2023
Ngaahi Moʻoni ʻe 3 fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi ʻOku Makehe ki Hotau Siasí
Tīsema 2023


Fakakomipiuta Pē: Kakai Lalahi Kei Talavoú

Ngaahi Moʻoni ʻe 3 fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi ʻOku Makehe ki Hotau Siasí

ʻOku fakaivia kitautolu ʻe heʻetau tui ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí ke tau hangē pē ko Iá.

ʻĪmisi
Kalaisi ʻi Ketisemani

Ko Kalaisi ʻi Ketisemani, tā ʻe Heinrich Hofmann

Naʻe fekumi ʻa e kau tauhisipí mo e kau tangata potó ki honau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, hili Hono ʻaloʻí. Naʻe mamata ʻa e kau tauhisipí ki ha ʻāngelo, pea naʻe muimui ʻa e kau tangata potó ʻi ha fetuʻu (vakai, Mātiu 2:9–10; Luke 2:8–12).

ʻI he ʻahó ni, ʻoku lahi fau ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo “haʻu ke hū kiate ia” (Mātiu 2:2).

ʻI Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau monūʻia ke akonekina kitautolu ʻe he kau palōfita moʻuí mo e Tohi ʻa Molomoná, makehe mei he Tohi Tapú, fekauʻaki mo hotau Huhuʻí. Ko ha ngaahi moʻoni pē ʻeni ʻe tolu fekauʻaki mo e Fakamoʻuí ʻoku makehe ki he Siasí.

1. ʻOkú Ne Sino Mavahe mei he Tamaí

Lolotonga hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa Hono fatongia ko e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, naʻá Ne folofola, “Ko au mo e Tamaí ʻokú ma taha pē” (Sione 10:30). Ka ʻoku ʻiloʻi ʻe he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e Tamaí mo e ʻAló ʻokú Na “taha” ʻi he taumuʻá, kae ʻikai ko e sinó. Naʻe tohi ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi (1862–1933) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻI he fuofua lea faka-Kalisí ʻoku ʻasi ʻa e ʻtaháʼ ʻo ʻikai ʻi he tuʻunga tangata pe fefine, ko ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e taha ʻi he ngaahi ngāué, mālohí, pe taumuʻá, kae ʻikai ko e taha ʻo e ʻulungāngá ʻa ia ʻe fiemaʻu ai ʻa e faʻunga tangatá.”1

Kimuʻa pea tolomakaʻi ʻa Sitīvení, naʻá ne mamata ki he “Foha ʻo e tangatá ʻoku tuʻu ʻi he nima toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá” (Ngāue 7:56). Naʻe mamata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he “Tangata ʻe toko ua” ʻi ha mata meʻa-hā-mai (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:17). Naʻe faʻa lotu ʻa e Fakamoʻuí Tonu ki Heʻene Tamaí.

ʻOku tau kei lotu pē ki he Tamaí ko hotau ʻOtua pea fakaʻapaʻapa ki he ʻAló ko e ʻulu ʻo e Siasí. Ka ʻoku tau fakahalaʻi ʻa e tui faka-Kalisitiane angamaheni ki ha “fakatahaʻi ʻo e tolu-tahaʻi-ʻOtuá,” ko ha tui naʻe fealēleaʻaki ki ai ʻi he Fakataha Alēlea ʻo Naiseá ʻi ha meimei taʻu ʻe 300 hili ʻa e Toetuʻu ʻa Kalaisí.2

2. ʻOkú Ne Fakafehokotaki Kitautolu mo e Tamai Hēvaní

Koeʻuhí ko e Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví, naʻe fakamavaheʻi ai kitautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá (vakai, ʻAlamā 42:7). Ka neongo ia, ʻoku hanga ʻe he Fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí ʻo fakafehokotaki ʻa e māvahevahe naʻe fakatupu ʻe he maumaufono ʻa ʻĀtamá pea fakafoki kitautolu ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ke fakamāuʻi ʻo fakatatau ki heʻetau ngaahi ngāué (vakai, 2 Nīfai 2:5–10; Hilamani 14:15-17). Ka ʻe lava ke fakamolemoleʻi mo fakamaʻa kitautolu mei he ʻuli ʻo ʻetau angahalá kapau te tau “ngāue ʻaki ʻa e taʻataʻa fakalelei ʻo Kalaisí” (Mōsaia 4:2). Naʻe poupouʻi ʻe Kalaisi, “Kuo pau ke mou lotu maʻu ai pē ki he Tamaí ʻi hoku hingoá” (3 Nīfai 18:19), ʻo ʻuhinga ʻoku tau lotu ki heʻetau Tamai Hēvaní ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e Fakamoʻuí.

