Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 8: Ko e Fuakava Faka-ʻĒpalahamé


“Vahe 8: Ko e Fuakava faka-ʻĒpalahamé,” Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Lāsolo M. Nalesoni (2023)

“Vahe 8,” Ngaahi Akonaki: Lāsolo M. Nalesoni

ʻĪmisi
lotu ʻa ʻĒpalahame

Vahe 8

Ko e Fuakava Faka-ʻĒpalahamé

Naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi—ko e Sihova ʻo e Fuakava Motuʻá—ha ngaahi talaʻofa fakaofo kia ʻĒpalahame. … ʻOku ʻatā ʻa e ngaahi talaʻofa fakalangí ni maʻau!

Mei he Moʻui ʻa Lāsolo M. Nalesoní

Ko hono kotoa ʻo e ngaahi kui ʻe valu ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní ko ha kau ākonga faivelenga ʻa Sīsū Kalaisi naʻa nau feilaulau lahi ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. Ka neongo ia, naʻe ʻi ai ha niʻihi honau hakó naʻe ʻikai ke nau muimui ki heʻenau ngaahi sīpingá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, “Ko hono olá, naʻe ʻikai ke ʻohake au ʻi ha ʻapi ne ʻelito ʻaki ʻa e ongoongoleleí.

“Naʻá ku ʻofa lahi ʻi heʻeku ongomātuʻá. Naʻá ku houngaʻia ʻiate kinaua pea naʻá na akoʻi mai ha ngaahi lēsoni mahuʻinga. He ʻikai feʻunga ʻeku fakamālōʻia kinauá koeʻuhí ko e ʻapi fiefia naʻá na fokotuʻu maʻaku mo e toenga e fānaú. Ka ʻi heʻeku kei siʻí, naʻá ku ʻilo naʻe ʻi ai ʻa e meʻa naʻe ʻikai ke u maʻu.”

Naʻe ʻikai ke ʻilo ia ʻe he talavou ko Lāsoló he taimi ko iá, ka naʻá ne fakaʻamua e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé. ʻI heʻene fekumi ki he meʻa naʻe ʻikai ke ne maʻú, naʻá ne saiʻia ke ako ki he ongoongoleleí.

Ka ʻi hono taʻu 16, “naʻe kamata ke tali ʻe hono lotó ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí peá ne papitaiso fakataha ai mo hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné.” ʻI hono papitaiso iá, naʻá ne hū atu ai ʻi he meʻa naʻá ne fakamatalaʻi kimui ange ko e “papitaisó ʻa e matapā ʻoku fakatau ki he hoko ko e kaungā ʻea-hoko ki he ngaahi talaʻofa kotoa ne fai ʻe he ʻEikí he kuonga muʻá kia ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope, mo honau hakó.” Ka naʻá ne kei fakaʻamu pē ki ha ngaahi tāpuaki lahi ange.

“ʻI heʻeku matuʻotuʻá pea kamata ke mahino kiate au ʻa e fakaʻeiʻeiki ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní, naʻá ku faʻa pehē loto pē, ʻʻOku ʻikai ke u toe fiemaʻu ʻe au ha meʻaʻofa Kilisimasi kehe! ʻOku ou fiemaʻu pē ke silaʻi au ki heʻeku ongomātuʻá.’ Naʻe ʻikai hoko ʻa ʻeku fakaʻamú kae ʻoua kuo taʻu 80 tupu lahi ʻeku ongomātuʻá, ka naʻe hoko ia. He ʻikai lava ke u fakahaaʻi kakato ʻa e fiefia naʻá ku ongoʻi ʻi he ʻaho ko iá, pea mo e ʻaho kotoa ʻoku ou ongoʻi e fiefia ʻo hono silaʻi kinauá pea mo hono silaʻi au kiate kinauá.”

