3.

iVakavuvuli ni Matabete

3.0

iVakamacala Taumada

Na matabete sa ikoya na lewa kei na kaukauwa ni Kalou. Mai na matabete, sa vakacavara kina na Tamada Vakalomalagi na Nona cakacaka “me vakavuna na tawamate rawa kei na bula tawamudu ni tamata” (Mosese 1:39). Sa solia na Kalou na lewa kei na kaukauwa vei ira na Luvena tagane kei na yalewa e vuravura me ra veivuke ena vakayacori ni cakacaka oqo (raica na wase e 1).

3.1

Vakalesui mai ni Matabete

Na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai e isoqosoqo duadua ga e vuravura e tiko kina na lewa ni matabete. A ciqoma na Matabete i Eroni kei na kena idola na parofita o Josefa Simici mai vei Joni na Dauveipapitaisotaki (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 13:1). A ciqoma o koya na Matabete i Melikiseteki kei na kena idola mai vei iratou na iApositolo o Pita, Jemesa, kei Joni (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 27:12–13).

Ena valetabu e Kirtland, a rairai ki vei Josefa Simici o Mosese, Ilaisa, kei Ilaija ka solia ki vua na ikuri ni lewa e gadrevi me vakacavari kina na cakacaka ni Kalou ena veisiga e muri (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 110:11–16).

O iratou yadua na lewe ni Mataveiliutaki Taumada kei na Kuoramu ni Apositolo Le Tinikarua e ratou taura tu na idola taucoko ni matabete oqo nikua. O ira na iliuliu oqo era kaciva ka vakadonui ira na lewe ni Lotu tale eso me ra vakayagataka na lewa kei na kaukauwa ni matabete ni Kalou me ra veivuke ena Nona cakacaka ni veivakabulai kei na bula vakacerecerei.

3.2

Veivakalougatataki ni Matabete

Mai na veiyalayalati kei na cakacaka vakalotu ni matabete, sa vakarautaka na Kalou na veivakalougatataki levu vei ira taucoko na luvena. Na veivakalougatataki oqori e oka kina na:

• Papitaiso ka lewena na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai.

• Na isolisoli ni Yalo Tabu.

• Vakaivotavota ena sakaramede.

• Lewa kei na kaukauwa me veiqaravi kina ena veikacivi kei na ilesilesi eso ni Lotu.

• Ciqomi ni veivakalougatataki vakapeteriaki kei na so tale na veivakalougatataki ni matabete ni veivakabulai, veivakacegui, kei na veidusimaki.

• Vaka enidaumenitaki ena kaukauwa ni Kalou ena valetabu.

• Vauci ki na nomu matavuvale me tawamudu.

• Na yalayala ni bula tawamudu.

Era rawa ni ciqoma na luve ni Kalou na veivakalougatataki oqo ni matabete ka sotava na reki levu sara ni ra bulataka tu na kosipeli i Jisu Karisito.

3.3

Matabete i Melikiseteki kei na Matabete i Eroni

Ena Lotu, e wase rua tu na matabete: na Matabete i Melikiseteki kei na Matabete i Eroni (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:1).

3.3.1

Matabete i Melikiseteki

Na Matabete i Melikiseteki sa ikoya “na Matabete Tabu, me vaka na iVakarau ni Luve ni Kalou” (Vunau kei na Veiyalayalati 107:3). Sa ikoya na kaukauwa ena rawa kina ki vei ira na luvena tagane kei na yalewa na Kalou me ra vakataki Koya (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 84:19–21; 132:19–20).

“Na Matabete i Melikiseteki e koto kina na dodonu ni mataveiliutaki.” E tiko kina “na kaukauwa kei na dodonu ni veiliutaki ena veitutu kece sara ena lotu ena veitabagauna kecega e vuravura, me qarava na veika vakayalo” (Vunau kei na Veiyalayalati 107:8). Mai na dodonu oqo, era dusimaka ka qarava kina na iliuliu ni Lotu na cakacaka vakayalo taucoko ni Lotu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:18).

Na Peresitedi ni Lotu sa ikoya na bete levu vakatulewa ena Matabete i Melikiseteki (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:65–67 Na peresitedi ni iteki e bete levu vakatulewa ena iteki (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:8, 10; raica talega na wase e 6 ena ivoladusidusi oqo). Na bisopi e bete levu vakatulewa ena tabanalevu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:17; raica talega na wase e 7 ena ivoladusidusi oqo).

