38.

Lawatu kei na iDusidusi ni Lotu

38.1

Vakaitavi ena Lotu

Na Tamada Vakalomalagi e lomani ira na Luvena. “Era sa tautauvata kecega vua na Kalou,” ka sa sureti ira kecega ko Koya mera “lako mai vua ka vakaivotavota ena nona vinaka” (2 Nifai 26:33).

38.1.1

Dau Tiko ena Soqoni ni Lotu

Sa kidavaki na tamata taucoko kina soqoni ni sakaramede, soqoni tale eso ena Sigatabu, kei na veika ni bula veimaliwai e Na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai. Sa itavi ni iliuliu vakatulewa me vakadeitaka ni sa rokova na ituvatuva tabu o ira kece ka tiko kina.

Sa dodonu mera levea na veivakasosataki se veivagolei tani o ira na tiko kina ka veisaqasaqa kina sokalou se na inaki tale eso ni soqoni. Sa dodonu me rokovi na yabaki ni bula kei na itovo e gadrevi taucoko ena soqoni ni Lotu kei na soqo duidui tale eso. Sa gadrevi kina na veivakuwai mai na itovo ni gagano e matanavotu kei na isulusulu se irairai e vakavuna na veivagolei tani. E tarova talega na caka ni itukutuku vakapolitiki se vosataki ni kena vakabibitaki na ituvatuva ni yagonisucu se so tale na ituvaki ni bula ena dua na sala e vakamalumalumutaka na soqoni eso e vakanamata vua na iVakabula.

Kevaka e tiko na itovo tawarakorako, na veivakasalataki vuni ni bisopi se peresitedi ni iteki me vakayacori ena yalo ni loloma. E vakayaloqaqataki ira ka itovo tawamatau tu mera vakanamata ni taura dei toka e dua na tikina tabu me baleti ira na tiko taucoko me vakabibitaki kina na sokalou vua na Tamada Vakalomalagi kei na iVakabula.

Na valenisoqoni ni Lotu e sa iyau tudei tu ka vakatautaki kina lawatu ni Lotu. O ira na tamata ka tawamuria rawa na veidusidusi oqo ena kerei ena sala veidokai mera kakua ni tiko ena soqoni ni Lotu kei na soqo eso.

38.2

Lawatu ni Cakacaka Vakalotu kei na Veivakalougatataki

Na itukutuku raraba me baleta na cakacaka vakalotu kei na veivakalougatataki sa vakarautaki tu ena wase e 18. Na itukutuku me baleta na cakacaka vakalotu ni valetabu sa vakarautaki tu ena wase e 27 kei na 28. Sa rawa vei bisopi mera veitaratara kei peresitedi ni iteki kevaka e tiko na nodra taro. E rawa ni veitaratara na peresitedi ni iteki kina Mataveiliutaki ni Wasewase ke tiko na nodra vakatataro.

38.3

Vakamau Vakamatanitu

O ira na veiliutaki ni Lotu era na vakauqeti ira na lewenilotu me rawa nira vakadonui me ra vakamau ena valetabu ka me ra qai vakamau ka vauci sara ena valetabu. Kevaka e vakatara na lawa ni vanua, sa rawa vei ira na iliuliu ni Lotu, mera vakayacora na vakamau vakamatanitu.

Na vakamau vakamatanitu e dodonu me vakayacori me vaka na lawa ni vanua e vakayacori kina na vakamau.

38.3.1

O Cei me Veivakamautaki Vakamatanitu

Ni vakatarai ena lawa ni vanua, sa rawa vei ira na vakailesilesi ni Lotu era veiqaravi tiko oqo mera vakayacora na nodra veikacivi mera vakayacora e dua na soqoni ni vakamau vakamatanitu:

• Peresitedi ni Kaulotu

• Peresitedi ni iteki

• Peresitedi ni Tikina

• Bisopi

• Peresitedi ni tabana

O ira na vakailesilesi oqo e rawa walega nira vakayacora e dua na vakamau vakamatanitu ena kedrau maliwa e dua na tagane kei na dua na yalewa. Na ituvaki kece ka tarava e dodonu talega me vakayacori:

• Na yalewa se tagane ka vakarau vakamau e lewe ni Lotu se tiko na nona tikinisiga ni papitaiso.

• E dua ga vei rau na ivolatukutuku ni lewenilotu nei yalewa se tagane ka vakarau vakamau e sa tiko, se na qai tiko ni oti na papitaiso, ena taba ni Lotu ka vakatulewa kina o koya na vakaitutu.

• Sa vakadonui vakalawa na vakaitutu ni Lotu me veiqaravi ena dua na vakamau vakamatanitu ena vanua me na vakayacori kina na vakamau.

38.3.4

Vakamau Vakamatanitu e Vakayacori ena Veivale ni Lotu

Na soqo ni vakamau ena rawa ni vakayacori ena dua na vale taukena na Lotu kevaka ena sega ni vakalatilati kina veisoqoni tudei vakalotu. Na vakamau e dodonu me kua ni vakayacori ena Sigatabu se yakavi ni Moniti. Na vakamau ka vakayacori ena veivale taukena na Lotu e dodonu me rawarawa ka vakaturaga. Na sereivakatagi e dodonu me ka tabu, rokovi, ka rekitaki.

Sa rawa ni vakayacori na vakamau ena loma ni valenilotu, ena olo ni veivakamarautaki, se ena dua tale na rumu e veiganiti. Na vakamau e dodonu me muria na idusidusi ni kena vakayagataki vakadodonu na valenilotu.

38.3.6

Soqoni ni Vakamau Vakamatanitu

Ni qarava na vakamau vakamatanitu na vakaitutu ni Lotu ena vosa vei rau na veiwatini ka kaya, “Yalovinaka drau veitauri ena ligamudrau imatau.” Ena qai kaya, “[Na yacai tagane taucoko] kei [Na yacai yalewa taucoko], drau sa veitauri tu ena ligamudrau imatau me ivakaraitaki ni veiyalayalati drau sa vakarau cakava ena mata ni Kalou kei ira na vei ivakadinadina oqo.” (E rawa ni rau digitaka se vakatura na veiwatini o ira na ivakadinadina oqo ni bera na soqo.)

Ena qai vosa vei tagane o koya na vakaitutu ka taroga, “[Na yacai tagane taucoko], ko sa tauri [Na yacai yalewa taucoko] me watimu vakalawa ni vakamau, ka o sa yalataka mai na galala ni lomamu kei na nomu digidigi mo nona itokani ka watina vakalawa ni vakamau nio na kabiti koya ka sega tale ni dua; nio na dau rokova na lawa kece sara, nai tavi kei na yalayala ka salavata kei na ituvaki savasava ni vakamau; ka mo na dau lomana, doka, ka maroroi koya ena gauna taucoko ni nomudrau bula?”

Me na qai sauma na tagane, “Io” se “Au na kitaka vakakina.”

Me na qai vosa na vakaitutu ni Lotu vua na yalewa ka taroga, “[Na yacai yalewa taucoko], ko sa tauri [Na yacai tagane taucoko] me watimu vakalawa ni vakamau, ka ko sa yalataka mai na galala ni lomamu kei na nomu digidigi mo nona itokani ka watina vakalawa ni vakamau ka ona kabiti koya ka sega tale ni dua, ka ona muria na lawa kecega, itavi kei na yalayala ka salavata kei na ituvaki savasava ni vakamau; ka ona lomana, doka ka maroroi koya ena gauna kece ni nomudrau bula?”

Me sauma na yalewa, “Io” se “Au na kitaka vakakina.”

Ena qai vosa vei rau na veiwatini na vakaitutu ni Lotu ka kaya: “Ena kaukauwa vakalawa sa tu vei au ena noqu itutu vakaitalatala qase ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, Au sa cavuta kina vei kemudrau, [na yacai tagane] kei [na yacai yalewa] ni drau sa veiwatini, ka vauci vakalawa ena nomudrau gauna taucoko ni bula vakayago oqo.”

(Na vosa me cavuta na italatala ka sega ni veiqaravi vaka vakailesilesi vakatulewa ni Lotu: “Ena kaukauwa vakalawa sa tu vei au ena noqu itutu vakaitalatala ena [tabana ni mataivalu se isoqosoqo vakamatanitu], Au sa cavuta kina vei kemudrau, [na yacai tagane] kei [na yacai yalewa] ni drau sa veiwatini, ka vauci vakalawa ena nomudrau gauna taucoko ni bula vakayago oqo.”)