ʻI he taimi ko iá, naʻe mahino kiate ia ʻa e meʻa naʻe mole mei heʻene ongomātuʻá. Naʻá ne fiefia ke mamata kiate kinauau mo hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ʻi he temipalé, ʻa ia naʻe “fakafeʻiloaki ai kinautolu kotoa ki he ngaahi tāpuaki naʻe fakatatali ki he hako faivelenga ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé.” Naʻa ne fakamatalaʻi kimui ange ʻo kau ki heʻene ongo mātuʻa, “ʻI he ngaahi meʻa maʻongoʻonga kotoa pē kuó na fai maʻatautolu kotoa ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí, ko e meʻa maʻongoʻonga tahá ʻeni, he naʻá ne ʻomi ʻa e hokohoko atu mo e uouangataha ko ia te ne paotoloaki ʻa e ʻiuniti homau fāmilí ki he taʻengata ka hoko maí.”

Ngaahi Akonaki ʻa Lāsolo M. Nalesoni

Ko e hā ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahame? Pea ko e hā leva ʻene fekauʻaki mo kitautolu takitahá?

Ko e hā ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahame? Pea ko e hā leva ʻene fekauʻaki mo kitautolu takitaha?

ʻI he taʻu ʻe 4,000 kuohilí, naʻe fai ai ʻe Sīsū Kalaisi—ko e Sihova ʻo e Fuakava Motuʻá—ha ngaahi talaʻofa fakaofo kia ʻĒpalahame.

ʻUluakí, ʻe haʻu e Fakamoʻui ʻo e māmaní mei he hako ʻo ʻĒpalahamé. Ko ha talaʻofa matuʻaki makehe ʻeni koeʻuhí, ʻi he taimi ko iá naʻe teʻeki ke ʻi ai ha hako ia ʻo ʻĒpalahame mo Sela pea naʻá na fuʻu motua ke ʻi ai haʻana fānau. Ka ko e ʻOtuá ko ha ʻOtua ia ʻo e ngaahi mana. Ko ha mana ʻa hono fāʻeleʻi hona foha ko ʻAisaké. …

Uá, naʻe talaʻofa kia ʻĒpalahame ha tupulaki taʻengata! [vakai, Sēnesi 15:5] …

Ko e talaʻofa hono tolu naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻe maʻu ʻe he hako ʻo ʻĒpalahamé ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá mo fakahoko hono ngaahi ouau hakeakiʻí. ʻE lava ke maʻu ʻe he hako ʻo ʻĒpalahamé ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá, ʻa e mālohi tatau pē ko ia naʻe fakatupu ʻaki ʻa e māmani ko ʻení mo e ngaahi māmani kehé. Ko e mālohi ʻeni ʻe fakamoʻui mo hiki hake ai ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. …

Ko e talaʻofa hono fā kia ʻĒpalahamé ko e tāpuekina e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní ʻo fakafou ʻi hono hakó. …

Siʻoku kāinga ʻofeina, ko e ngaahi talaʻofa ko ʻení—ʻa ia naʻe ʻuluaki fai kia ʻĒpalahamé pea toe fakapapauʻi kimui ange ki hono foha ko ʻAisaké mo hono mokopuna ko Sēkopé (ʻa ia naʻe hoko ko “ʻIsileli”)—ʻoku ʻiloa ia ko e fuakava faka-ʻĒpalahamé pea ʻoku ʻatā ia ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá. ʻIo, te ke lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi talaʻofa fakalangi ko ʻení!

ʻOku talamai ʻe he hisitōliá kiate kitautolu neongo ʻa e ngaahi talaʻofa ko ʻení, ka naʻe fakasītuʻaʻi ʻe he konga lahi ʻo e fale ʻo ʻIsilelí ʻi he kuonga fakatohitapú e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí mo fakatangaʻi ʻa e kau palōfitá. Naʻe houhau e ʻEikí pea naʻá ne fai ha fuakava ko hono talia e kau angatuʻu ko iá ʻo pehē, “Pea te u fakaheeʻi ʻa kimoutolu ki he ngaahi fonua taʻelotú” [Levitiko 26:33].

