Fakataha Lotu Fakamāmani Lahi
Hangē ha Ngoue ʻUheiná


Hangē ha Ngoue ʻUheiná

Ko ha Efiafi mo ʻEletā L. Whitney Clayton

Fakataha Lotu Fakaemāmani Lahi maʻá e Kau Tāutaha Kei Talavoú • 13 Sepitema 2015, Niu ʻIoke, Niu ʻIoké •

Siʻi kāinga ʻofeina, ʻoku ou ongoʻi lāngilangiʻia ke ʻi heni mo kimoutolu he efiafí ni. ʻOkú ma ʻofa atu mo Kefi kiate kimoutolu. Ko ʻema lotú maʻu pē ia ke hoko ʻa ʻema lea atu ʻi he efiafí ní ke ne fakalotolahiʻi hoʻo tui ki he ʻOtuá mo Hono ʻAló, ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou toe lotua heni ke ueʻi fakalaumālie kitaua mei he langí ʻi he ngaahi miniti siʻi ka hokó.

Kuo mou toki fanongo ʻeni meia Kefi, ʻa ia ko e ʻofaʻanga mo e maama ʻo ʻeku moʻuí. ʻOku ou houngaʻia ko e fiefia kuó u taʻimālie aí, kae pehē ki he fānau ʻe toko 7 kuó ne meʻaʻofaʻaki mai maʻamauá. Kuo nau toe ʻomi kiate kimaua ha makapuna ʻe 19, vavé ni pē ke 21. Ko Kefi ʻa e mafu homau ʻapí mo e fāmilí. ʻI he taimi naʻá ma mali aí, naʻe ʻikai ke u ʻilo ʻe fakaʻofoʻofa pehē ʻa e moʻuí. ʻOku mahulu hake kiate au ʻa ʻene angaleleí mo ʻene ʻulungaanga leleí. ʻOku ou fiefia ʻaupito ʻi hoʻomou lava ʻo fanongo kiate iá.

ʻOkú ma talitali fiefia ʻa kimoutolu ʻoku mou ʻi heni ʻi Niu ʻIoke Siti he pōní, ka ʻokú ma ʻiloʻi ko e tokolahi taha ʻo kimoutolú ʻoku mou ʻi he ngaahi feituʻu, taimi, mo e ngaahi fonua kehekehe. ʻOkú ma talitali loto māfana ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku nau mamata pe fanongo maí—ʻo tatau ai pē pe ko e fē ʻi he funga ʻo e māmaní ʻokú ke ʻi ai. He toki meʻa fakaofo ia ko ʻetau fakatahataha peheni.

ʻOku mou omi mei he ngaahi fonua mo e ngaahi anga fakafonua kehekehe. ʻOku fisifisimuʻa ʻa e ngaahi tūkunga kehekehe ʻo e moʻuí ʻoku mou ʻi aí. ʻOku nofo hamou niʻihi mo e ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻo e akó pea mahutafea ʻi he ngaahi nāunaú. ʻOku fefaʻuhi fakaʻaho ha niʻihi ke maʻu ha meʻatokoni. Ko e niʻihi ʻo kimoutolu ko e hako ʻo e kau paionia ne nau fononga ʻi he ngaahi potu tokalelei ʻo ʻAmeliká. Ko e niʻihi ʻoku nau hoko ko e kau paionia ʻi homou fonuá. Ko e niʻihi ʻo kimoutolu kuo ʻosi ngāue fakafaifekau. Ko e niʻihi naʻe toki papitaiso pē ʻe he kau faifekaú pe mahalo kuo teʻeki ai ke papitaiso. Ko e niʻihi ʻoku nau haʻu mei he ngaahi fāmili ʻoku mālohi ai ʻa e tokotaha kotoa pē he Siasí. Ko e niʻihi ʻo kimoutolu, ko kimoutolu pē ʻoku kau ki he Siasí ʻi homou fāmilí, pea mahalo ʻi homou kaungāʻapí. Ko e niʻihi ʻo kimoutolu ʻoku haʻu mei ha ʻapi mālohi ʻoku hoko ai ʻa e mātuʻá ko e sīpinga lelei tahá. ʻOku haʻu ʻa e niʻihi ʻo kimoutolu mei ha ʻapi ʻoku ʻikai ke moʻoni ia ai.

