipale maʻá e kāingalotu ʻoku teʻeki ai maʻu ʻenitaumení. Ko e ngaahi lekomeni ko ʻení maʻá e kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumeni ʻoku sila ki heʻenau mātuʻá pe fakahoko e papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá. ʻOku foaki ia ʻo fakafou ʻi he Maʻuʻanga Tokoni ki he Takí mo e Kalaké (LCR). Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai ki he 26.4

  2. Lekomeni temipale ki he ngaahi ouau moʻuí. Ko e lekomeni ko ʻení ʻoku maʻá e kāingalotu ia ʻoku maʻu honau ʻenitaumení pe sila ki hano mali. Ko e lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí ʻoku fakapipiki ia ki ha lekomeni temipale angamaheni maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení (fakamatalaʻi atu ʻi lalo).

  3. Lekomeni temipale maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení. Ko e lekomeni ko ʻení maʻá e kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá. ʻOku foaki kinautolu ʻo fakafou ʻi he LCR. ʻOkú ne fakamafaiʻi ha mēmipa ke kau ʻi he ngaahi ouau fakatemipale kotoa maʻá e kau pekiá. ʻOku toe fakaʻaongaʻi foki ia ʻi he taimi ʻoku silaʻi ai ha mēmipa kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni ki heʻene mātuʻa pe fānau ʻoku moʻui pe maté. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai ki he 26.3.

26.2

Ko Hono Maluʻi ʻo e Lekomeni Temipalé

26.2.1

Ko Hono Maluʻi ʻe he Kau Taki Lakanga Fakataulaʻeikí ʻa e Lekomeni Temipalé

Ko e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻi ke nau maʻu ha ʻū tohi lekomeni temipalé, ʻoku totonu ke nau tokangaʻi mo maluʻi lelei ia.

ʻE toe fakapapauʻi foki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻikai maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻikai fakamafaiʻí ʻa e fakamatala ki he lekomeni temipale ʻoku ʻi he LCR.

26.2.2

Lekomeni Mole pe Kaihaʻasí

ʻE kole ʻe he pīsopé ki he kāingalotú ke nau fakahā kiate ia ʻi he vave tahá,ʻo ka mole pe kaihaʻasi ʻenau lekomení. Te ne fakaʻaongaʻi, pe ko ha tokoni naʻe vahe ki ai pe ko e kalaké, ʻa e LCR ke kaniseli ʻa e lekomení ʻi he vave taha ʻe lavá. Kapau ‘oku ʻikai ma‘u ʻa e polokalama ko ‘ení, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e pīsopé ki he ʻōfisi ʻo e temipalé ke kaniseli ʻa e lekomení.

26.2.3

Kau Maʻu Lekomeni ʻOku ʻIkai ke Nau Moʻui ʻAki e Ngaahi Tuʻunga Moʻui Tāú

Kapau ʻe pehē ʻe he pīsopé ʻoku ʻikai moʻui ʻaki ʻe ha mēmipa ʻoku ʻi ai haʻane lekomeni kei ʻaonga, ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui tāú (vakai, (vakai, 26.3), te ne kole ʻa e lekomení ke fakafoki mai mei he mēmipá. Te ne fakaʻaongaʻi ʻa e LCR ke kaniseli ʻa e lekomení. Kapau ‘oku ʻikai ma‘u ʻa e polokalama ko ‘ení, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e pīsopé ki he ʻōfisi ʻo e temipalé ke kaniseli ʻa e lekomení.

26.3

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua ki Hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé

ʻOku totonu ke toki foaki pē ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ha lekomeni kapau ʻe tali totonu ʻe he mēmipá ʻa e ngaahi fehuʻi ki he lekomeni temipalé.

ʻI he siteikí, ʻe fakamoʻui (activate) ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe ko ha kalake fakasiteiki ʻa e lekomeni temipalé ʻi he LCR hili hono foakí. ‘I he vahefonuá, ʻe fakamoʻui ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakamisioná pe ʻe ha kalake fakamisiona ʻa e lekomení. Ko e lekomeni ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá ʻoku fakamoʻui ia ʻi he taimi ʻoku paaki ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe ʻe he palesiteni fakakoló.

26.3.1

ʻInitaviu Lekomeni Temipale ma‘á e Kāingalotu ʻi he Uōtí mo e Koló

ʻI he uōtí, ʻoku fakahoko ʻe he pīsopé, pe ko ha tokoni ne vahe ki ai, ʻa e ʻinitaviu ki he lekomeni temipalé pea foaki e lekomení kiate kinautolu ʻoku moʻui tāú. ‘I he koló, ko e palesiteni fakakoló te ne fai ʻa e ‘initaviu lekomeni temipalé mo foaki e lekomení.

‘I he uōtí, ʻe ʻinitaviu fakataautaha ʻe he pīsopé ‘a e kāingalotu ʻoku:

  • Maʻu honau ‘enitaumeni pē ʻonautolú (vakai, 27.1 mo e 27.2).

  • Sila ki ha hoa mali (vakai, 27.3).