Naʻe fakamoveteveteʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻIsileli ki ha feituʻu kehekehe mo toe mamaʻo! Ka naʻá Ne fai foki mo ha talaʻofa ʻe ʻi ai e ʻaho ʻe taha ʻe toe fakatahaʻi mai ai ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteʻí ki he lotoʻā ʻa e ʻEikí. Pea ko e ʻahó ni ʻa e ʻaho ko ia naʻe talaʻofa maí!

ʻOku tau toe maʻu ʻi hono fakafoʻou e talaʻofá ni, ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea mo e ongoongolelei taʻengatá. Ko ʻetau ngaahi kui ʻa ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkope. Ko ha kakai ʻIsileli kitautolu. ʻOku tau maʻu ʻa e totonu ke maʻu e ongoongoleleí, ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e moʻui taʻengatá. ʻE tāpuekina ʻe heʻetau ngaahi ngāué e ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní mo e ngaahi ngāue hotau hakó. ʻOku maʻu ʻe he hako ʻo ʻĒpalahamé mo kinautolu ʻoku tānaki ma ki hono fāmilí ʻi he ohí, ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa ko ʻení—ʻo makatuʻunga ʻi heʻenau tali ʻa e ʻEikí mo talangofua ki heʻene ngaahi fekaú.

Ngaahi Fehuʻi ke Akó

Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e ngaahi talaʻofa ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé ki he fānaú? Hangē ko e fehuʻi ʻa Palesiteni Nalesoní, ko e hā e fekauʻaki ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé mo kitautolu takitahá?

ʻOku tau hū ki he hala ʻo e fuakavá ʻi he papitaisó pea toki fakakakato ange ʻi he temipalé

Naʻe kau ʻi he palani naʻe fokotuʻu ʻi he Fakataha Lahi ʻi he Langí ʻa e ʻiloʻi fakapapau ʻe motuhi kotoa kitautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. Ka neongo ia, naʻe talaʻofa ʻa e ʻOtuá te Ne ʻomi ha Fakamoʻui te Ne ikunaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e Hingá. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia ʻĀtama hili hono papitaisó:

“Pea ʻokú ke kau ki he lakanga ʻo ia naʻe ʻikai hano kamataʻanga ʻo hono ngaahi ʻahó pe ngataʻanga ʻo hono ngaahi taʻú, mei he taʻengatá kotoa ki he taʻengatá hono kotoa.

“Vakai, ʻokú ke taha ʻiate au, ko ha foha ʻo e ʻOtuá; pea ʻe pehē ha lava ke hoko ʻa e kakai kotoa pē ko hoku ngaahi foha” (Mōsese 6:67–68).

Naʻe tali ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e ouau ʻo e papitaisó pea kamata ke na taha mo e ʻOtuá. Kuó na hū ʻi he hala ʻo e fuakavá.

ʻI heʻetau hū foki ki he hala ko iá, ʻoku tau maʻu ai ha tōʻonga moʻui foʻou. ʻOku tau fokotuʻu ai ha vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá ʻokú Ne lava ai ʻo tāpuakiʻi mo liliu kitautolu. ʻOku tataki kitautolu ʻe he hala ʻo e fuakavá ke tau foki kiate Ia. Kapau te tau tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí, ʻe tataki kitautolu ʻe he fuakava ko iá ke tau toe ofi ange kiate Ia. ʻOku fakataumuʻa ʻa e fuakava kotoa pē ke haʻisia ki ai. ʻOku nau foʻu ha vā fetuʻutaki ʻoku haʻi ki he taʻengatá.

Naʻe fakahoko ʻe ʻĀtama mo ʻIvi, Noa mo hono uaifí, ʻĒpalahame mo Sela, Līhai mo Selaia, pea mo e kau ākonga faimateaki kotoa ʻa Sīsū Kalaisi—talu mei hono faʻu ʻo e māmaní—ʻa e ngaahi fuakava tatau mo e ʻOtuá. Kuo nau maʻu e ngaahi ouau tatau ʻoku tau maʻu ko e kāingalotu he ʻahó ni ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí kuo fakafoki maí, ʻi heʻetau papitaisó pea ʻi he temipalé.