Me baleta na ivakamacala ni itutu kei na itavi ni Matabete i Melikiseteki, raica na 8.1

3.3.2

Matabete i Eroni

Na Matabete i Eroni “sa semati ga ki … na Matabete i Melikiseteki”(Vunau kei na Veiyalayalati 107:14). E oka kina na idola ni:

• Nodra veiqaravi na agilosi.

• Na kosipeli ni veivutuni.

• Qarava na veicakacaka vakalotu e taudaku, oka kina na papitaiso me bokoci kina na ivalavala ca.

(Raica na Vunau kei na Veiyalayalati 13:1; 84: 26–27; 107: 20.)

Na bisopi e peresitedi ni Matabete i Eroni ena tabanalevu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:15).

Me baleta na ivakamacala ni ilesilesi kei na itavi ni Matabete i Eroni, raica na 10.1.3.

3.4

Lewa ni Matabete

Na lewa ni matabete sa ikoya na veivakadonui ni matataka na Kalou ka veiqaravi ena Yacana. Ena Lotu, na lewa kece sara ni matabete e vakayacori ena nodra veidusimaki o ira era taura tu na idola ni matabete.

O ira na lewe ni Lotu tagane bula kilikili era ciqoma na lewa ni matabete ena veivakatikori ni matabete kei na veitabaki ki na itutu ni matabete eso. O ira na lewe ni Lotu me ra sa cakacakataka na lewa lesi era sa vakatikori kina se sa vakacolati kina me vukea na kena vakavatukanataki na cakacaka ni Kalou. Era na saumi taro na lewenilotu ki vua na Kalou kei ira e sa lesia ko Koya me ra veiliutaki ena sala era cakacakataka kina na Nona lewa (raica na 3.4.4).

3.4.1

Na iDola ni Matabete

Na idola ni matabete sa ikoya na lewa me dusimaki kina na vakayagataki ni matabete ena vukudra na luve ni Kalou. Na vakayagataki ni lewa ni matabete kece ena Lotu e sa dusimaki mai vei ira ka taura tu na idola ni matabete (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 65:2).

3.4.1.1

O Ira Ka Taura Tu na iDola ni Matabete

E taura tu o Jisu Karisito na idola taucoko ni matabete. Ena ruku ni Nona veidusimaki, sa soli na idola ni matabete vei ira na tagane me ra vakayagataka ena so na veikacivi me qaravi kina na cakacaka ni Kalou, me vaka e vakamacalataki toka era.

Na Turaga e sa solia vei ira yadua na Nona Apositolo na idola kece sara me baleta na matanitu ni Kalou e vuravura. Na Apositolo dede duadua ka se bula tiko, na Peresitedi ni Lotu, sa ikoya duadua ga na tamata ena delai vuravura ka vakadonui me vakayagataka na idola kece sara ni matabete (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 81:1–2; 107:64–67, 91–92; 132:7).

Ena ruku ni veidusimaki ni Peresitedi ni Lotu, sa soli vei ira na iliuliu ni matabete oqo na idola me rawa ni ra vakatulewa kina ena veivanua era vakaitavi kina.

• Peresitedi ni iteki kei na tikina.

• Ira na bisopi kei na peresitedi ni tabana.

• Peresitedi ni kuoramu ni Matabete i Melikiseteki kei na Matabete i Eroni.

• Peresitedi ni valetabu.

• Peresitedi ni kaulotu kei na peresitedi ni koronivuli ni kaulotu.

• Peresitedi ni vanua ivakananumi ni itukutuku makawa ni Lotu.

O ira na iliuliu oqo era na ciqoma na idola ni matabete ni ra sa vakatikori e na nodra veikacivi.

E sega ni soli na idola ni matabete vei ira tale eso, oka kina o ira na daunivakasala kivei ira na iliuliu ni matabete e veivanua se o ira na peresitedi ni veimataisoqosoqo ni Lotu. Ia, sa soli vei ira na iliuliu oqo na lewa lesi ni ra sa vakatikori kei na gauna era ciqoma kina na ilesilesi ena nodra veidusimaki o ira e tiko vei ira na idola ni matabete. Era na vakatulewa na peresitedi ni vei mataisoqosoqo ni Lotu ena ruku ni nodra veidusimaki o ira era taura tu na idola ni matabete (raica na 4.2.4).