“Me vakalougatataka na Kalou na nomudrau sa mai vauci oqo ena reki kei ira na nomudrau kawa ka mo drau bula balavu vata ena marau, me vukei kemudrau ko Koya mo drau rokova na veiyalayalati tabu drau sa mai cakava. Au sa yalataka oqo vei kemudrau ena yaca ni Turaga o Jisu Karisito, emeni.”

Na veisureti me rau regu na veiwatini e sega ni vakaukauwataki, ka vakatau ena itovo ni vanua ka rau vakamau kina na veiwatini.

38.4

Lawatu ni Veivauci

Na cakacaka vakalotu ni veivauci ni valetabu e semata na matavuvale me tawamudu ena nodra tovolea na lewenilotu me ra rokova na veiyalayalati era cakava ena nodra ciqoma na cakacaka vakalotu. Na cakacaka vakalotu ni veivauci e oka kina na:

• Nodrau vauci e dua na tagane kei watina.

• Nodra vauci na gone vei ira na itubutubu.

O ira era maroroya na nodra veiyalayalati ena nodra na veivakalougatataki yadua ni veivauci. E dina oqo kevaka mada ga e sa voroka na wati koya na tamata oya na veiyalayalati se vakasuka mai na vakamau.

O ira na gone yalodina era sa vauci vei nodra itubutubu se sucu e loma ni veiyalayalati era taura vei ira na veivakalougatataki me ra itubutubu tawamudu. E dina oqo kevaka mada ga era bokoca na nodra veivauci ni vakamau na itubutubu, era vakasuka mai na nodra lewena na Lotu, se kere vakacegu mai kina.

Sa dodonu vei ira na lewenilotu mera veitalanoa kei nodra bisopi kevaka e tiko na nodra taro me baleta na lawatu ni veivauci. Ena veitaratara o bisopi vei peresitedi ni iteki ke tiko eso na nona vakatataro. E rawa vei ira na peresitedi ni iteki me ra veitaratara kei na mataveiliutaki ni valetabu ena nodra tikina ni valetabu, na Mataveiliutaki ni iWasewase, se na Valenivolavola ni Mataveiliutaki Taumada kevaka e tiko eso na nodra vakatataro.

38.5

iSulu ni Valetabu kei na Qameni

38.5.1

iSulu ni Valetabu

Ena gauna ni cakacaka vakalotu ni edaumeni kei na veivauci ena valetabu, era dau dara na lewe ni Lotu na isulu vulavula. Era dara na marama na isulu vulavula oqo: e dua na ivinivo liga-balavu se liga-tolu-na-ikava (se dua na liku kei na dua na liga-tolu-na-ikava isulu kovu), sitokini se itatara, kei na ivava se ivava sabisabi.

Era dara na tagane na isulu vulavula oqo: e dua na sote liga-balavu, neketae se tae leka, tarausese, sitokini, kei na vava se ivava sabisabi.

Ena gauna ni edaumeni kei na cakacaka vakalotu ni veivauci, era na daramaka na lewenilotu eso tale na isulu ni soqoni e dela ni nodra isulu vulavula.

38.5.2

Rawati ni iSulu ni Valetabu kei na Qameni

Era na vakayaloqaqataki ira na lewenilotu vakaedaumeni o ira na iliuliu ni tabanalevu kei na iteki me ra rawata vakai ira na nodra isulu ni valetabu. E rawa ni voli na qameni kei na isulu ni valetabu mai na sitoa ni Lotu se ena store.ChurchofJesusChrist.org. E rawa ni rau veivuke vei ira na lewenilotu na vunivola ni iteki kei na tabanalevu ena nodra otataka na isulu.

38.5.5

Daramaki kei na Taqomaki ni Qameni

O ira na lewenilotu era ciqoma na edaumeni era cakava e dua na veiyalayalati mera dara na qameni ni valetabu ena nodra bula taucoko.

Na qameni ni valetabu e dua na ivakananumi ni veiyalayalati a vakayacori ena loma ni valetabu, ni daramaki vakadodonu ena noda bula taucoko, ena veitaqomaki mai na veitemaki kei na ca. Sa dodonu me daramaki na qameni ena loma ni sulu e taudaku. E sega ni dodonu me luva ena vuku ni itaviqaravi e rawa saraga ni caka ni daramaki tu na qameni, ka sega ni dodonu me veisautaki me sotava na veimataqali isulusulu duidui. O ira na lewenilotu sa taura na edaumeni sa dodonu mera vaqara na veituberi ni Yalo Tabu me sauma na nodra vakatataro ena daramaki ni qameni.

Sa dua na madigi tabu na daramaki ni qameni, eda vakaraitaka tiko na noda sa tugana e lomada me da muria na iVakabula ko Jisu Karisito.

E ka ni tamata yadua kevaka e vinakata me daramaka e ruku se taudaku ni qameni ni valetabu e dua tale na isulu-e-loma.

Raica na 26.3.3.

38.5.7

Vakarusai ni Qameni kei na iSulu ni Soqoni ni Valetabu

Me vakarusai na qameni makawa, me ra kotiva tani ka vakarusa na lewenilotu na ivakatakilakila. Mera qai kotikotilaka na lewenilotu na vo ni qameni me kua ni kilai ni qameni. Na vo ni isulu e rawa ni biu laivi.

E rawa vei ira na lewenilotu me ra solia na qameni kei na isulu ni valetabu se vinaka tu na kedra ituvaki vei ira eso tale na lewenilotu bula kilikili era sa edaumeni oti.

38.5.8

iSulu ni Veibulu ni Valetabu

Kevaka e rawa, na leweniloti sa mate ka enidaumeni oti mera na bulu se kama vata kei na isulu ni valetabu. Kevaka ena sega ni kilikili se sega ni rawa ena vuku ni ivakarau vakavanua se na ivalavala ni veibulu, sa na rawa ni lobi ga vakavinaka ka biu e yasa ni yago ena loma ni kisinimate na isulu.

A yago ni tagane e na vakasulumi ena isulu ni valetabu kei na isulu vulavula vakaoqo: e dua na sote ligabalavu, neketai, tarausese balavu, sitokini, kei na ivava se ivava sabisabi. A yago ni yalewa e na vakasulumi ena isulu ni valetabu kei na isulu vulavula vakaoqo: e dua na ivinivo liga-balavu se liga-tolu-na-ikava (se liku kei na isulu kovu liga-balavu se liga-tolu-na-ikava), sitokini se sitokini balavu, kei na ivava se ivava sabisabi.

Na isulu ni soqoni e valetabu e vakatikori e na yago me vaka e dusimaki ena edaumeni. Na icurucuru e vakatikori ena tabana imatau ka vesu na kena wa ena tolona i mawi. E vesu na epereni wavokita na tolona. Na ioro e vesu wavoki e tolona ka vesu edua na bou e dibina imawi. Na nona isala na tagane ena toka vakatikitiki e yasana me yacova na gauna sa na sogo vakadua kina na kisi. Sa na qai biu na isala me tiko na bou ena dela ni daliga imawi. Na nona iubi na yalewa e rawa ni tevuki e dela ni ilokoloko e daku ni uluna. Na ubi ni mata ni dua na yalewa ni bera ni laki bulu se vakamai e dau vakatau ki na lewa ni matavuvale.

38.6

Lawatu ni Bula Savasava

38.6.1

Vakalutu

A vakarota na Turaga, “Mo kakua ni … laba, ka sega ni kitaka e dua na ka vakaoqori” (Vunau kei na Veiyalayalati 59:6). E saqata na Lotu na vakalutu digitaki e veiganiti vakatamata se vakaveimaliwai. Na lewenilotu mera kua ni coko, vakayacora, vakarautaka, sauma, vakadonuya, se vakauqeta na vakalutu. Na veisau duadua ga e rawa ni yaco oya na gauna:

• Sa vakavuna kina na bukete na kucu vakasaurarataki se veiyacovi vakaveiwekani voleka.

• Sa navuca kina e dua na vuniwai matua ni sa koto ena ituvaki bibi na bula se ivakarau ni bula ni tina ni gone.