ʻOku ou tui ʻoku mahuʻinga lahi ange ʻa e meʻa ʻoku tau fevahevaheʻaki ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi faikehekehe ʻi he tūkunga moʻui ʻoku tau ʻi aí. Naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí, “Kuó u haʻu aú ke nau maʻu ʻa e moʻuí, pea ke nau maʻu ia ʻo lahi ʻaupito” (1 ). Naʻe ʻikai ke ne fakangatangata ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ha moʻui mahutafea ki ha taimi pe feituʻu. ʻOku ʻatā ia kiate kitautolu kotoa, neongo e kehekehe e ngaahi tūkunga ʻoku tau ʻi aí. Ko ʻEne taumuʻá ke tokoniʻi kitautolu ke tau aʻusia ha moʻui mahutafea ʻo tatau ai pē pe ko fē feituʻu pe taimi ʻoku tau moʻui aí. Kuó u ongoʻi ke u lea ʻo fekauʻaki mo e founga te tau lava ai ʻo aʻusia ha moʻui mahutafea pea ke fakakaveinga ʻeku leá ko e “Hangē ha Ngoue ʻUheiná.”

Te u kamata ʻaki haʻaku lea ʻo kau ki ha meʻa naʻe hoko ʻi he ʻaho ʻo hono Tutuki ʻo e Fakamoʻuí ʻa ia ʻoku ou ongoʻi ʻoku ʻi ai hano ivi mālohi fai-fakahinohino. Pea te u ngāue ʻaki leva ha ongo fakatātā ʻe ua fekauʻaki mo e founga ke tau aʻusia ai ha moʻui mahutafeá.

ʻOku hiki ʻi he tohi ʻa Sioné ʻa e taha ʻo e ngaahi meʻa faingataʻa taha ʻi he kotoa ʻo e folofolá. Naʻe hoko ia ʻi he Ngoue ko Ketisemaní hili hono fuesia ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mamahi taʻefaʻalaua koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá mo e ngaahi vaivai fakamatelié. ʻOku akoʻi kitautolu naʻe “hulu,” ʻa ʻEne mamahí ʻo “faingataʻa ke kātakiʻi”— “ʻoku ʻikai ke [tau] ʻiloʻi ʻa hono faingataʻa ke kātakiʻí” (2 ) pea ʻikai mahino kiate kitautolu ʻa hono mamahí. Naʻe hoko foki ʻeni ʻi he hili Hono lavakiʻí, puke pōpulá, mo e pō ʻo Hono fakamamahiʻi mo ngaohikovia fakatuʻasino ʻe he kau taki Siú. Ko e hili ia Hono kauʻimaea ʻe he kau tau Lomá ʻi he malumalu ʻo Ponito Pailató; ko e hili ia hono ʻai ki ai ʻa e kalauni talatalá ʻo lolomi hifo ʻi Hono ʻulú.

Naʻe aofangatuku ʻe Pailato ʻoku ʻikai ha kovi ʻa Sīsū ke tutuki ai. Naʻá ne tuʻutuʻuni ke kauʻimaea ʻa Sīsū, ko ha faʻahinga tautea mamahi fau ka naʻe ʻikai faʻa hoko ai ha mate. Mahalo naʻe ʻamanaki ʻa Pailato ʻe hoko hono tā fakamamahiʻi mo hono fakamaaʻi e Fakamoʻuí ke ne fakalotoa ai ʻa e kau taki Siú kuo ʻosi ako ʻe Sīsū ha lēsoni fakamamahi pea hoko ko ha sīpinga ki he kakaí pea he ʻikai toe fie maʻu ke tutuki. Mahalo pē naʻá ne fakaʻamu ke langaki ha faʻahinga ongoʻi ʻaloʻofa ʻiate kinautolu. Ka neongo iá, ne fekau ʻe Pailato ke ʻomi ʻa Sīsū ki he kakaí hili hono kauʻimaeá. ʻOku ou tui pē naʻá ne fakaʻamu ʻe feʻunga pē ʻa e ngaahi fakamamahi fakaesino kuo ʻosi fai kia Sīsuú ke nau fiemālie ai.