ʻOku fakaafeʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e taha kotoa ke muimui ʻiate Ia ki he vai ʻo e papitaisó pea, ʻi he hoko ʻa e taimi ke fakahoko ha toe ngaahi fuakava mo e ʻOtuá ʻi he temipalé pea maʻu mo tauhi faivelenga ki he ngaahi ouau mahuʻinga ko iá. ʻOku fiemaʻu kotoa ʻeni ʻo kapau ʻoku tau loto ke hakeakiʻi kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí pea nofo mo e ʻOtuá ʻo taʻengata.

Ko e fuakava ʻo e mali naʻe fakahoko ʻi he temipalé ʻoku haʻi fakahangatonu ia ki he fuakava faka-ʻĒpalahame ko iá. ʻOku fakafeʻiloaki ha ongomeʻa mali ʻi he temipalé ki he ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻoku fakatatali maʻá e hako faivelenga ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé.

Hangē ko ʻĀtamá, naʻá ta hū fakataautaha ki he hala ʻo e fuakavá ʻi he papitaisó. Pea ta hū kakato leva ki ai ʻi he temipalé. ʻOku foaki e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé ʻi he ngaahi temipale toputapú.

ʻOku tau fuakava ʻi he papitaisó ke ngāue maʻá e ʻEikí mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú [vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37]. ʻOku tau fakafoʻou ʻetau fuakavá ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití, pea fakahaaʻi ai ʻetau loto ke toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Ko ia ʻoku ohi ai kitautolu ko Hono ngaahi foha mo e ʻofefine pea tau hoko ai ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine. Ko Ia ʻa e tamai ʻo ʻetau moʻui foʻoú. Ko hono moʻoní, te tau lava ke hoko ʻi he temipale māʻoniʻoní ko e kaungā ʻea hoko ki he ngaahi tāpuaki ʻo ha fāmili taʻengata, ʻo hangē ko e talaʻofa naʻe fai kia ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope pea mo honau hakó [vakai, Kalētia 3:29; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:8–11]. Ko ia ai, ʻoku hoko ʻa e mali fakasilesitialé ko e fuakava ia ki he hakeakiʻí.

Fehuʻi ke Ako

Ko e hā ha ngaahi palōmesi kuó ke fai ki he ʻOtuá ʻi hoʻo maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e uho ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé

Naʻe malava ʻe he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke fakahoko ʻe he Tamaí ʻEne ngaahi talaʻofa naʻe fai ki Heʻene fānaú. Koeʻuhi ko Sīsū Kalaisí “ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui,” ʻoku hoko atu ai “ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí, kae ʻiate [Ia]” (Sione 14:6). ʻOku malava hono fakahoko ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí, ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e uho ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé. …

Ko kinautolu ʻoku nau fakahoko ha ngaahi fuakava toputapu mo tauhi kinautolú, ʻoku talaʻofa kiate kinautolu ʻa e moʻui taʻengatá mo e hākeakiʻí, ʻa ia “ko e meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7). Ko Sīsū Kalaisi ʻa e tokotaha ʻokú ne maluʻi ʻa e ngaahi fuakava ko iá (vakai, Hepelū 7:22; 8:6). Ko e kau tauhi fuakava ko ia ʻoku nau ʻofa ki he ʻOtuá pea tuku ke Ne ikunaʻi ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa pē ʻi heʻenau moʻuí pea ʻai Ia ko e ivi tākiekina mālohi taha ki heʻenau moʻuí.

Ngaahi Fehuʻi ke Akó

ʻOku hoko fēfē ʻa Sīsū Kalaisi ko e uho ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé? Ko e hā te ke lava ʻo fai ke fakatefito ai hoʻo moʻuí ʻiate Iá?