• Sa navuca kina e dua na vuniwai matua ni sa mavoa vakaca na gone ka na sega ni bula rawa na gone dramidrami ena nona sucu mai.

Na veisau eso mada ga oqo e sega sara ni vakadonuya dei tu na vakalutu. Na vakalutu e dua na ka bibi duadua. E dodonu me qai vakasamataki walega ni ra sa ciqoma na tamata era veiqaravi kina na veivakadeitaki ena masu. E rawa nira veitalanoa kei na nodra bisopi na lewenilotu me tiki ni iwalewale oqo.

38.6.2

Veivakacacani

Na veivakacacani sai koya na nodra qaravi vakaca se vakaweleweletaki na tani ena sala e vakavuna na leqa vakayago, vakailavo, ni veiyacovi, se vakasama. Sa itutu ni Lotu na kena sega ni tokoni rawa na veivakacacani ena iwalewale cavaga. O ira ka vakacacana na watidra, luvedra, lewe ni matavuvale tale eso, se dua tale sa voroka na lawa ni Kalou kei na tamata.

Sa vakauqeti na lewenilotu taucoko, vakabibi o ira na itubutubu kei na veiliutaki, mera qaqarauni ka gumatua ka kitaka na ka kece era rawata mera taqomaki kina na gone kei na tani mai na veivakacacani. Kevaka era na kila na lewenilotu na gauna ni veivakalolomataki, mera qai ripotetaka vei ira na vakaitutu vakamatanitu ka kere ivakasala vua na bisopi. Sa dodonu mera kauwaitaka vakabibi na iliuliu ni Lotu na ripote ni veivakacacani ka kakua ni vakawalena.

Me ra vakacavara rawa na uabula taucoko ka cakacaka vata kei ira na gonelalai se itabagone na veituberi ni nodra taqomaki na gonelalai kei na itabagone ena loma ni dua na vula ni nodra tokoni tu (raica na ProtectingChildren.ChurchofJesusChrist.org). Mera na cakava tale na veituberi ena veiyatolu na yabaki.

Ni yaco na veivakacacani, na matai ni nodra itavi kusarawa nai iliuliu ni Lotu o ya na nodra vukei na vakacacani tu ka taqomaki ira na tamata rawai rawarawa mai na veivakacacani ena muri mai. Mera kakua ni vakauqeta na iliuliu e dua na tamata me tiko ga ena dua na itikotiko se ituvaki e veivakacacani tu se rerevaki.

38.6.2.1

Talevoni Veivuke ni Veivakacacani

Ena so na vanua, sa tauyavutaka tu na Lotu e dua na talevoni veivuke ni veivakacacani me vukei ira na peresitedi ni iteki kei na bisopi. Sa dodonu me ra qirita totolo na iliuliu oqo na talevoni veivuke ena ituvaki kece ena rairai vakacacani kina e dua na tamata—se na nona rawa ni vakacacani. Sa dodonu mera qirita talega kevaka e ra kidava tu e dua na lewenilotu ni sarava, volia, se veisoliyaka tiko na iyaloyalo vakasisila ni gone.

Ena vanua eso e sega kina na talevoni veivuke, sa dodonu me veitaratara kei na nona peresitedi ni iteki na bisopi ka kila tu na veivakacacani. E dodonu me qara veituberi na peresitedi ni iteki mai na daunivakasala vakalawa ni iwasewase ena valenivolavola ni iwasewase.

38.6.2.2

Veivakasalataki ena Kisi ni Veivakacacani Eso

O ira na vakaleqai tu ena veivakacacani era dau sotava na mavoa bibi kei na madua. O ira na peresitedi ni iteki kei na bisopi era veisotavi vei ira oqo ena yalololoma mai vuniyalodra kei na veikauwaitaki. Era na vakarautaka na veivakasalataki vakayalo kei na veitokoni me ra vukei kina mera vorata rawa na revurevu veivakarusai ni veivakacacani.

Ena so na gauna oira na vakaleqai era dau vakila na madua se beitaki ira na yalodra. O ira na vakaleqai era sega ni beitaki ena ivalavala ca. O ira na iliuliu era na vukei ira kei na nodra matavuvale me ra kila vinaka na loloma ni Kalou kei na veivakabulai e lako mai vei Jisu Karisito kei na Nona Veisorovaki (raica na Alama 15:8; 3 Nifai 17:9).

Sa dodonu vei ira na peresitedi ni iteki kei na bisopi me vukei ira na coko ena veivakacacani mera veivutuni ka muduka na nodra itovo veivakalolomataki. Kevaka sa coko e dua na uabula ena caka cala ni veiyacovi kei na dua na gone, ena rairai dredre sara toka me veisautaki na itovo. Na iwalewale ni veivutuni ena rairai balavu sara. Raica na 38.6.2.3.

Me ikuri ni kena ciqomi na nodra veivuke veivakauqeti na iliuliu ni Lotu, o ira na vakaleqai, na cakacala, kei na nodra matavuvale era na gadreva beka na veivakasalataki mai vei ira na kenadau vakaivola. Ena ivakamacala, raica na 31.3.6.

38.6.2.3

Nodra Vakacacani na Gone se iTabagone

E sa ivalavala ca bibi sara na nodra vakacacani na gone kei na itabagone (raica na Luke 17:2). Me vaka e vakayagataki eke, na nodra vakacacani na gone se itabagone e oka kina na veika oqo:

• Veivakacacani vakayago: Veivakamavoataki bibi ni yago ena ivalavala kaukauwa vakayago. Ena rairai sega ni laurai rawa eso na mosi.

• Veivakacacani se vakatawadodonu ni veiyacovi: Na vakayaco veiyacovi cavaga kei na dua na gone se itabagone se kena vakatarai nakiti tu se na nodra vukei na tani mera kitaka vakakina. Me vaka e vakayagataki eke, na veivakacacani ni veiyacovi e sega ni oka kina na veivakadonui ni rua na gone ka veivolekati na nodrau yabaki ni bula.

• Veivakacacani ni Yalo: Na vakayagataki ni vakarau kei na vosa eso me vakacacani vakabibi kina na ituvaki veidokai se yaga ni dua na gone se itabagone. Oqo e dau oka kina na caka veitaravi kei na tomani ni veivakacacani, veivagoleitani, kei na vakalelewa e veivakatotogani ka veivakayalolailaitaki. E rawa ni oka talega kina na veivakawaleni beci.

• iYaloyalo Vakasisila ni Gone: Raica na 38.6.6.

Ke kila tu se kidava na bisopi se peresitedi ni iteki na vakacacani ni gone se itabagone, na vakamuria vinaka o koya na idusidusi ena 38.6.2.1. Na vakayacoka talega o koya me veivuke ena taqomaki ni tomani ni veivakacacani.

E sa gadrevi na matabose ni lewe ni Lotu kei na ivakamacala ni volatukutuku ke dua na lewenilotu uabula e vakacacana e dua na gone se itabagone me vaka e vakamacalataki ena wase oqo. Raica talega na 38.6.2.5.

38.6.2.4

Vakacacani ni Watina se Dua Tale na Uabula

Sa wasoma ni sega ni tiko e dua na ivakamacala ni veivakacacani e rawa ni vakayagataki ena ituvaki taucoko. Ia, sa tiko na ivakatagedegede ni bibi ni ivakarau ni veivakacacani. Na ivakatagedegede oqo e rawa ni kovuta na kena vakayagataki vagauna na vosa kaukauwa eso kina veivakamavoataki bibi sara.

Ke sa kila na bisopi se peresitedi ni iteki na vakacacani ni dua na turaga/marama vakawati se dua tale na uabula, na vakamuria vinaka o koya na idusidusi ena 38.6.2.1. Na vakayacoka talega o koya me veivuke ena taqomaki ni tomani ni veivakacacani.

O ira na iliuliu era na qara na veidusimaki ni Yalotabu me navuci kina se sa ituvaki veiganiti vinaka sara na veivakasalataki yadua se matabose ni lewenilotu me wali kina na veivakacacani. Sa rawa ni ra veivakasalatakivata talega kei na nodra iliuliu donu ni matabete me baleta na ituvaki. Ia, na veivakacacani cavaga ni watina se dua tale na uabula e tubu ki na ivakatagedegede e vakamacalataki tu e ra sa gadreva na kena vakayacori na matabose ni lewenilotu.