Naʻe ʻikai.

Naʻe tohi ʻe Sione ʻo pehē:

“Ko ia naʻe toki tuku ʻe Pailato ʻa Sīsū ke kauʻimaea.

“Pea naʻe fī ʻe he kau taú ʻa e [kalauni] ʻakau talatala ke ʻai ki hono fofongá, ʻo nau ʻai kiate ia ʻa e pulupulu kulokula.

“ʻO nau lau, Siʻoto ʻofa, Tuʻi ʻo e Kakai Siú! pea nau haha ia ʻaki honau nimá.

“Ko ia naʻe toe ʻalu atu ai ʻa Pailato ʻo ne tala kiate kinautolu, Vakai ʻoku ou ʻomi ia kiate kimoutolu, koeʻuhí ke mou ʻilo ʻoku ʻikai te u ʻilo haʻane kovi.

“Pea ʻalu atu ʻa Sīsū, kuo ʻai ʻa e [kalauni] ʻakau talatalá, mo e pulupulu kulokulá. Pea tala ʻe Pailato kiate kinautolu, Vakai ki he tangatá!

“Ko ia ʻi he mamata ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau matāpulé kiate iá, naʻa nau kalanga ʻo pehē, Tutuki ki he ʻakaú, tutuki ki he ʻakaú. Pea talaange ʻe Pailato kiate kinautolu, Mou ʻave ia, ʻo tutuki ki he ʻakaú: he ʻoku ʻikai te u ʻilo haʻane kovi”(3 ).

Neongo e mātuʻaki mahuʻinga e toenga ʻo e talanoá, ʻoku ou fie tuʻu ʻi he lea ʻa Pailató “Vakai ki he tangatá.”

Vakai ki he tangatá. ʻOku mohulea ʻa e tautapa ʻa Pailató. Neongo naʻe makafokafo ʻa e fōtunga ʻo Sīsuú ʻi he taimi ko ení, kuo teʻeki ʻi ai, pea teʻeki talu mei ai, ha tangata pe fefine ʻe fongofongaola ange ke “mātā.” Naʻe haohaoa ʻa ʻEne moʻuí. Naʻe ʻikai Hano tatau. Naʻe ʻikai ha taha ʻe moʻui hangē ko Iá. Pea he ʻikai pē ha taha te ne lava. Naʻá Ne maʻu ʻa e ʻulungaanga lelei kotoa pē ʻi hono tuʻunga taupotu tahá. Naʻá Ne kātoi ʻa e mālohi ke mapuleʻi Iá. Naʻe haohaoa ʻEne ngaahi ongó, ʻo hangē pē ko ʻEne ngaahi fakakaukaú. Naʻe taʻe-fakangatangata ʻEne mahinó. Naʻá Ne tuha moʻoni ke mātā, mei he tapa kotoa pē, ke siviʻi, fakafuofuaʻi, mo fakafetaʻia. He ʻikai ha momoʻi meʻa ʻi Hono ʻatamaí, lotó mo e ngaahi ongó te ne lava ʻo ʻai ke sivi e ʻamanakí. Neongo ne ʻikai hoʻata mai mei Hono fōtungá, ka naʻe hoko ʻa Sīsū ko e sīpinga ʻo e moʻui mahutafeá.