3.4.1.2

iVakarau ki na Cakacaka ni Kalou

Na idola ni matabete e vakadeitaka ni sa vakayacori ena dua na ivakarau dodonu na cakacaka ni veivakabulai kei na bula vakacerecerei ni Kalou (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 42:11;132:8). O ira era taura tu na idola ni matabete era dusimaka na cakacaka ni Turaga ena loma ni nodra vanua ni ilesilesi. Na dodonu ni vakatulewa oqo e sa yaga walega ena itavi vakatabakidua e kacivi kina na iliuliu. Ena gauna e sa vakacegui kina o ira na iliuliu ni matabete mai na nodra veikacivi, era sa na sega ni taura na vei dola oqo.

O ira kece era na veiqaravi ena Lotu era na vakatikori se lesi ena ruku ni nona veidusimaki e dua e taura tu na idola ni matabete.

3.4.2

Vakatikori kei na Veitabaki ni Matabete

Ena ruku ni nodra veidusimaki na taura tu na idola ni matabete, sa soli na Matabete i Eroni kei na Matabete i Melikiseteki ki vei ira na tagane lewe ni Lotu bula kilikili (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 84:14–17). Ni sa soli na matabete vakadonui, sa na tabaki na tamata ki na dua na itutu ena matabete oya, me vaka na dikoni se italatala qase. Na lewe ni matabete e na cakacakataka na matabete me vaka na dodonu kei na itavi ni ilesilesi o ya (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:99).

Na tagane yadua ena Lotu i Jisu Karisito sa dodonu me saga me bula kilikili ka me ciqoma kina ka vakayagataka na Matabete i Melikiseteki me qaravi ira kina na tani. Ni sa ciqoma e dua na tagane na matabete oqo, e sa vakayacora vakakina e dua na veiyalayalati me qarava ena yalodina na nona itavi ni matabete. Sa ciqoma talega o koya mai vua na Kalou e dua na bubului, se yalayala, ni veivakalougatataki tawamudu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 84:33–44; raica talega na iDusidusi ki na iVolanikalou, “Bubului kei na Veiyalayalati ni Matabete”).

Ena ikuri ni ivakamacala me baleta na soli ni matabete kei na veitabaki, raica na 8.1.1, 10.6, 18.10, kei na 38.2.5.

3.4.3

Soli ni Lewa ni Matabete me Veiqaravi ena Lotu

Sa soli vei ira na lewenilotu na lewa ni matabete me ra veiqaravi ena Lotu ena sala eso oqo:

• Ena veivakatikori ki na dua na veikacivi ni Lotu

• Ena veilesi mai vei ira na iliuliu vakatulewa ena Lotu

3.4.3.1

Veivakatikori

Ni ra sa vakatikori na lewe ni Lotu ena ruku ni nodra veidusimaki na taura tu na idola ni matabete, sa soli vei ira na lewa mai vua na Kalou me ra veiqaravi ena veikacivi o ya. Me kena ivakaraitaki:

• E dua na marama sa kacivi ka vakatikori mai vei bisopi me peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei sa soli vua na lewa me liutaka na cakacaka ni iSoqosoqo ni Veivukei ena tabanalevu.

• E dua na tagane se yalewa sa kacivi ka vakatikori mai vua e dua ena matabisopi me qasenivuli ni Lalai sa soli vua na lewa me vakavulici ira na gone ena Lalai ni tabanalevu.

O ira kece era sa kacivi ka vakatikori era na veiqaravi ena ruku ni nodra veidusimaki na vakatulewa tiko vei ira (raica na 3.4.1.2).

Ni ra sa vakacegui na lewe ni Lotu mai na dua na veikacivi, sa cegu talega kina na lewa e salavata kaya.

Me baleta na ikuri ni vakamacala ena nodra vakatikori na lewenilotu ena veikacivi ena Lotu, raica na 18.11.