Ko e taha kotoa pē ʻokú ne tali kakato ʻa e ongoongoleleí ʻoku hoko ia ko e taha ʻo e fānau fuakava ʻa e ʻOtuá

Ko e kupenga ʻo e ongoongoleleí ke tānaki ʻa ʻIsilelí ʻoku lahi fau. ʻOku ʻi ai ha potu moʻó e taha kotoa te ne tali kakato ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku hoko ʻa e tokotaha ului kotoa ko ha taha ʻo e fānau fuakava ʻa e ʻOtuá, tatau ai pē pe naʻe fanauʻi ai pe ohi. ʻOku hoko ʻa e tokotaha kotoa ko e ʻea-hoko kakato ki he meʻa kotoa kuo talaʻofa ʻe he ʻOtuá ki he fānau faivelenga ʻa ʻIsilelí!

ʻOku tau takitaha moʻona ha tuʻunga malava fakalangi koeʻuhí ko e fānau kitautolu takitaha ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau tuʻunga tatau kotoa ʻi Hono ʻaó. ʻOku loloto hono fakahoko ʻo e moʻoni ko ʻení. ʻE kāinga, kātaki ʻo fakafanongo lelei ki he meʻa ʻoku ʻai ke u lea ʻakí. ʻOku ʻikai ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi ha matakali ʻe taha ʻo laka ange ʻi ha matakali ʻe taha. ʻOku mahino ʻEne tokāteliné ʻi he meʻa ko ʻení. ʻOkú Ne fakaafeʻi ʻa e taha kotoa ke haʻu kiate Ia, “ʻa e ʻuliʻuli [mo e] hinehina, pōpula [mo e] tauʻatāina, tangata [mo e] fefine’” [2 Nīfai 26:33].

ʻOku ou fakapapauʻi atu ʻoku ʻikai ke makatuʻunga hoʻo tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he lanu ho kilí. ʻOku makatuʻunga e hōifua mo ʻikai ke hōifua mai ʻa e ʻOtuá mei hoʻo tauhi mateaki ki he ʻOtuá mo ʻEne ngaahi fekaú ka ʻoku ʻikai ko e lanu ho kilí.

Ko e kakai tangata mo fafine kitautolu ʻa e ʻOtuá koeʻuhí he kuo tau fai ha ngaahi fuakava mo Ia. Ko e hako kitautolu ʻo ʻĒpalahame. Ko e fānau kitautolu ʻo e fuakavá—ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé. Ko kinautolu naʻe ʻikai haʻu fakahangatonu meia ʻĒpalahame ka ʻoku nau tali ʻa e ongoongoleleí ʻo fakafou ʻi he fakatomalá mo e papitaisó, ʻoku nau hoko ko e hako ʻo ʻĒpalahame ʻi hono ohi mai [vakai, Kalētia 3:26–29; ʻĒpalahame 2:10]. Ko ia ai, ko e ngaahi talaʻofa kotoa ʻo ʻĒpalahamé ʻoku nau maʻu foki mo ia! ʻOku nau hoko foki mo kinautolu ko e fānau fili ʻa e ʻEikí. ʻOku fakamahino heni, ko kinautolu kotoa pē ʻoku loto-fiemālie ke fai ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá mo tauhi kinautolú ko Hono kakai ia ʻo e fuakavá.

Fehuʻi ke Ako

Ko e hā ha ngaahi founga ʻe ala tākiekina ai ʻe he fuakava faka-ʻĒpalahamé ʻa e anga hoʻo feohi mo e niʻihi kehé?

ʻI heʻetau ʻilo ko ia ko e fānau kitautolu ʻo e fuakavá, ʻoku tau ʻiloʻi ai ko hai kitautolu mo e finangalo ʻo e ʻOtuá maʻatautolú

ʻOku ʻi ai hatau niʻihi ko ha hako totonu pē ʻo ʻĒpalahame; pea ohi atu ha niʻihi kehe ki hono fāmilí. ʻOku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻEikí. Te tau maʻu kotoa ʻa e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa mai ko ʻení—kapau te tau fekumi ki he ʻEikí pea talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú. Ka ʻo ka ʻikai ke tau talangofua, ʻe mole leva meiate kitautolu e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakavá. ʻOku foaki mai ʻe Hono Siasí e tāpuaki fakapēteliaké ke tokoniʻi kitautolu ke maʻu ai ʻe he taha kotoa pē ha vīsone ki hono kahaʻú, pea mo ha fehokotaki ki he kuohilí, pea fakahā mai ai mo e hohoko ʻo aʻu kia ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé. …