Ko ia ʻoku ʻikai ko Hono fōtunga he momeniti ʻo e mamahí ʻoku totonu ke tau fuofua manatuʻí. Naʻe “[ʻikai ha fakaʻofoʻofa ke fakaʻofoʻofaʻi ai e tangatá ʻiate Ia],”4 . Ko e meʻa naʻá Ne kumuni ʻi loto ʻi he sino faingataʻaʻia ko iá ʻoku mahuʻinga kiate kitautolu hono kotoá. Naʻe tokoni ʻa e tuʻunga naʻá Ne ʻi aí ke malava ai e meʻa naʻá Ne faí. Ko e fakaʻeiʻeiki ʻo e tuʻunga naʻá Ne ʻi aí ʻokú ne fakaafeʻi mai ʻetau tokangá. Ko e meʻa ʻoku totonu ke tau mamata ki ai ʻi heʻetau “Vakai ki he Tangatá” ko ʻene ikunaʻi māmālie e mālohi ʻo e tēvoló, neongo ʻa ʻEne fotu mai ʻoku ʻikai ngali ikuná. Naʻá ne nonga pē ʻi he uhouhonga ʻo e fuʻu afā mālohi taha kuo fekuki mo ha tangata. Naʻe taupungaʻi ʻaki ia ʻa e ngaahi meʻangāue kotoa pē kuo fokotuʻu ʻe he filí. Naʻá Ne ikunaʻi mo liua ʻa kinautolu kotoa. Naʻá Ne tuʻu ʻi he ʻao ʻo Pailató ʻi he melino mo e fiemālie haohaoa.

Toe fakakaukau angé: Naʻe ʻikai puli pe unga ʻEne kātoi kotoa ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasino ʻo e māmaní mo e ngaahi tūkunga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻá Ne lava ʻo fekauʻi e ngaahi laumālie ʻulí. Naʻá Ne fakamoʻui e mahakí, fakaʻā ʻa e kuí mo e tulí ke fanongo. Naʻá ne toe fokotuʻu e maté ki he moʻui mo e fānau ne pekiá ki heʻenau mātuʻá. Naʻá ne ʻiloʻi e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻa e tokotaha kotoa pē. Naʻá ne fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá pea fakamaʻa e kau kiliá. Naʻá Ne fuesia ʻa e ngaahi angahalá, ngaahi mamahí, puké, mo e ngaahi tōnounou ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá ʻi he pō kimuʻa pea toki hoko ʻení. Naʻá Ne toe mamahi foki koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa kinautolu ne nau ngaohikovia ia ʻi he taimi ko iá.

Ko e moʻoni, “Vakai ki he tangatá.” Ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtua Moʻuí. Ko e faʻifaʻitakiʻanga Ia ʻo e moʻuí, ko e Tokotaha kuo fekauʻi mai ke tofa ʻa e halá mo hoko ko e Halá. Ko ia ʻa e moʻoní pea mo e moʻuí maʻatautolu hono kotoa. Naʻe ʻikai ʻiloʻi ʻe Pailato ko e ngaahi foʻi lea ʻe tolú, “Vakai ki he tangatá,” ko e founga faingofua ia ki hono aʻusia ʻo e ngaahi taumuʻa māʻolunga taha ʻo e moʻuí. ʻI heʻene kole ki he kau Siú ke nau mamata kiate Iá, naʻe fakahanga kitautolu ʻe Pailato ki he Tokotahá, ki he toko taha pē, ʻokú ne lava ʻo ngaohi ʻetau moʻuí ke mahutafea mo hotau “[fakamoʻui haohaoá]”.5 Ko ia ai e ʻuhinga e fekau ke “Sio ki he ʻOtuá pea moʻui”6 .