3.4.3.2

Na iLesilesi

E rawa vei ira na iliuliu vakatulewa ena Lotu me ra solia vakailesilesi na lewa. Ni ra sa ciqoma na turaga kei na marama na ilesilesi oqo, sa soli vei ira na lewa mai vua na Kalou me ra cakacaka kina. Me kena ivakaraitaki:

• O ira ena Mataveiliutaki Taumada kei na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua era solia na lewa vei ira ena Vitusagavulu me ra veiqaravi ena veiwasewase ka vakatulewa ena koniferedi ni iteki.

• O ira na peresitedi ni kaulotu era solia na lewa vei ira na daukaulotu tagane kei na yalewa era sa lesi me ra veiliutaki ka tuberi ira na daukaulotu tale eso.

• Sa dau soli na lewa vei ira na lewe ni Lotu me ra dauveiqaravi tagane se yalewa. E yaco oqo ena gauna era sa lesi kina ena ruku ni nona veidusimaki na bisopi mai vei ira na peresitedi ni kuoramu ni italatala qase se peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei.

Na lewa e soli ena dua na ilesilesi e vakaiyalayala ga ki na itavi vakatabakidua kei na gauna ni ilesilesi o ya.

Na ikuri ni tukutuku baleta na ilesilesi mai na veilesi, raica na 4.2.5.

3.4.4

Vakayagataki na Lewa ni Matabete ena Buladodonu

Era dau vakayagataka na iliuliu kei ira na lewenilotu na lewa ni matabete soli se lesi me vakalougatataki kina na nodra bula na tamata.

Na lewa oqo e rawa ni vakayagataki ga ena buladodonu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 121:36). E sa vakayagataki ena veivakauqeti, na vosota vakadede, na yalomalua, na ivalavala malua, loloma, kei na yalovinaka (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 121:41–42). Era dau veivakasalataki na iliuliu vei ira tale eso ena yalo ni duavata ka vakasaqara na loma ni Turaga mai na ivakatakila (raica na Vunau kei na Veiyalayalati na 41:2). Me baleta na ivakamacala ni veivakasalataki vata kei ira tale eso, raica na 4.4.3.

O ira era vakayagataka na lewa ni matabete era sega ni dau vakasaurarataka na nodra lewa ki vei ira tale eso. Era sega ni dau vakayagataka me baleta na inaki ni nanumi koya vakaikoya. Kevaka e dua na tamata e vakayagataka ena ivalavala sega ni dodonu, “sa na lako tani ko lomalagi [ka] sa rarawa na Yalo ni Turaga” (Vunau kei na Veiyalayalati 121:37).

Eso na veikacivi ni Lotu e okati kina e dua na itavi ni vakatulewa. Me baleta na ivakamacala ni vakatulewa ena Lotu, raica na 4.2.4.

3.5

Na Kaukauwa ni Matabete

Na kaukauwa ni matabete sa kaukauwa ni Kalou, ka dau vakayagataka o Koya me vakalougatataki ira kina na Luvena. Na kaukauwa ni matabete ni Kalou e drodro yani vei ira kece na lewe ni Lotu—tagane kei na yalewa—ni ra rokova na veiyalayalati era sa vakayacora vata kei Koya. Era dau vakayacora na veiyalayalati oqo na lewenilotu ni ra sa ciqoma na cakacaka vakalotu ni matabete. (Raica na Vunau kei na Veiyalayalati 84:19–20.)

Na veivakalougatataki ni kaukauwa ni matabete ka ra na rawa ni ciqoma na lewenilotu e oka kina:

• Na veituberi me baleta na nodra bula.

• Na ivakatakila me kilai kina na sala me rawati kina na cakacaka era sa tabaki, vakatikori, se lesi kina me ra vakayacora.

• Veivuke kei na kaukauwa me yaco me ra vakataki Jisu Karisito vakalevu cake kina kei na Tamada Vakalomalagi.

3.5.1

Veiyalayalati

Na veiyalayalati sa ikoya na yalayala tabu ni Kalou kei ira na Luvena. E solia na Kalou na veika e lavaki ena veiyalayalati, ka ra vakadonuya na luvena me ra talairawarawa ki na veika oqori. Sa yalataka na Kalou me na vakalougatataki ira na luvena ni ra maroroya na nodra yalayala.

O ira na lewenilotu era veiyalayalati vata kei na Kalou ni ra sa ciqoma na cakacaka vakalotu ni veivakabulai kei na bula vakacerecerei (raica na 18.1). O ira ka vosota vakataucoko me yacova na ivakataotioti ena kena maroroi na nodra veiyalayalati era na rawata na bula tawamudu (raica na 2 Nifai 31:17–20; Vunau kei na Veiyalayalati 14:7).