• Veivakacacani vakayago: Veivakamavoataki bibi ni yago ena ivalavala kaukauwa vakayago. Ena rairai sega ni laurai rawa eso na mosi.

• Veivakacacani ni veiyacovi: Raica na ituvaki eso e vakaraitaki ena 38.6.18.3.

• Veivakacacani ni yalo: Na vakayagataki ni vakarau kei na vosa eso me vakacacani vakabibi kina na ituvaki veidokai se yaga ni dua na gone se itabagone. Oqo e dau oka kina na caka veitaravi kei na tomani ni veivakacacani, veivagoleitani, kei na vakalelewa e veivakatotogani ka veivakayalolailaitaki.

• Veivakacacani vakailavo: Lawakitaki vakailavo ni dua na tamata. Oqo e rawa ni oka kina na vakayagataki vakatani se vakatawadodonu ni yauqaqa, ilavo, se veika yaga tale eso ni dua na tamata. E rawa ni oka talega kina na taurivaki vakailoa ni kaukauwa vakailavo mai vua e dua na tamata. E rawa ni oka kina na vakayagataki ni kaukauwa vakailavo me vakasaurarataka na itovo.

38.6.2.5

Veikacivi ni Lotu, iVolatara ni Valetabu, kei na iVakamacala ni iVolatukutuku ni Lewenilotu

O ira na lewenilotu ka vakacacani ira na tani e sega ni dodonu me soli vei ira na veikacivi ena Lotu ka sega ni vakaivolatara ni valetabu me yacova ni ra sa veivutuni ka sa vagalalataki na vakatatabu ni lewe ni Lotu.

Ke dua na tamata e vakacacana e dua na gone se itabagone ena veiyacovi se vakacacana vakabibi vakayalo se vakayago e dua na gone se itabagone, ena vakamacalataki tu ena nona ivolatukutuku ni lewenilotu. E sega ni dodonu me soli vua e dua na veikacivi se ilesilesi me baleti ira na gonelalai se itabagone. Oqo e oka kina na kena sega ni soli na ilesilesi ni veiqaravi ki na dua na matavuvale era lewena tu na itabagone se gonelalai ena itikotiko. Sa vaka talega kina na nodra sega ni okati na itabagone mera itokani ni veiqaravi. Na vakatatabu oqo sa dodonu me dei tu vakavo ga ke sa vakadonuya na Mataveiliutaki Taumada na vagalalataki ni vakamacala.

38.6.2.6

Veimatabose ni iTeki kei na Tabanalevu

Ena matabose ni iteki kei na tabanalevu, era na dau railesuva e veigauna na mataveiliutaki ni iteki kei na matabisopi na lawatu ni Lotu kei na idusidusi ena tarovi kei na wali ni veivakacacani. Era na vakasaqara na iliuliu kei ira na lewe ni matabose na veidusimaki ni Yalotabu ni ra veivakavulici ka veivosakitaka na ulutaga karoni oqo.

Me ra vakaitavi talega na lewe ni matabose ena veituberi ni nodra taqomaki na gonelalai kei na itabagone (raica na 38.6.2).

38.6.2.7

Veika Vakalawa e Baleta na Veivakacacani

Ke sa voroka na lawa virikotori na ivakarau ni veivakacacani ni dua na lewenilotu, sa dodonu me sagai koya na lewenilotu na bisopi se peresitedi ni iteki me ripotetaka na veika sa yaco ki na liga ni lawa se tabana ni matanitu veiganiti tale eso.

Sa dodonu me ra vakayacora na iliuliu ni Lotu kei na lewenilotu na itavi vakalawa taucoko ni kena ripotetaki na veivakacacani kina tabana ni matanitu eso.

38.6.4

Yalani ni Vakaluveni

Sa itavi talei ki na dua na veiwatini me rau vakarautaka na yago me nodra na luvena vakayalo na Kalou, ka me nodrau itavi na tubera ka susuga (raica na 2.1.3). Na lewa me baleta na levu ni luvedra kei na gauna me ra sucu mai kina e ka vakamareqeti sara ka vakatamata yadua. E dodonu me biu ga vei rau na veiwatini kei na Turaga.

38.6.5

Tiko Savasava kei na Yalodina

Sa lawa ni tiko savasava ni Turaga na:

• Vakuwai mai na veiyacovi ena taudaku ni nodrau vakamau vakalawa e dua na turaga kei na dua na marama.

• Yalodina ena loma ni vakawati.

Na veigaganotaki vakayago ni veiwatini e sa nakiti tu me ka totoka ka tabu. E sa qisia na Kalou me ra buli kina na gone ka vakatakila na veilomani dina vakaveiwatini.

38.6.6

iYaloyalo Vakasisila ni Gone

Sa saqata vakabibi na Lotu na yaloyalo vakasisila ni gone enai walewale cavaga. Kevaka e kila tiko na bisopi se peresitedi ni iteki ni vakaitavi e dua na lewenilotu ena yaloyalo vakasisila ni gone, na vakamuria vakavinaka o koya na ivakasala ena 38.6.2.1.

38.6.8

Seleti Tani ni Dua na Tiki ni Yagodra Tabu na Marama

Na Lotu e sega ni duavata ena kena seleti tani e dua na tiki ni yagodra tabu na marama.

38.6.10

Veiyacovi vakaveiwekani voleka

Sa saqata vakabibi na Lotu nai walewale cavaga ni veiyacovi vakaveiwekani voleka. Me vaka e vakayagataki eke, na veiyacovi vakaveiwekani voleka oya na veiyacovi ni:

• Dua na itubutubu kei na dua na gone.

• Dua na tubunigone kei na dua na makubuna.

• Veitacini.

• Dua na momo se nei kei na dua na vugona yalewa se vugona tagane.

Me vaka e vakayagataki eke, na gone,makubuna,veitacini,vugona yalewa, kei na vugona se luvena tagane e oka kina na veimaliwai vakaitubutubu, dauniveisusu, vakacabecabe, se veikauwaitaki.

Ni sa vakaleqai e dua na gone ena veiyacovi vakaveiwekani voleka, na qirita na bisopi se peresitedi ni iteki na talevoni veivuke ni veivakacacani ni Lotu ena vanua eso e tiko kina (raica na 38.6.2.1). Ena vanua tale eso, me na qara na peresitedi ni iteki na veituberi mai na daunivakasala vakalawa ni iwasewase ena valenivolavola ni iwasewase. Sa dau vakayaloqaqataki talega me veivakasalataki vata kei na vakailesilesi ni Veiqaravi ni Matavuvale se na manidia ni welefea kei na bula rawati koya ena valenivolavola ni iwasewase.

Ena gadrevi na matabose ni lewe ni Lotu kei na vakatakilakilataki ni ivolatukutuku ke dua na lewenilotu e coko ena veiyacovi vakaveiwekani voleka. Na veiyacovi vakaveiwekani voleka sa dau voleka ni gadreva tu kina na Lotu me vakasuka na lewenilotu ni dua na tamata.

Ke dua na gone e coko ena veiyacovi vakaveiwekani voleka, na veitaratara na peresitedi ni iteki kei na Valenivolavola ni Mataveiliutaki Taumada ena veidusimaki.

O ira era vakaleqai ena kucu era dau sotava na vakamavoataki bibi. Era na veisotavi na iliuliu ena yalololoma kei na veikauwaitaki mai vu ni yalodra. Era vakarautaka na veitokoni vakayalo kei na veivakasalataki me vukei ira ena nodra vorata rawa na revurevu veivakarusai ni veiyacovi ni veiwekani voleka.

Ena so na gauna ko ira na vakaleqai era dau vakila na madua se beitaki ira na yalodra. O ira na vakaleqai era sega ni beitaki ena ivalavala ca. O ira na iliuliu era na vukei ira kei na nodra matavuvale me ra kila vinaka na loloma ni Kalou kei na veivakabulai e lako mai vei Jisu Karisito kei na Nona Veisorovaki (raica na Alama 15:8; 3 Nifai 17:9).