ʻOku totonu ke tau manatuʻi ko e taimi ʻoku tau vakai ai kiate Iá, ʻoku tau lava ʻo ikuna koeʻuhí ko Ia, mo e meʻa naʻá Ne faí. Te tau lava ʻo ikuna. Te tau lava ʻo moʻui mahutafea ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi faingataʻá. Kapau te tau fili ke “vakai” kiate Ia pea tali mo fakaʻaongaʻi ʻa ʻEne ongoongolelei ʻo e fakahaofí, te Ne fakahaofi ʻa kitautolu. Te Ne fakahaofi kitautolu mei he ngaahi nunuʻa ʻo hotau natula tō ki laló pea mei he angahalá, fakahōhōloto fakalaumālié, mo ʻetau tōnounou taʻengatá. Te Ne fufulu, fakamaʻa, ngaohi ke fakaʻofoʻofa, pea aʻu pē ki hano fakahaohaoaʻi kitautolu. Te Ne foaki mai ʻa e fiefiá mo e melinó. Ko Ia ʻa e kī ki he moʻui mahutafeá.

Te u vahevahe atu mo kimoutolu ha ongo sīpinga lōloa ʻe ua ʻo kau ki he meʻa te tau lava ʻo fai ke tau “vakai ai kiate Ia,” ʻo tafoki ki he Fakamoʻuí ke aʻusia ʻa e moʻui mahutafeá.

Ko e Malanga ʻo kau ki he Ngaahi Hulí

ʻUluakí, ko e malanga ʻo kau ki he ngaahi hulí:

Naʻá ku nofo mo Kefi ʻi ha tafamoʻunga he fakahahake ʻo Sōleki Sití ʻi ha ʻapi ne langa ʻe heʻene ongomātuʻá. ʻOku tupu ai ha faʻahinga ʻakau ʻi he talalo moʻunga ʻo Sōleki Sití—naʻá ma ui ia ko e ʻoke iiki. ʻOku ʻikai hangē ʻa e ʻoke īkí ko e ngaahi fuʻu ʻoke kaukaua mo lalahi ʻi he konga lahi ʻo e māmaní, ka ʻoku nau fefeka mo fakaʻofoʻofa. ʻOku fonu ʻi homau tukuiʻapí.

ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí naʻá mau tuku ha kapa matalaʻiʻakau ʻi he hala ki he matapā muʻa homau ʻapí, ʻi lalo he ngaahi vaʻa ʻo ha fuʻu ʻoke. Naʻa mau fiefia ʻi he fakaʻofoʻofa ʻo e ngaahi matalaʻiʻakau ne ʻi he kapá lolotonga ʻa e faʻahitaʻu māfaná. ʻI he fetongi ʻa e faʻahitaʻú pea kamata ʻa e fakatōlaú, naʻe kamata ke ngangana ʻa e ngaahi tengaʻi ʻoké ʻi he kapa matalaʻiʻakaú.

ʻI ha ʻaho fakatōlau ʻe taha ne u fakatokangaʻi kuo kamata ke huli hake ha niʻihi ʻo e ngaahi tengaʻi ʻoke ʻi he kapá. Neongo ʻene tupu tōmuí, naʻe ʻikai ke mau toe fie maʻu ha meʻa ʻi he kapá ka ko e matalaʻiʻakau pē, ko ia ne u kamata taʻaki ai ʻa e ngaahi hulí mei he kapa kelekelé. Naʻe faingofua fau ʻene mataʻakí heʻeku taʻaki hake mei he kelekelé. Ne u ʻohovale, kuo ʻosi loloa ange e aká ia ʻi he ngaahi hulí. Naʻe liunga tolu mo fā e lōloa ia ʻo e ngaahi aká ʻi he konga ʻo e hulí ne ʻasi hake he fukahi kelekelé. Kuo ʻosi teuʻi pē e ngaahi tengaʻi ʻoké ia ke ne fakaʻaongaʻi e mei kotoa honau iví hono fakalolotoʻi e aká.