‘I he ngaahi tūkunga fakavavevavé, ka ʻoku ʻikai ʻatā ʻa e pīsopé, ʻe lava ke ne fakamafaiʻi ha taha ‘o hono ongo tokoní ke ne fai ʻa e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.

Kimu‘a pea foaki ha lekomeni ʻi he ngaahi tūkunga ʻoku hiki atu ‘i ʻolungá, ‘e toe vakaiʻi ‘e he pīsopé ʻa e lekooti ‘o e mēmipá ke fakapapauʻi ʻoku ‘ikai ke ʻi ai ha kiʻi fakamatala makehe fekau‘aki mo ha ngaahi fakangatangata ki hono mēmipasipi ʻi he Siasí. Ko e kāingalotu ko ia ‘oku maʻu honau ‘enitaumení pe sila ki ha hoa malí, te ne toe fakapapau‘i foki:

  • ʻOku lekooti e papitaiso mo e hilifakinima ʻa e tokotahá ʻi he lekooti mēmipasipí.

  • Kuo maʻu ʻe he houʻeiki tangatá ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Hili hano ʻinitaviu ‘e ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló, ‘e ʻinitaviu leva ‘e ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e kāingalotu ‘oku nofo ʻi he siteikí. ‘Oku fakahoko ʻe ha mēmipa ‘o e kau palesitenisī fakamisioná ʻa e ‘initaviu hono uá maʻá e kāingalotu ʻoku nofo ‘i he vahefonuá. ‘Oku ʻikai fakahoko ‘e ha palesiteni fakavahefonua ha ‘initaviu lekomeni temipale tukukehe ʻo ka fakangofua ʻe he kau Palesitenisī ‘Uluakí.

26.3.2

ʻInitaviu Lekomeni Temipale maʻá e Kāingalotu ʻi he Ngaahi Feituʻu Vāmamaʻó

ʻOku nofo ha kāingalotu ʻe niʻihi ‘i ha ngaahi feituʻu ʻe fie maʻu ai ha fakamole lahi ki he fefolauʻaki pe fuʻu faingataʻa ke nau fakataha mo ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe fakamisioná. ‘I he ngaahi tūkunga pehení, ‘e lava ʻe ha palesiteni temipale ʻo ʻinitaviu ‘a e tokotahá mo fakamoʻoni ‘i he lekomení. Kimu‘a peá ne fakahoko ʻa e ‘initaviú, te ne talanoa mo e palesiteni fakasiteikí pe fakamisioná. ʻOku totonu ke ʻosi ʻinitaviu ʻa e mēmipá ʻe he pīsopé, ko ha tokoni kuo fakamafaiʻi, pe ko e palesiteni fakakoló, pea mo fakamoʻoni ʻi he lekomení.

26.3.3

Ko Hono Fakahoko ʻo ha ʻInitaviu Lekomeni Temipalé

ʻOku ʻikai totonu ke tānaki atu pe toʻo (remove) ʻe he kau takí ha faʻahinga tuʻutuʻuni.

ʻOku ʻikai totonu ke fakavavevaveʻi ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku totonu ke fakataautaha ia. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú hono malí, taha ʻo e mātuʻá, pe tokotaha lahi kehe ke ʻi ai.

26.4

Ko Hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé ki he Kāingalotu ʻOku Teʻeki Maʻu ʻEnitaumení

26.4.1

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua

‘Oku foaki e lekomeni temipalé ki he kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumení, ʻo hangē ko ‘ení:

  • Maʻá e kāingalotu taʻu 11 pe motuʻa ange ke papitaiso mo hilifakinima maʻá e kau pekiá. (ʻE lava ke maʻu ʻe he kau finemuí mo e kau talavou kuo ʻosi fakanofó ha lekomeni temipale ʻo kamata ʻi Sānuali ʻo e taʻu ʻoku hoko ai honau taʻu 12.)

  • Maʻá e kāingalotu ʻoku taʻu 8 ki he taʻu 20 ke silaʻi ki heʻenau mātuʻá. ‘Oku ʻikai fie ma‘u ʻe he fānau si‘i hifo he taʻu 8 ha lekomeni ke silaʻi ki heʻenau ongomātu‘á (vakai, 26.4.4).

  • Maʻá e kāingalotu taʻu 8 ki he 20 ke nau mamata ʻi he sila honau ngaahi tokoua, tuongaʻane mo e tuofāfine moʻuí, pe fānau moʻui kimuʻa ʻa e mali ua ʻo ha taha e ongomātuʻá, pe fānau moʻui ʻa e mātuʻá mo e mali uá, ki heʻenau mātuʻá.

Ko e kāingalotu naʻe ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá, ʻoku ʻikai foaki ange ha taha ʻo e ngaahi lekomeni kuo fakamatalaʻi ʻi he konga ko ʻení.

Ko ha mēmipa tangata ʻo e Siasí ʻoku taʻu motuʻa feʻunga ke ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, kuo pau ke fakanofo ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea toki lava ke ne maʻu ha lekomeni temipale.