Me ikuri ni kena ciqomi na nodra veivuke vakauqeti na iliuliu ni Lotu, era na gadreva beka ko ira na vakaleqai kei na nodra matavuvale na ivakasala mai vei ira na kenadau. Me baleta na itukutuku, raica na 38.6.18.2.

38.6.12

Na Cakaisausau

Na cakaisausau e raimatua ki na butobuto ka veimuataki ki na veivakaisini. E vakarusa na vakabauti Karisito.

Na cakaisausau e oka kina na sokalou vei Setani. E oka talega kina na itaviqaravi butobuto eso ka ra sega ni salavata kei na kosipeli i Jisu Karisito. Na itaviqaravi vakaoqo e oka kina na (ia e sega ni yalani kina) tukuni-gauna, veirukaki, kei na ivalavala ni veivakabulai e vakatotomuria na kaukauwa ni matabete ni Kalou (raica na Moronai 7:11–17).

Mera kua ni vakaitavi na lewenilotu ena ivalavala kecega ni sokalou i Setani se coko ena sala cava ga ni cakaisausau. Me ra kakua ni vakanamata ki na butobuto vakaoqo ena veivosaki se ena veisoqoni ni Lotu.

38.6.13

Yaloyalo vakasisila

Sa saqata vakabibi na Lotu na yaloyalo vakasisila ena iwalewale cavaga. Na mataqali vakayagataki ni yaloyalo vakasisila cavaga e vakaleqa na bula ni tamata yadua, matavuvale, kei na bula vakaitikotiko. E vakasava tani talega na Yalo ni Turaga. Sa dodonu mera vorata na lewenilotu na veiwalewale taucoko ni yaloyalo vakasisila ka saqata na kedra tabaki, vakatetei, ka vakayagataki.

Na veivakasalataki yadua kei na vakatatabu mamada ni lewenilotu e sa dau veiganiti tu ena vukei ni dua na tamata me veivutunitaka na vakayagataki ni yaloyalo vakasisila. E sega ni dau vakayacori na matabose ni lewenilotu. Ia, ena rairai veiganiti na matabose ena vakayagataki vakagumatua ka vakarawarawa ni yaloyalo vakasisila e sa vakavu leqa vakalevu tu ki na bula vakawati se matavuvale ni lewenilotu (raica na 38.6.5). E sa gadrevi na matabose ke dua na lewenilotu e kitaka, wasea, taura tu, se raica veitaravi tu na ivakatakarakara eso ni yaloyalo vakasisila ni gone (raica na 38.6.6).

38.6.14

Lewavakatani

Na tamata kece sa luve ni Kalou. O ira kece oqo era sa veitacini ka veiganeni ka ra lewe ni Nona matavuvale vakalou (raica “Na Matavuvale: Ai Vakaro ki Vuravura Raraba”). Na Kalou “sa buli ira ka ra sa dra vata na lewe ni veivanua kecega” (Cakacaka 17:26). “Ka sa tautauvata na tamata kecega” Vua (2 Nifai 26:33). Na tamata yadua e “talei e matana” (Jekope 2:21).

Na lewavakatani e sega ni salavata kei na vosa vakatakilai ni Kalou. Na taleitaki se na beci mai vua na Kalou ena vakatau kina yalodina Vua kei na Nona ivakaro, sega ena roka ni kuli ni tamata se dua tale na ivakarau ni bula.

Na Lotu e kacivi ira na tamata kecega me ra biuta tani na itovo ni rai kei na ivalavala ni lewavakatani kina dua ga na ilawalawa se tamata yadua. E dodonu me ra liutaka na lewe ni Lotu na vakatorocaketaki ni veidokai vei ira kece na luve ni Kalou. Era muria na lewenilotu na ivakaro ni iVakabula mera lomani ira na tani (raica na Maciu 22:35–39). Era segata mera tamata dau caka vinaka ki na tamata kecega, ka cata na lewavakatani kecega. Oqo e oka kina na lewavakatani eso e yavutaki ena kawatamata, duiyavusa, vanua, mataqali, tagane se yalewa, yabaki, vakaleqai, ituvaki vakavanua se iyau, vakabauta vakalotu se sega, kei na malele ni gagano.

38.6.15

Veivinakati Vakatagane Vata se Vakayalewa Vata kei na Kena iTovo

Na Lotu e vakayaloqaqataki ira na matavuvale kei na lewenilotu mera dolele yani ena veinanumi, loloma, kei na veidokai vei ira na tamata era dau taleitaki ira era mataqali vata. Sa dau vakauqeta talega na Lotu meda dau veiciqomi vakararaba ka vakacilava na kena ivakavuvuli ni yalovinaka, veivakaduavatataki, lomani ira na tani, ka dokai ira na tamata kecega. Na Lotu e sega ni dua na nona ile ena vu ni veivinakati vakatagane se vaka yalewa vata.

Na ivakaro ni Kalou e vakatabuya na itovo tawa savasava kecega, se vakamataqali vata se tagane kei na yalewa. Era na veivakasalataki na iliuliu ni Lotu vei ira na lewenilotu era sa voroka na lawa ni tiko savasava. Era na vukei ira na iliuliu me ra kila vakamatata na vakabauti Jisu Karisito kei na Nona Veisorovaki, na ivakarau ni veivutuni, kei na inaki ni bula e vuravura.

Na vakilai ni veivinakati vaka-tagane/yalewa vata e sega ni ivalavala ca. O ira na lewenilotu e tu vei ira na yalo oqori ka ra sega ni sasagataka se cakacakataka era bula tiko me vaka na ituvatuva nei Tamada Vakalomalagi me baleti ira na Luvena kei na ivunau ni Lotu. Era na veitokoni ka vakayaloqaqataki ira na iliuliu ena nodra sasaga me ra bula me vaka na ivakaro ni Turaga. Sa rawa vei ira na lewenilotu oqo me ra ciqoma na veikacivi ni Lotu, vakaivolatara ni valetabu, ka ciqoma na cakacaka vakalotu ni valetabu kevaka era sa kilikili kaya. O ira na tagane lewe ni Lotu e rawa ni ra ciqoma ka vakayagataka na matabete.

O ira kece na lewenilotu era maroroya na nodra veiyalayalati era na ciqoma na veivakalougatataki yalataki kece sara ena veigauna tawamudu ke vakatara vei ira se sega na nodra ituvaki me ra ciqoma na veivakalougatataki ni vakamau tawamudu kei na bula vakaitubutubu ena bula oqo (raica na Mosaia 2:41).

38.6.16

Veiwatini Vakatagane se Yalewa

Me vaka ga na ivakavuvuli vakalotu, ka tukuni ena ivolanikalou, sa vakadeitaka kina na Lotu ni nodrau vakamau e dua na tagane kei na dua na yalewa sa ka bibi sara ki na Nona inaki na Dauveibuli me baleta na nodra icavacava tawamudu na Luvena. Sa vakadeitaka kina na Lotu ni lawa ni Kalou e vakamacalataka na vakamau me nodrau vakaduavatataki e dua na tagane kei na dua na yalewa e dodonu vakalawa.

38.6.17

Vuli ni Veiyacovi

Sa nodra itavi taumada na itubutubu mera vakavulici ira na luvedra ena veika e baleta na veiyacovi. E dodonu vei ira na itubutubu mera dina, matata, ka dau veivosaki tikoga kei ira na luvedra me baleta na bulabula ni veimoceri buladodonu.

38.6.18

Vakacacani ni Veiyacovi, Kucu, kei na iWalewale Tale Eso ni iValavala Kaukauwa ena Veiyacovi

Sa saqata vakabibi na Lotu na veivakacacani ni veiyacovi. Me vaka e vakayagataki eke, sa ibalebale ni veivakacacani ni veiyacovi na lavaki ni veiyacovi tawavinakati cavaga kina dua tale na tamata. Na veiyacovi kei na dua na tamata ka sega ni rawa ni soli veivakadonui vakalawa e sa vakatokai me veivakacacani ni veiyacovi. Na veivakalolomataki ni veiyacovi e rawa ni yaco talega vua e dua na watina se ena dua na veiwekani ni veigadivi. Ena itukutuku ni veivakacacani ni veiyacovi ni dua na gone se itabagone, raica na 38.6.2.3.