ʻOku hā mahino ʻaupito ʻa hono ʻuhingá: Lolotonga ʻoku nonga pē e faʻahitaʻu failau mo e fakatōlau ʻi Sōleki Sití, ʻoku vela ʻa e faʻahitaʻu māfaná, mo ha kiʻi ʻuhoʻuha, pea momoko ʻa e faʻahitaʻu momokó, mo havilivili pea sinou. ʻOku tokoni ʻa e ngaahi aka lolotó ke moʻui e ngaahi hulí ʻaki ʻenau tupu vave hifo ʻi he kelekelé. ʻOku tohoakiʻi ai heni ʻe he aká ʻa e ngaahi iví mo e hauhau ʻa e kelekelé. ʻOku toe fakamaʻu hifo ʻe he ngaahi aka lolotó ʻa e fuʻu ʻakaú ke ne puke tuʻu ia ʻi he havilí, ʻo kamata mei heʻene kei siʻísiʻí. ʻOku tokoni ʻa e ngaahi aká ke ne matuʻuaki ai ʻa e ngaahi matangi ʻo e faʻahitaʻu momokó mo e vela ʻo e faʻahitaʻu māfaná. ʻOku fakafaingofuaʻi ʻe he ngaahi aka lolotó ʻene tolongá. ʻI he tupu ʻa e ngaahi hulí ʻo aʻu ki heʻene māʻolunga tahá, ʻoku kei hokohoko atu hono fafangaʻi, maluʻi mo poupouʻi ia ʻe he ngaahi aká.

ʻOku lava ke tau ako ha lēsoni mei he ʻoke īkí. ʻOku totonu pē ke tau fiefia ʻi he faʻahitaʻu failau mo e fakatōlau fakaʻofoʻofá kae manatuʻi ʻoku tuʻunuku mai ha ʻalotāmaki. ʻOku faʻa vela ʻi he hili e faʻahitaʻu failaú, pea momoko he hili e fakatōlaú. Ko e sīpinga ia ʻo natulá. ʻOku pehē pē foki mo ʻetau moʻuí. Lolotonga ʻetau anuanu ʻi he faʻahitaʻu ʻo e fiemālié, nongá mo e fiefiá, ʻoku totonu ke tau tokateu ki he ngaahi ʻahiʻahi ʻoku fakamohemeiʻulú.

Tatau ai pē pe ʻoku tuʻu hotau ʻapí ʻi fē, ʻoku ʻi ai ʻetau ngaahi aʻusia ʻo hangē ko e vela ʻo e faʻahitaʻu māfaná mo e momoko ʻo e faʻahitaʻu momokó. ʻOku ʻi ai e ngaahi taimi faingofua mo faingataʻa, lavameʻa mo tōnounou, moʻui lelei mo e mahamahaki, ngaahi taimi ʻo e fiefia mo e momeniti ʻo e loto-mamahi. ʻOku ʻikai pau ʻa e moʻuí. ʻOku ʻikai tokamālie. ʻOku ʻi ai e ngaahi momeniti fakatupu loto mamahi mo fakafiefia.

ʻOku tatau pē ʻa e moʻuí kiate kitautolu ʻi he ngaahi meʻa kehé. ʻOku ʻākilotoa kitautolu ʻe he anga fakafonuá mo e ngaahi talatukufakaholo ʻa hotau kolo tupuʻangá mo e fonuá. ʻOku lelei ha niʻihi pea ʻikai lelei ha niʻihi. ʻE hiki hake kitautolu ʻe ha niʻihi pea ʻe holoki mo tukuhifo kitautolu ʻe ha niʻihi. Mahalo ʻe tāpuekina hotau ʻapí ʻe he maama ʻo e ongoongoleleí pe ʻe fakasīkakaʻi kitautolu ʻe he tōnounoú ke tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Mahalo ʻe fakafiefia pe fakaloloma e ngaahi sīpinga ʻo e kaungāmeʻá. ʻOku ʻikai ʻilo ha taha e huʻunga ʻo e moʻuí. ʻOku ʻikai ke tau lava ʻo kikiteʻi ʻetau moʻui leleí pe koloaʻiá he kahaʻú. He ʻikai lava ke tau tomuʻa ʻilo ʻa e ngaahi taú pe ʻeá. ʻOku fetoumoliliuaki ʻa e moʻuí. ʻOku faingataʻa ʻa e ngaahi feliuliuakí kiate kitautolu hono kotoa.