ʻI heʻetau ʻilo ko ia ko e fānau kitautolu ʻo e fuakavá, ʻoku tau ʻiloʻi ai ko hai kitautolu mo e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he ʻOtuá meiate kitautolú. ʻOku tohi ʻEne fonó ʻi hotau lotó. Ko Ia hotau ʻOtuá pea ko Hono kakai kitautolu. Neongo e faingataʻá, ka ʻe kei tuʻu taʻe ueʻia pē e fānau moʻui tukupā ia ʻoe fuakavá. ʻI he taimi ʻoku tō loloto ai e tokāteliné ʻi hotau lotó, naʻa mo e huhu ʻo e maté ʻoku tali fiemālie pē pea ʻoku fakamālohia hotau mālohinga fakalaumālié.

Te ke lava ʻo ʻekea ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé, ʻa ia naʻe fakataumuʻa ke fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ko e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi fatongia ko ia naʻe foaki atu ki he ngaahi puleʻanga kehé (vakai, Kalētia 3:7–9, 14, 27, 29) kuo foaki mai ia kiate kitautolu (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:12). ʻOku fakahā ʻe he ngaahi tāpuaki fakapēteliaké ʻa ʻetau fehokotaki ki he kau pēteliake maʻongoʻonga ko ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé. Ko e hako kitautolu ʻo ʻĒpalahame ʻa ia ʻe faitāpuekina ai e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní. ʻOku mahuʻinga ke tau fakamuʻomuʻa ʻa e ʻilo ko iá, ʻa ia ʻokú ne ʻomi kiate kitautolu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e langí.

Ngaahi Fehuʻi ke Akó

Kuo tokoniʻi fēfē koe ʻe ho tāpuaki fakapēteliaké ke mahino ko hai koe mo e finangalo ʻo e ʻOtuá kiate koé?

Kuo fakafoʻou ʻe he ʻEikí ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé, pea ʻoku tau kau atu ki ai!

Naʻe fakafoki mai ai e fuakava taʻengata ko ʻení ko ha konga maʻongoʻonga ʻo hono Fakafoki kakato mai ʻo e ongoongoleleí. Fakakaukau ki ai! …

ʻI he fakalea fakaʻosi ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻoku tau lau ai ki he palōmesi ʻa Malakaí ʻe hanga ʻe ʻIlaisiā ʻo “liliu ʻa e loto ʻo e mātuʻá ki he fānaú, pea ko e loto ʻo e fānaú ki heʻenau mātuʻá” (Malakai 4:6). ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe mei kau ʻi he fakamatala ki he ngaahi tamaí ʻa e ngaahi tamai ko ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé. ʻOku fakamahinoʻi ʻa e talaʻofa ko ʻení ʻi he taimi ʻoku tau lau ai ʻa e tatau kehekehe ʻo e veesi ko ʻení naʻe lau ʻe Molonai ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Te ne [ʻIlaisiā] tō ʻi he loto ʻo e fānaú ʻa e ngaahi talaʻofa naʻe fai ki he ngaahi tamaí, pea ʻe liliu ʻa e loto ʻo e fānaú ki heʻenau ngaahi tamaí” (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:39). Ko e moʻoni ʻoku kau ʻi he ngaahi tamai ko iá ʻa ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkope. (Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 27:9–10.) …