Na veivakacacani ni veiyacovi e kovuta e dua na ivalavala raraba, mai na veivakatotogani ki na kucu kei na so tale na ivakarau ni bula ni ivalavala kaukauwa ena veiyacovi. E rawa ni yaco vakayago, vakavosa, kei na sala tale eso. Me baleta na veidusimaki ni nodra vakasalataki na lewenilotu era sotava na veivakacacani, kucu, se so tale na ivalavala kaukauwa ni veiyacovi, raica na 38.6.18.2.

Ke ra sa kidava tu na iliuliu kei na lewenilotu na veivakacacani ni veiyacovi, era na vakayacoka me ra taqomaki kina na vakaleqai kei ira na tani ena gauna totolo duadua. Oqo e oka kina na soli ni ripote vei ira na vakaitutu vakamatanitu ka vakaraitaki vua na bisopi se peresitedi ni iteki. Kevaka e dua na gone e sa vakacacani, sa dodonu mera na vakamuria na lewenilotu na ivakasala e tiko ena 38.6.2.

38.6.18.2

Nodra Vakasalataki na Vakaleqai ni Veivakalolomataki, Kucu, kei na So Tale na iVakarau ni iValavala Kaukauwa ni Veiyacovi

O ira era vakaleqai ena veiyacovi, kucu, se so tale na ivalavala kaukauwa ni veiyacovi era dau sotava na vakamavoataki bibi. Nira tukutuku lo vua e dua na bisopi se peresitedi ni iteki, me na sauma mai ena yalololoma kei na veikauwaitaki. Ena vakarautaka na veivakasalataki vakayalo kei na veitokoni me vukei ira na vakaleqai mera rawa na revurevu veivakarusai ni veivakacacani. Ena qirita talega o koya na naba ni talevoni ni veivakacacani ni Lotu me dusimaki kina ena vanua e vakarautaki kina.

Ena so na gauna ko ira na vakaleqai era dau vakila na madua se beitaki ira na yalodra. O ira na vakaleqai era sega ni beitaki ena ivalavala ca. Era sega ni dau beitaki ira na vakaleqai na iliuliu. Era na vukei ira na vakaleqai kei na nodra matavuvale me ra kila na loloma ni Kalou kei na veivakabulai e lako mai vei Jisu Karisito kei na nona Veisorovaki (raica na Alama 15:8; 3 Nifai 17:9).

E rawa beka nira digitaka na lewenilotu mera wasea na itukutuku me baleta na veivakacacani se ivalavala kaukauwa, me ra kakua ni raimatua vakasivia na iliuliu ena kena matailalai. Oqo e rawa ni veivakaleqai vei ira era vakaleqai tu.

Me ikuri ni kena ciqomi na nodra veivuke vakauqeti na iliuliu ni Lotu, era na gadreva beka ko ira na vakaleqai kei na nodra matavuvale na ivakasala mai vei ira na kenadau. Ena ivakamacala, raica na 31.3.6.

38.6.18.3

Matabose ni Lewenilotu

Ena rairai gadrevi na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na tamata ka veiyacovi ena ivalavala kaukauwa se vakacacana e dua. Ena gadrevi na matabose ni lewenilotu ke dua na lewenilotu e coko ena kucu se beitaki ena dua tale na ivalavala kaukauwa ni veiyacovi.

38.6.20

Vakamatei Koya se Kukuna

Na bula vakayago e dua na isolisoli talei mai vua na Kalou—e dua na isolisoli ka dodonu me rokovi ka taqomaki. Na Lotu e tokona vakaukauwa na tarovi ni vakamatei koya vakataki koya.

E vuqa na tamata era dau vakasamataka na kukuna era vinakata me kunea na vakacegu mai na mosi vakayago, vakasama, loma, se vakayalo. O ira na tamata vakaoqo era gadreva na loloma, veivuke, kei na veitokoni mai vei ira na matavuvale, iliuliu ni Lotu, kei na kenadau vakaivola.

Ena vakarautaka o bisopi na veitokoni vakalotu kevaka e dua na lewenilotu e vakasamataka tiko na kukuna se sa tovolea oti. Ena vukei koya talega vakatotolo na lewenilotu me rawata na veivuke mai vei ira na kenadau vakaivola.

Se cava ga na sasaga vinaka duadua vei ira na daulomani, iliuliu, kei na kenadau, na kukuna e sega ni dau rawarawa ni tarovi. E biuta mai na yalokavoro titobu, tiko yavavala ni loma, kei na taro sega ni saumi me baleti ira na nodra daulomani kei ira na tani. Me ra veivakasalataki ka veivakacegui na iliuliu ki na matavuvale. Era na vakarautaka na veisusu kei na veitokoni.

E sega ni dodonu vua e dua na tamata me muduka vakataki koya na nona bula. Ia, na Kalou duadua ga ena rawa ni vakatulewataka na nona vakasama, ivalavala, kei na ivakatagedegede ni vakatulewa (raica na 1 Samuela 16:7; Vunau kei na Veiyalayalati 137:9).

O ira e sa takali e dua na nodra daulomani mai na kukuna sa rawa ni ra kunea na inuinui kei na veivakabulai vei Jisu Karisito kei na Nona Veisorovaki.

38.6.23

Ira na Duimoimoi

Era sotavi bolebole drakidrakita na duimoimoi. O ira na lewenilotu kei na sega ni lewenilotu ka oka vaka duimoimoi—kei na nodra matavuvale kei na itokani—sa dodonu me ra qaravi ena veikauwaitaki, yalovinaka, yalololoma, kei na ivakarau ni loloma levu va-Karisito. Sa kidavaki na tamata taucoko me tiko ena soqoni ni sakaramede, soqoni tale eso ena Sigatabu, kei na soqo ni veimaliwai eso ni Lotu (raica na 38.1.1).

Na yago vakatagane/vakayalewa e sa dua na tiki bibi ni ivakarau ni yavu ni bula marau ni Tamada Vakalomalagi. Na ibalebale nakiti ni yago vakatagane/vakayalewa ena ivakaro ni matavuvale e ivakatakilakila ni yagona ena gauna ni sucu. E sotava eso na tamata na nanuma ni sega ni veiraurau tu na nodra ivakatakilakila vakayago kei na nodra kilai tani vakatagane/vakayalewa. Me kena ilutua, sa rawa ni ra vakatakilai me duimoimoi. Na Lotu e tu ga vakaikoya ena vuku ni nodra vakabauta na tamata era tukuna ni ra duimoimoi.

E levu na vakaitavi ena Lotu kei na cakacaka vakalotu ni matabete eso e sa tautauvata ena yago vakatagane/vakayalewa. Sa rawa ni a papitaiso ka vakadeitaki na tamata duimoimoi me vaka e dusimaki tu ena 38.2.8.10. Sa rawa talega ni ra vakayagataka na sakaramede ka ciqoma na veivakalougatataki ni matabete. Ia, sa ciqomi na veitabaki ni matabete kei na cakacaka vakalotu ni valetabu me vaka na yagona tabu e sucu kina.

Era veivakasalataki na iliuliu ni Lotu ena vorati ni veivakameautaki digitaki vakavuniwai se veisele ena inaki ni kena sagai me veisau ki na yago veibasai vakatagane/vakayalewa ni yagona tabu ni sucu e dua na tamata (“veisautaki ni yago tabu”). Era veivakasalataki na iliuliu ni kena vakayacori na veika oqo ena vakavuna na vakatatabu ni lewe ni Lotu.

Era veivakasalataki talega na iliuliu ena vorati ni veisautaki ni veimaliwai. Na veisau ni veimaliwai e oka kina na veisau ni isulusulu se irairai, se veisautaki ni dua na yaca se vosa baleti koya, me vakatakilai koya kina e dua me dua tani mai na yagona tabu ni sucu. Era veivakasalataki na iliuliu ni o ira ka veisau vakaveimaliwai ena sotava eso na vakatatabu ni lewe ni Lotu ena gauna kece ni veisau oqo.

Na vakatatabu e oka kina na ciqomi se cakacakataki ni matabete, ciqomi se vakayagataki ni ivolatara ni valetabu, kei na ciqomi ni so na veikacivi ni Lotu. E dina ga ni vakatatabutaki tu eso na dodonu ni lewe ni Lotu, sa kidavaki tu na vakaitavi ni Lotu tale eso.