ʻOku tau lava ʻo fili mo fakatupulaki ʻa e aka fakalaumālie maʻa ʻetau moʻuí ʻo ʻikai hangē ko e ʻuluʻakaú. ʻOku tau fili ʻa e feituʻu ke tōkaki ai ʻetau aká pea mo hono loloto ʻi he kelekelé. ʻOku fai ʻe he ngaahi fili fakaʻahó ha tokoni ikiiki mo ʻikai loko ʻiloʻi ki he aka ʻo ʻetau tuí, ʻo iku hoko ko ha fakavaʻe. Koeʻuhí ʻoku ʻikai ke tau ʻilo e taimi pe founga ʻe hoko mai ai hotau ngaahi ʻahiʻahí, pe fuoloa ʻo ʻetau ngaahi faʻahitaʻu momoko mo māfana fakatāutahá, ʻoku totonu ke tau tōkaki ʻi he loloto tahá ʻetau aká ki he maʻuʻanga meʻatokoni maʻa hotau laumālié, ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOkú Ne fie maʻu ʻetau moʻuí ke mahutafea. ʻOkú ne fakaafeʻi kitautolu ke tau haʻu kiate Ia. Naʻá ne pehē, “Ako ʻiate au, pea fanongo ki heʻeku ngaahi leá;ʻaʻeva ʻi he angamalū ʻo hoku Laumālié, pea te ke maʻu ʻa e melinó ʻiate au”(7 ).

ʻOku tau fakamālohia e laumālié ke ne kātekina e ngaahi afā ʻo ʻetau moʻuí ʻi heʻetau ako kiate Iá. ʻOku tau ʻilo ʻi he ako pea ʻi he lotu. ʻOku tau ako ʻi he mamata ki he ngaahi sīpinga māʻoniʻoní. ʻOku tau ako ke tauhi kiate Ia ʻi heʻetau tokoniʻi e niʻihi kehé8 ). ʻOku tau ako ke muimui kiate Ia ʻi ha faʻahinga founga pē te tau lavá.

ʻOku ʻuhinga ʻa e fakafanongó ke tokanga pea fakafanongo, ʻo ʻikai ko e fanongo pē. ʻOku tau fakafanongo kiate Ia ʻi he ako folofola fakatāutahá. ʻOku tau fakafanongo ʻi he houalotu sākalamēnití pea ʻi he temipalé. ʻOku tau fanongo kiate Ia ʻi he “kihiʻi leʻo siʻí” (9 ). ʻOku tau fanongo kiate Ia ʻi he leʻo ʻo e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí. ʻOku fakamanatu mai ʻe he fakafanongo tokangá “ʻe ʻikai moʻui ʻa e tangatá ʻi he maá pē, ka ʻi he folofola kotoa pē ʻoku haʻu mei he ʻOtuá”10 . ʻOku tau fakamālohia hotau aká ʻi he kiʻi laka kotoa pē. ʻI heʻetau fakafanongó, ʻoku tau muimui ai ʻi Hono halá. Ko Ia ʻa e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo e hala ki he moʻui mahutafeá. Ko Ia ʻa e halá mo e maama ʻokú ne fakamaamangiá11 ). Ko Ia “ʻa e halá, mo e moʻoní, pea mo e moʻui” (12 ).