Koeʻuhí kuo fakafoki mai ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻoku lava ke maʻu ʻe he houʻeiki fafine mo e tangata tauhi fuakavá ʻa e “ngaahi tāpuaki fakalaumāliekotoa pē” ʻo e ongoongoleleí (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:18; tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Hili ha uike ʻe taha mei hono fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní ʻi he 1836, naʻe hā mai ʻa ʻIlaisiā ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e ʻEikí. Ko ʻene taumuʻá? “Ke liliu ʻa e … fānaú ki he ngaahi tamaí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:15). Naʻe toe hā mai foki mo ʻIlaiase. Ko ʻene taumuʻá? Ke tuku mai kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele “ʻa e kuonga ʻo e ongoongolelei ʻo ʻĒpalahamé, ʻo pehē ʻe tāpuekina ʻiate kimaua mo homa hakó ʻa e ngaahi toʻu tangata kotoa pē ki mui ʻiate kimauá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:12). Ko ia ai, naʻe foaki ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo e totonu ke fakahoko ʻa e ngaahi tāpuaki makehe ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé ki he niʻihi kehé.

Tuku muʻa ke u fakaafeʻi koe ke ke vakai ki he 1 Nīfai vahe 15, ʻa ia ʻoku fekauʻaki kotoa ia mo hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí. ʻOku ou loto ke mou lau kakato ʻa e vahé ʻi he taimi te mou lava aí, ka te u toʻo pē ʻa e veesi 18:

“Ko ia, kuo ʻikai lau ʻa ʻetau tamaí [Līhai] ki hotau hakó pē, ka ki he fale kotoa foki ʻo ʻIsilelí, ʻo ʻuhinga ki he fuakava ʻa ia ʻe fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí; ʻa ia ko e fuakava naʻe fai ʻe he ʻEikí ki heʻetau tamai ko ʻĒpalahamé, ʻo ne folofola: ʻE monūʻia ʻi ho hakó ʻa e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e māmaní.”

Laineʻi ia, ako maʻuloto ia, ʻai ia ke mahino, fakataha mo e ʻaho ʻo e fakahā ko ʻení. Ko e hā ʻa e ʻahó? 592–600 BC! Ko ia, kuo pau ke mahino kiate koe ko e taʻu ʻe 600 kimuʻa pea ʻaloʻi ʻa Sīsū ʻi Pētelihemá—ko e taʻu ia ʻe 600 kimuʻa pea ʻaloʻi ʻa e Fakamoʻuí—naʻe ʻiloʻi ʻe he kau palōfitá ʻe fakahoko ʻa e fuakava ko ʻení ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

ʻOku tau ʻi heni he taimí ni [he ʻahó ni]. Ko e kau palōfita kotoa pē kuo nau tohi ʻo kau ki he meʻá ni kuo nau kikiteʻi ki he kuonga ko ʻení. ʻOku tau kau kotoa ki ai! ʻOku ʻikai ko ha kau mamata pē kitautolu ʻo hangē ko e niʻihi kehé. ʻOku tau kau kitautolu ki ai. ʻOku fuʻu fakafiefia moʻoni pea ʻikai ke u faʻa tatali ke fai mo aʻu ki he ʻaho hono hokó!

Fehuʻi ke Ako

Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu koeʻuhí ko hono fakafoʻou ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé? Te ke tokoni fēfē ke fakahoko e fuakava ko iá?

Ngaahi Fakaafé mo e Ngaahi Talaʻofá

ʻOku ʻatā ʻa e ngaahi talaʻofa fakalangí ni maʻau!

Siʻoku kāinga ʻofeina, ko e ngaahi talaʻofa ko ʻení—ʻa ia naʻe ʻuluaki fai kia ʻĒpalahamé pea toe fakapapauʻi kimui ange ki hono foha ko ʻAisaké mo hono mokopuna ko Sēkopé (ʻa ia naʻe hoko ko “ʻIsileli”)—ʻoku ʻiloa ia ko e fuakava faka-ʻĒpalahamé pea ʻoku ʻatā ia ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá. ʻIo, ko e ngaahi talaʻofa fakalangi ko ʻení ʻoku ʻatā ia maʻau!

Maʻu pea faivelenga ki he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava mahuʻingá

Naʻe fakahoko ʻe ʻĀtama mo ʻIvi, Noa mo hono uaifí, ʻĒpalahame mo Sela, Līhai mo Selaia, pea mo e kau ākonga faimateaki kotoa ʻa Sīsū Kalaisi—talu mei hono faʻu ʻo e māmaní—ʻa e ngaahi fuakava tatau mo e ʻOtuá. Kuo nau maʻu e ngaahi ouau tatau ʻoku tau maʻu ko e kāingalotu he ʻahó ni ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí kuo fakafoki maí, ʻi heʻetau papitaisó pea ʻi he temipalé.