O ira na itubutubu, iliuliu ni Lotu, kei ira tale eso me ra vukea na tamata yadua me ra veiyalayalati ni ra sa ciqoma na cakacaka vakalotu ni kosipeli. Me ra vakadeitaka ni sa kila vaka vinaka na tamata oya na veiyalayalati ena vakayacora. Ni sa vakayacora oti e dua na tamata na nona veiyalayalati, era na vukei koya me na rokova tiko. (Raica na Mosaia 18:8–11, 23–26).

3.5.2

Cakacaka vakalotu

Na cakacaka vakalotu sa ikoya e dua na cakacaka tabu ka vakayacori ena lewa ni matabete. Na cakacaka vakalotu sa tiki tu ga ni kosipeli i Jisu Karisito (raica Nai Vakatekivu 1:28; Mosese 6:64–65).

Ena vuqa na cakacaka vakalotu, era veiyalayalati kina na tamata yadua kei na Kalou. Na ivakaraitaki eso e oka kina na papitaiso, na sakaramede, na edaumeni, kei na cakacaka vakalotu ni veivauci ni vakamau. Ena veicakacaka vakalotu tale eso me vaka na veivakalougatataki vakapeteriaki se na veivakalougatataki vei ira na tauvimate, era sega ni veiyalayalati kina na tamata, ia era ciqoma na veidusimaki kei na kaukauwa me ra maroroya na veiyalayalati.

Na cakacaka vakalotu e tu na kedra ibalebale vakaivakatakarakara ka dusia na tamata yadua ki vua na Tamada Vakalomalagi kei Jisu Karisito. Ena cakacaka vakalotu ka okati kina na veiyalayalati, na ivakatakarakara ena vukei ira na tamata yadua me ra kila vakavinaka na vosa ni yalayala era sa vakayacora kei na veivakalougatataki era ciqoma mai na nodra yalodina.

Na cakacaka vakalotu yadua e sa vakatara me ra ciqoma na tamata yadua na veivakalougatataki cecere vakayalo. E vakatakila mai na Turaga, “Ena vakatakilai mai na kaukauwa ni bula vakalou ena kena veicakacaka vakalotu [ni matabete]” (Vunau kei na Veiyalayalati 84:20). Na cakacaka vakalotu ni veivakabulai kei na bula vakacerecerei sa ka bibi ki na bula tawamudu. Me baleta na ikuri ni ivakamacala, raica na 18.1.

E ra ciqoma na tamata bula yadua na cakacaka vakalotu ni veivakabulai kei na bula vakacerecerei me baleti ira ga. Ena veivanua e rawa kina, era lesu tale mai ki na valetabu me ra mai vakayacora kina na cakacaka vakalotu vakaveisosomitaki me baleti ira era sa mate. Me baleta na ikuri ni ivakamacala ena kena qaravi na cakacaka vakalotu baleti ira na mate, raica na wase e 28.

3.6

Na Matabete kei na iTikotiko

O ira kece na lewe ni Lotu era maroroya na nodra veiyalayalati—marama, turaga, kei na gone—era sa vakalougatataki ena kaukauwa vakamatabete ni Kalou ena nodra dui itikotiko me vakaqaqacotaki ira kei na nodra matavuvale (raica na 3.5). Na kaukauwa oqo ena vukei ira na lewenilotu ena nodra vakayacora na cakacaka ni veivakabulai ni Kalou kei na bula vakacerecerei ena nodra bula yadua kei na matavuvale (raica na 2.2).

O ira na turaga ka taura tu na Matabete i Melikiseteki e rawa ni ra solia na veivakalougatataki ni matabete kivei ira na lewe ni matavuvale me ra dusimaki, vakabulai, ka vakacegui. Ni gadrevi vakakina, e rawa talega vei ira na lewe ni Lotu me ra kerea na veivakalougatataki oqo mai vei ira era sema ki na matavuvale, dauveiqaravi turaga, se mai vei ira na iliuliu ni Lotu ena nodra yasana. Me baleta na itukutuku tale eso ni veivakalougatataki ni matabete, raica na 18.13 kei na 18.14.