ʻI he Siasí, ʻoku tau fai ai ha ngaahi fuakava—ko ha ngaahi felotoi ʻoku tau palōmesi ai ke muimui ʻi he ngaahi fekaú pea talaʻofa mai ʻa e Tamai Hēvaní te Ne tāpuakiʻi kitautolu. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he sīpinga haohaoa ʻa Kalaisí ʻa e founga ke tau fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e ngaahi fuakava ko ʻení pea ʻunu ke ofi ange ki he ʻOtuá. ʻI heʻetau fuakava ʻi he papitaisó, hangē ko ʻení, ʻoku tau palōmesi ai ke “manatu maʻu ai pē kiate ia mo tauhi ʻene ngaahi fekaú … , koeʻuhí ke ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa Hono Laumālié” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77).

Naʻe folofola ʻa Sīsū ʻo pehē, “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui: ‘oku ‘ikai haʻu ha tangata ‘e taha ki he Tamaí, kae ‘iate au” (Sione 14:6). ʻOku fakahaaʻi mai ʻe Heʻene ngaahi fekaú mo e sīpingá ʻa e tuʻunga ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau aʻusiá. ʻOku ʻikai fakavaivaiʻi ʻe he fatongia ʻo Kalaisi ko e Fakalaloá ʻa hotau vā fetuʻutaki mo e Tamai Hēvaní. Ka, ʻoku fakahaaʻi mai ʻe hotau Fakalaloá ʻa e founga ke tau maʻu ai ha vā fetuʻutaki mālohi ange mo e Tamaí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:3–5).

3. Naʻá Ne Fakalelei ʻi he Kolosí pea ʻi he Ngoue [ko Ketisemaní]

ʻOku tokolahi ha kau Kalisitiane ʻoku nau ngāue ʻaki ʻa e kolosí ko e fakaʻilonga māʻolunga taha ia ʻo e ʻofa ʻikai ke ngata ʻa Kalaisí. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai tatau ʻeni mo e kau Kalisitiane ʻo e Siasí, koeʻuhí “ko ʻetau fakamamafaʻi [ʻa] e mana kakato ʻo e misiona ʻo Kalaisí.”3 “Naʻe kau ʻi he Fakalelei [ʻa Kalaisí] ʻa ʻEne mamahi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní mo ʻEne mamahi pea pekia ʻi he kolosí, pea fakaʻosiʻaki ʻa ʻEne Toetuʻú.”4

ʻOku hoko ʻa e ngaahi meʻa ʻe tolu ko ʻení ko e kakato ia ʻo e feilaulau fakalelei ʻa hotau Huhuʻí. ʻI he Ngoue ko Ketisemaní, naʻá Ne kātakiʻi ʻa e “ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻa pea mo e ngaahi ʻahiʻahí” (ʻAlamā 7:11) ke fakahoko ʻa e kikite ʻa ʻĪsaiá ʻe “lavea ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahalá” pea “naʻe fakavolu ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi hiá” (ʻĪsaia 53:5).

ʻOku ʻikai ke tau taʻe-fakatokangaʻi ʻa e mamahi ʻo e mate fakatuʻasino ʻi he kolosí. Ka neongo ia, ʻoku tau fakatokangaʻi foki ko e lilingi ʻo e taʻataʻá “ke fakamolemole ai ʻa e angahalá” (Mātiu 26:28) pea “fakaʻauha ʻaupito ʻa e maté ʻi he mālohi” (ʻĪsaia 25:8) ʻo fakafou ʻi he Toetuʻú ʻoku mahulu hake ia ʻi he ikuna taimi nounou ʻo e maté ʻi he nima ʻo e kau angahalá.

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Halá

ʻI heʻetau hoko ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku ʻikai ke tau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi faikehekehe ko ʻení ke sio lalo ai kiate kinautolu ʻi he ngaahi tui fakalotu kehé; ka ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi ʻenau tuí, ʻo hangē pē ko ʻetau ʻamanaki ʻoku nau fakaʻapaʻapaʻi ʻetau tuí. Te tau lava ʻo vakai ki heʻetau ngaahi tui kehekehé ʻi he loto-houngaʻia ki he ngaahi moʻoni “mahinongofua mo mahuʻinga” (1 Nīfai 13:34–35) kehe ʻoku tau maʻú, koeʻuhí ko e ongoongolelei kuo fakafoki maí, ko e tohi ʻa Molomoná, mo e ngaahi folofola Tonu ʻa e ʻEikí ʻo fakafou mai ʻi Heʻene kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló.

Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe taha ʻoku akoʻi taupotu taha mai ʻe heʻetau ngaahi tui ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní kiate kitautolú, ko e ʻafioʻi fakataautaha kitautolu ʻe Sīsū Kalaisí. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate kitautolu fakafoʻituitui. ʻOku tau ʻiloʻi “Ko Ia ʻa e maama, mo e moʻui, pea mo e ʻamanaki leleiʻanga ʻo e māmaní. Ko Hono ʻalungá, ko e hala ia ʻoku fakatau ki he fiefia ʻi he moʻui ko ʻení pea mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hoko maí.” ʻI he taimi Kilisimasí—pea mo e taʻú kakato—te tau lava moʻoni ke pehē fakataha mo hotau kau palōfita ʻo onopōní, “Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi Heʻene meʻaʻofa taʻe-mafakatataua mai ʻaki Hono ʻAlo fakalangí.”5

Paaki