Kevaka sa navuca e dua na lewenilotu me veisautaka na ikacivi ni yaca e vinakata se vosa baleti koya, sa rawa ni volai na yaca oya ena tikina ni yaca vinakati ena ivolatukutuku ni lewenilotu. Sa rawa ni kacivi na tamata oya ena yaca e vinakata ena tabanalevu.

E duidui vakalevu na ituvaki eso mai na tabanilotu ki na tabanilotu kei na tamata ki na tamata. Era veivosaki vata na lewenilotu kei na iliuliu ka vakakina na Turaga. Era na vukei ira na iliuliu vakaitaukei na Mataveiliutaki ni iWasewase ni vakaraitaka ena yalo kauwai na ituvaki ni tamata yadua. Era veivosaki na bisopi kei na peresitedi ni iteki. Sa dodonu mera qara ivakasala na peresitedi ni iteki kei na peresitedi ni kaulotu mai na Mataveiliutaki ni iWasewase (raica na 32.6.3).

38.7

Lawatu ni Veiqaravi Vakavuniwai

38.7.2

Bulu se Kama

Na matavuvale nei koya sa mate ena vakatulewataka me bulu se vakamai na yagona. Era na rokova na nodra gagadre na tamata yadua.

Ena so na vanua, e lavaki ena lawa me kama na yago. Ena so tale na kisi, na veibulu e sega ni dau manata se dau sega ni sauma rawa na matavuvale. Ena veigauna kece, sa dodonu me na dau rokovi ka dokai na yago. E dodonu me ra vakadeitaka na lewenilotu ni sa dau vakayagataki na kaukauwa ni Tucaketale (raica na Alama 11:42–45).

Ena veivanua e rawa kina, me na vakasulumi na yagona na lewenilotu sa mate ka sa edaumeni oti ena isulu ni valetabu ena gauna e bulu se vakamai kina (raica na 38.5.8).

38.7.3

O Ira na Gone Era Mate ni bera na Nodra Sucu (Sucumate kei na Lutudole)

E rawa ni ra lewa na itubutubu se me caka na lotu ni ivakananumi se bati ni ibulubulu.

Na cakacaka vakalotu ni valetabu e sega ni gadrevi se vakayacori me baleti ira na gone era mate ni bera ni ra sucu. Ia, oqo e sega ni tarova na nona rawa ni laki lewena na matavuvale ena gauna tawamudu. Era sa vakayaloqaqataki na itubutubu mera vakararavi vua na Turaga ka vakasaqara na Nona vakacegu.

38.7.4

Mudukinibula

Na bula vakayago sa isolisoli mareqeti mai vua na Kalou. Na mudukinibula e sa na tarova na nona bula e dua na tamata ka vakararawataki mai na dua na mate sega ni wali rawa se so tale na ituvaki. Na tamata e vakaitavi ena mudukinibula, oka kina na nona vukei e dua me kunati koya, sa vorata na ivakaro ni Kalou.

Na tarovi se vakuwai ni ivakarau ni itotoko bibi ni bula vua e dua na tamata ena icavacava ni bula e sega ni vakasamataki ni mudukinibula (raica na 38.7.11).

38.7.5

Veitauvi ni HIV kei na Macaibulu

O ira na lewenilotu e tauvi ira na HIV (human immunodeficiency virus) se o koya sa tauvi koya na Macaibulu (acquired immunodeficiency syndrome) e dodonu me ra na kidavaki ena soqoni kei na itaviqaravi ni Lotu. Na nodra soqoni e sega ni leqataki ki na nodra bula na tani.

38.7.8

Veiqaravi Vakavuniwai kei na Tiko Bulabula

Nida vakasaqara na veivuke vakavuniwai, cakacakataka na vakabauta, ka ciqoma na veivakalougatataki ni matabete ena cakacaka vata me veivakabulai, me vaka na nona inaki na Turaga.

Me ra kakua ni vakayagataka se kacivaka na lewenilotu eso na veiqaravi vakavuniwai se qaranabula e sega ni matata na kena dodonu, vakayalo, se vakalawa. O ira e tiko na nodra leqa ni bula e dodonu mera veivosaki kei ira na kenadau vakavuniwai ka ra vakalaiseni ena vanua era veiqaravi kina.

38.7.9

Wainimate Mariwana

Na Lotu e saqata na vakayagataki ni mariwana me baleta na inaki sega ni vakavuniwai. Raica na 138.7.14

38.7.11

Vakabalavutaki ni Bula (oka kina na iTokoni ni Bula)

Mera kua ni vakaogai na lewenilotu ena nodra saga me vakabalavutaki na nodra bula ena sala e vakatani. Na vakatulewa oqo e vinaka duadua me cakava na tamata, kevaka e rawa, se mai vei ira na lewe ni matavuvale. E dodonu me ra vakasaqara na ivakasala donu vakavuniwai kei na veidusimaki vakalou ena masu.

38.7.13

iCula ni Tatarovi

Na wainimate e qaravi mai vei ira na kenadau vakavuniwai nuitaki era na taqomaka na bulabula kei na maroroi ni bula. Era sa vakayaloqaqataki na lewe ni Lotu me ra taqomaki ira, ira na luvedra, kei na nodra itikotiko ena iculanitatarovi.

Me kena ilutua, sa nodra itavi na tamata yadua mera vakatulewa ga vakataki ira me baleta na iculanitatarovi. Kevaka e tiko nodra lomaleqa na lewenilotu, e dodonu mera veivakasalataki kei ira na kenadau vakavuniwai nuitaki ka vakasaqara talega na veidusimaki ni Yalo Tabu.

38.7.14

Vosa ni Vuku kei na iValavala Bulabula

Na Vosa ni Vuku e ivunau ni Kalou. Era sa vakamatatataka na parofita ni ivakavuvuli ena Vunau kei na Veiyalayalati 89 e okati kina na vakatatabu mai na tavako, gunu kaukauwa (alakaolo), kei na gunu katakata (ti kei na kofi).

E tiko tale eso na veika veivakaleqai kei na ivakarau e sega ni vakaraitaki ena Vosa ni Vuku se mai vei ira na iliuliu ni Lotu. Sa dodonu mera dau vakayagataka na lewenilotu na vuku kei na vakatulewa ena masumasu ena kena vakatuburi na nodra bula vakayago, vakayalo, kei na bula ni lomadra.

38.8

Lawatu Vakaveiliutaki

38.8.1

Veisusugi kei na Veiqaravi ni Veimaroroi

E rawa ni vakalougatataki ira na gone kei na matavuvale na susugi ni gone kei na veiqaravi ni veimaroroi. Na matavuvale veilomani, ka tawamudu e rawa ni vakavurei mai na veisusugi. Se ra gole mai na gone kina dua na matavuvale ena veisusu se sucu, era sa tautauvata ena talei ni nodra veivakalougatataki.

O ira na lewenilotu era gadreva mera veisusu se veiqaravi ena nodra maroroi na gone e dodonu mera talairawarawa kina lawa veiganiti taucoko ni vanua kei na matanitu e okati kina.

38.8.4

Nodra Saini kei na Kedra iTaba na Vakaitutu Raraba, Vakailesilesi Raraba, kei na Vitusagavulu ni iWasewase

Mera kua ni vakasaqara na lewenilotu na nodra saini na Vakaitutu Raraba, Vakailesilesi Raraba, se Vitusagavulu ni iWasewase. Ni vakayacori na veika oqo ena raici sobu kina na nodra ilesilesi tabu kei na yalo ni sokalou. Ena vakataotaki ira talega mera sotavi ira na lewenilotu tale eso.

Mera kakua ni dau tabaki ira na Vakaitutu Raraba, Vakailesilesi Raraba, se na Vitusagavulu ni iWasewase ena loma ni valenilotu o ira na lewenilotu.

38.8.7

Mekasini ni Lotu

E okati ena mekasini ni Lotu na:

• Na iTokani vei ira na gone.

• Me iSakisaki ni iTabagone vei ira na itabagone.

• Na Liaona me baleti ira na qasecake.

E vakayaloqaqataki ira na lewenilotu taucoko na Mataveiliutaki Taumada me ra wilika na mekasini ni Lotu. Na mekasini e rawa ni vukei ira na lewenilotu mera vulica na kosipeli i Jisu Karisito, vulica na nodra ivakavuvuli na parofita bula, ka ra vakila ni ra semati ki na matavuvale ni Lotu raraba, sotava na bolebole ena vakabauta, ka toro voleka yani vua na Kalou.