ʻOku fakaafeʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e taha kotoa ke muimui ʻiate Ia ki he vai ʻo e papitaisó pea, ʻi he hoko ʻa e taimi ke fakahoko ha toe ngaahi fuakava mo e ʻOtuá ʻi he temipalé pea maʻu mo tauhi faivelenga ki he ngaahi ouau mahuʻinga ko iá. ʻOku fiemaʻu kotoa ʻeni ʻo kapau ʻoku tau loto ke hakeakiʻi kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí pea nofo mo e ʻOtuá ʻo taʻengata.

Ko e fuakava ʻo e mali naʻe fakahoko ʻi he temipalé ʻoku haʻi fakahangatonu ia ki he fuakava faka-ʻĒpalahame ko iá. ʻOku fakafeʻiloaki ha ongomeʻa mali ʻi he temipalé ki he ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻoku fakatatali maʻá e hako faivelenga ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé.

Hangē ko ʻĀtamá, naʻá ta hū fakataautaha ki he hala ʻo e fuakavá ʻi he papitaisó. Pea ʻoku tau hū kakato ange ki ai ʻi he temipalé.

ʻOku tau fuakava ʻi he papitaisó ke ngāue maʻá e ʻEikí mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú [vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37]. ʻOku tau fakafoʻou ʻetau fuakavá ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití, pea fakahaaʻi ai ʻetau loto ke toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Ko ia ʻoku ohi ai kitautolu ko Hono ngaahi foha mo e ʻofefine pea tau hoko ai ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine. Ko e tamai ia ʻo ʻetau moʻui foʻoú. Ko hono moʻoní, te tau lava ke hoko ʻi he temipale māʻoniʻoní ko e kaungā ʻea hoko ki he ngaahi tāpuaki ʻo ha fāmili taʻengata, ʻo hangē ko e talaʻofa naʻe fai kia ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope pea mo honau hakó [vakai, Kalētia 3:29; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:8–11]. Ko ia ʻoku hoko ai e mali fakasilesitialé ko e fuakava ia ki he hakeakiʻí.

Te ke lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé

Te ke lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé, ʻa ia naʻe fakataumuʻa ke fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ko e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi fatongia ko ia naʻe foaki atu ki he ngaahi puleʻanga kehé (vakai, Kalētia 3:7–9, 14, 27, 29) kuo foaki mai ia kiate kitautolu (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:12). ʻOku fakahā ʻe he ngaahi tāpuaki fakapēteliaké ʻa ʻetau fehokotaki ki he kau pēteliake maʻongoʻonga ko ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé. Ko e hako kitautolu ʻo ʻĒpalahame ʻa ia ʻe faitāpuekina ai e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní. ʻOku mahuʻinga ke tau fakamuʻomuʻa ʻa e tuʻunga ko iá, ʻa ia ʻokú ne ʻomi kiate kitautolu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e langí.

Ngaahi Vitiō

Special Witness—President Nelson

Ko e Kakai Fuakava Kitautolu ʻa e ʻEikí

Ngaahi Lea Fekauʻakí

Ko e Fuakava Taʻengatá” (Liahona, ʻOkatopa 2022; fakamatala ʻo e lea ʻa Palesiteni Nalesoni naʻe fai ʻi Māʻasi 2022)

Ngaahi Fuakavá” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 2011)

Ko Hono Tānaki Fakataha ʻo ʻIsileli Kuo Fakamoveteveteʻí” (konifelenisi lahi ʻOkatopa 2006)

Fānau ʻo e Fuakavá” (konifelenisi lahi ʻEpeleli 1995)

Thanks for the Covenant” (fakataha lotu ʻa e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi, 22 Nōvema, 1988)

Paaki