26.4.2

Lekomeni Temipale ki he Kāingalotu Toki Papi Foʻoú

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e kāingalotu foʻou ʻoku taʻu motuʻa feʻungá ke maʻu ha lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá pē. Te ne fai ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ʻi he hili pē hono hilifakinima ʻa e mēmipá, ʻoku meimei ke ʻi loto ʻi ha uike ʻe taha (vakai, 26.4.1). Ki he houʻeiki tangatá, ʻe lava ke fai ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ko ha konga ʻo honau ʻinitaviu ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné.

26.4.3

Lekomeni Temipale ki he Papitaiso mo e Hilifakinima Fakafofongá Pē

Ko e ngaahi lekomeni temipale ʻoku foaki ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá ʻe lava ke fakaʻaongaʻi taha pē ia ki he taumuʻa ko iá.

26.4.4

Ngaahi Lekomeni Temipale ki he Silaʻi ʻo e Fānau Moʻuí ki Heʻenau Mātuʻá

ʻE lava ke silaʻi ʻa e kāingalotu kuo ʻosi taʻu 21 pe motuʻa angé ki heʻenau mātuʻá pe mamata ʻi ha sila kapau pē kuo nau (1) ʻosi maʻu ʻenitaumeni mo (2) maʻu haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga.

26.5

Ko hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé ʻi he Ngaahi Tūkunga Makehé

26.5.1

Kāingalotu ʻOku Maʻu Honau ʻEnitaumení

Ko e kāingalotu moʻui taau ʻoku nau loto ke maʻu honau ʻenitaumení te nau lava ʻo fai ia ʻi he taimi te nau lavaʻi kotoa ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ko ʻení:

  • Kuo pau ke nau ʻosi taʻu 18.

  • Kuo nau ʻosi mei he akó pe ʻoku ʻikai ke nau toe ako ʻi he ako māʻolungá pe ko ha ako ʻoku tatau mo ia.

  • Kuo ‘osi ha ta‘u kakato ʻe taha mei honau hilifakinimá.

  • ‘Oku nau ongoʻi ha holi ke ma‘u mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e temipalé ‘i he kotoa ʻo ʻenau mo‘uí.

Makehe mei aí, kuo pau ke ʻuluaki maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ha tangata ka ne toki maʻu hono ʻenitaumení. Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu honau ‘enitaumení, vakai ki he 25.2.8. Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo e niʻihi ʻe lava ke nau ma‘u ‘enitaumení, vakai ki he 27.2.1

26.5.3

Kau Faifekau kei Talavou ʻOku Foki Mai mei he Ngāue Mavahe mei ʻApí

ʻE fokotuʻu ʻe he palesiteni fakamisioná ʻa e ʻahó pea fakamo‘ui ʻa e lekomení ke ‘osi hono ʻaongá ʻi ha māhina pē ʻe tolu mei he ‘aho ʻe foki ai ʻa e faifekaú ki ‘apí.

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e faifekau kuo ʻosi maí ke foaki ange ha lekomeni temipale foʻou ʻi he fakaʻosinga e māhina ʻe tolu ʻe ʻosi ki ai e lekomení.

26.5.4

Kāingalotu Ne ʻIkai Aʻu ʻo Taʻu Taha ʻEnau Nofo ʻi ha Uooti Tatau

ʻE fetuʻutaki ʻa e pīsopé, pe ko hano tokoni ne vahe ki ai, ki he pīsope kimuʻá kae toki fai ha ʻinitaviu lekomeni temipale.

26.5.7

Kāingalotu ʻOku Fakafāfine pe Fakatangatá (Transgender)

ʻOku totonu ke talatalaifale ʻa e palesiteni fakasiteikí mo e kau Palesitenisī Fakaʻēliá ke fakaleleiʻi e ngaahi tūkunga fakafoʻituituí ʻi ha founga pelepelengesi mo ha ʻofa faka-Kalaisi (vakai, 38.6.23).

26.5.8

Kāingalotu Ne Nau Fai ha Angahala Mamafá

He ʻikai lava ke maʻu ha lekomeni temipale ʻa ha mēmipa naʻá ne fai ha angahala mamafa kae ʻoua kuó ne fakatomala (vakai 32.6).

26.5.9

Kāingalotu Kuo Fakafoki Mai hili Hano Toʻo pe Fakafisi e Mēmipasipi ʻi he Siasí

26.5.9.1

Kāingalotu Naʻe Teʻeki Maʻu ʻEnitaumeni Kimuʻá

He ʻikai foaki ki he kāingalotu ko ʻení ha lekomeni ke maʻu honau ʻenitaumení kae ʻoua kuo ʻosi ha taʻu kakato ʻe taha mei he ʻaho naʻe fakafoki mai ai kinautolu ki he Siasí ʻi he papitaiso mo e hilifakinimá.

26.5.9.2

Kāingalotu Ne ʻOsi Maʻu ʻEnitaumeni Kimuʻa

He ʻikai lava ke maʻu ʻe he kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá ha faʻahinga lekomeni temipale kae ʻoua kuo fakafoki ange honau ngaahi tāpuaki fakatemipalé ʻo fakafou ʻi he ouau ki hono fakafoki ʻo e ngaahi tāpuakí.

Paaki