38.8.8

Yaca ni Lotu, iVakatakilakila Vakavosa, kei na iVakatakarakara

Na yaca ni Lotu, ivakatakilakila vakavosa, kei na ivakatakarakara era sa ivakatakilakila taumada ni Lotu.

iVakatakilakila Vakavosa kei na iVakatakarakara. Na ivakatakilakila vakavosa kei na ivakatakarakara ni Lotu (raica na ivakaraitaki e cake) me na vakayagataki walega ena nodratou veivakadonui na Mataveiliutaki Taumada kei na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua. Era na sega beka ni vakayagataki me iukuuku. Se me vakayagataki ena sala ni rawa i lavo, se kacivaki ivoli, ni tamata yadua.

38.8.10

Kompiuta

Na kompiuta kei na kena parokaramu e vakayagataki ena veivalenilotu ni Lotu era sa vakarautaki ka vakatulewataki tiko mai na itikotiko liu ni Lotu se na valenivolavola ni iwasewase. Era vakayagataka na iliuliu kei ira na lewenilotu na ivurevure oqo me tokona na inaki ni Lotu, oka kina na cakacaka ni tuva kawa.

Na parokaramu kece sara ni kompiuta oqo e dodonu me vakalaisenitaki vakadodonu ki na Lotu.

38.8.12

iYaragi ni Lewenivuli

E vakarautaka na Lotu na ivola eso me vukei ira na lewenilotu mera vulica ka bulataka na kosipeli i Jisu Karisito. Oqo era oka kina na ivolanikalou, itukutuku ni koniferedi raraba, mekasini, ivolavakarau, ivola tabaki, kei na ivurevure tale eso. Era na veivakayaloqaqataki na iliuliu vei ira na lewenilotu me ra vakayagataka na ivolanikalou kei na ivurevure tale eso ni gadrevi me vulici na kosipeli e vale.

38.8.14

iSulusulu kei na iRairai

Era sa vakayaloqaqataki na lewe ni Lotu mera vakaraitaka na nodra doka na yago ena nodra digidigi me baleta na isulusulu kei na irairai veiganiti. Na veika veiganiti e duidui ena dui itovo vakavanua kei na soqo duidui eso.

38.8.16

Siga ni lolo

E rawa nira lolo ena dua ga na gauna na lewenilotu. Ia, era dau muria na imatai ni siga ni Vakacecegu ni vula oya ena siga ni lolo.

E dua na siga ni lolo e oka kina na masu, ka sega ni kana ka gunu ena dua na gauna 24 na auwa (kevaka e rawa), ka solia na isolisoli ni lolo ena yalodina. Na isolisoli ni lolo e dua na isolisoli me vukei ira era vakaleqai tu (raica na 22.2.2).

Eso na gauna e dau vakayacori na Lotu raraba se soqoni ni vanua ena imatai ni siga ni Vakacecegu ni vula. Ni yaco na ka oqo, ena vakadeitaka na mataveiliutaki ni iteki e dua na siga ni Vakacecegu me baleta na siga ni lolo.

38.8.17

Veimau iLavo kei na Lotari

E saqata ka veivakasalataki na Lotu me kua na veimau ilavo ena sala cava ga. Oqo e oka kina na beti ni qito kei na lotari ka cicivaki vaka-matanitu.

38.8.19

Tawa Vanua

O ira na lewenilotu era tiko ga ena nodra vanua vakaitaukei e vakavuqa me dau nodra na madigi mera tara cake ka vaqaqacotaka na Lotu e kea. Ia, na curuvanua kina dua tale na matanitu sa digidigi ni tamata yadua.

O ira na lewenilotu era toki kina dua tale na matanitu e dodonu me ra talairawarawa ki na lawa kece sara e gadrevi (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 58:21).

Mera kua ni vakadonuya na daukaulotu mera laki vukei ira na tamata mera curuvanua.

38.8.22

Lawa ni Matanitu

Sa nodra itavi na lewenilotu mera muria, rokova, ka tokona na lawa ni vanua era tiko kina se gade kina (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 58:21–22; Yavu ni Vakabauta 1:12). Oqo e oka kina na lawa e vakatabuya na kaulotu.

38.8.25

Veitaratara ni Lewenilotu ki na iTikotiko Liu ni Lotu

O ira na lewenilotu era sega ni dau vakayaloqaqataki mera qiri, imeli, se volaivola vei ira na Vakaitutu Raraba me baleta na taro vakaivunau, bolebole ni tamata yadua, se kerekere. Era sa vakauqeti na lewenilotu me ra gole vei ira na nodra iliuliu e na nodra vanua, oka kina na nodra peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei se peresitedi ni kuoramu ni italatala qase, ni ra vakasaqara na veidusimaki vakayalo (raica na 31.3

38.8.27

Lewenilotu era Vakaleqai Vakayago

Era sa vakayaloqaqataki na iliuliu kei ira na lewenilotu me ra sotava na nodra gagadre o ira kece era bula tiko ena loma ni nodra tabanilotu. Era sa ka bibi na lewenilotu era vakaleqai tu vakayago ka rawa nira cau ena veisala e vakaibalebale cake. O ira na vakaleqai e rawa ni ra leqa ni vakasama, veimaliwai, lomadra, se vakayago.

38.8.29

Matavakabauta Tale Eso

E vuqa sara na matavakabauta e kune kina na kaukauwa ni veivakauqeti, na veika vakaturaga, kei na veika e kilikili me dokai. O ira na daukaulotu kei ira na lewenilotu e dodonu mera qaqarauni ka rokova na nodra vakabauta kei na nodra itovo na tani me levei kina na veileti.

38.8.30

Vakaitavi Vakapolitiki kei na Veika Vakaitikotiko

Era sa vakayaloqaqataki na lewenilotu mera vakaitavi ena veika vakapolitiki kei na veika vakamatanitu. Ena vuqa na vanua, e rawa ni oka kina oqo:

• Veidigidigi.

• Duavata se veiqaravi ena ilawalawa vakapolitiki.

• Vakarautaki ni veitokoni vakailavo.

• Veitaratara kei ira na vakailesilesi ni isoqosoqo kei ira na matavakaturi.

• Veiqaravi ena itutu digitaki se lesi ena dua na yasana se matanitu raraba.

Era sa vakayaloqaqataki talega na lewenilotu mera vakaitavi ena inaki kilikili eso me yaco na vanua era vakaitikotiko kina me vanua bulabula me ra bula ka susuga cake kina na matavuvale.

O ira na iliuliu ni Lotu ena veivanua e dodonu mera ra kakua ni dau vakasoqoni ira na lewenilotu mera vakaitavi ena veika vakapolitiki. Me ra kakua talega ni tovolea na iliuliu mera veivakayarayarataki kina sala era vakaitavi kina na lewenilotu.

E dodonu mera levea talega na iliuliu kei ira na lewenilotu na veika era tukuna se vakayacora me vakadewataki kina ni sa veitokoni tiko na Lotu kina dua na ilawalawa vakapolitiki, na kena yavu, lawatu, se vua na kena matavakaturi.

38.8.31

Taqomaki ni Lewenilotu

Sa nodra itavi na iliuliu ni Lotu mera dau taqomaka na kedra itukutuku yadua na lewenilotu. E sega ni vakatarai mera vakayagataki na ivolatukutuku, ripote, dairekitori, kei na ivola vakaoqo ka nona na Lotu kina cakacaka ni tamata yadua, veivoli, se inaki eso vakapolitiki.

38.8.35

iSe

Me tiki ni nodra itavi mera vukei na vakaleqai (raica na Mosaia 4:26o ira na lewe ni Lotu era solia nodra gauna, taledi, kei na veitokani me kidavaki ira na ise me vaka era lewe ni itikotiko.

38.8.36

Kerei na Veivuke Vakailavo ni Lotu

Era sa vakauqeti na lewenilotu era vakaleqai tu mera veivosaki kei na nodra bisopi ka sega ni veitaratara kina itikotiko liu ni Lotu se kere ilavo vei ira na iliuliu ni Lotu tale eso se vei ira na lewenilotu.