ʻOku ʻikai ha fakapulipuli, pe fakafoʻofoʻou ki he meʻa ʻoku totonu ke tau fai ke fakatupulaki ai hotau aká: ko ʻetau tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Neongo te tau lava ʻo lisi vave pē ha ngaahi meʻa ʻoku totonu ke tau fai, ʻoku faingofua ange hono lea ʻakí ʻi hono fakahokó. ʻOku tupulaki ʻetau malava ʻo fai Hono finangaló heʻetau fakahokó. ʻOku faingofua ange koeʻuhí ko ʻetau lotoʻakí mo ʻetau tuí. ʻI heʻetau fakaʻaongaʻi faivelenga e ngaahi tefito ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻuí, ʻoku tāpuekina kitautolu ʻe he ʻEikí ʻaki ʻa e mālohi lahi ange.

Ko ha tokoni mahuʻinga ʻa e moʻui tāú mo e lotú ki he loloto ʻo hotau ngaahi aka fakalaumālié. ʻOku hanga ʻe he loto ʻapasia he houalotu sākalamēnití mo hono maʻu e sākalamēnití ʻi he loto moʻoní ʻo ngaohi ʻa e ʻaho Sāpaté ke mahuʻinga ange. He ʻikai ke tau fakalolotoʻi moʻoni hifo hotau ngaahi aká kae ʻoua kuo tau “manatu maʻu ai pē kiate Ia” (13 ). ʻI heʻetau mateuteu ange kimuʻa ʻetau ngaahi fakatahá, ʻoku toe fakakoloa ange ʻa e ʻaho Sāpaté kiate kitautolu. ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he fakamolemolé mo e tāpuaki ʻo e maʻu maʻu ai pē ʻa e Laumālié, ʻoku hoko leva ʻa e falelotū ko e hūfangaʻanga mo e sākalamēnití ko ha taimi ʻo e fakamāʻoniʻoniʻi.

ʻI he ʻuhinga ko iá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku totonu ke tau ʻalu mo ia ki he Lotú. Ko e ʻuluakí ko ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala. ʻOku totonu ke tau vēkeveke ke fekumi mo ongoʻi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakaleleí. ʻIkai ko ia pē, ʻoku totonu ke tau tuku mo ha ngaahi meʻa ʻi ʻapi. Ko e ngaahi fakakaukau ki he sipotí, ngāué, fakafiefiá, mo e ngaahi fakatau ʻoku fie maʻu ke tuku malu ʻi he kōpaté ke toki fakaava pē ʻi ha ʻaho kehe mei he ʻaho Sāpaté. ʻOku fakaʻaiʻai ʻe he lotu fakamātoató ʻa e ului moʻoní. ʻOkú ne tokoniʻi kitautolu ke tufaki atu e aka ʻo ʻetau tuí, ke tau maʻu ai ha lepa fakalaumālie, ʻa ia “ʻe ʻiate [kitautolu] ha matavai mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá” (14 ).

Naʻe tohi ʻe Paula ʻo pehē:

“Ko ia ʻi hoʻomou maʻu ʻa Kalaisi Sīsū ko e ʻEikí, ke mou ʻaʻeva ʻiate ia:

“Kuo aka mo langa hake ʻiate ia pea fakatuʻumaʻu ʻi he tuí ʻo hangē ko [hono] akonekina ʻa kimoutolú” (15 ).

ʻOku toe ʻaonga foki ʻa e ngaahi aká ki he filí. ʻOku fie maʻu ʻe he matangí ke angi pea ko e ʻeá ke faingataʻa ha ngaahi taimi kapau ʻoku tau fie maʻu ke fakatupulaki ha mālohi moʻoni. ʻOku fie maʻu ke piki maʻu, ke matuʻuaki ʻa e matangí mo e ʻeá, kapau te tau fakaʻau ʻo mālohi. ʻI he angi ha matangi mālohi, ʻokú ne taʻaki ngofua e ʻakau ʻoku ʻikai maʻutangī ki he kelekelé. ʻOku tatau pē mo e fie maʻu ke kiʻi pakukā he ka ʻikai he ʻikai loloto hifo e aká ia ke kumi ha vai. Ka neongo iá, ʻe ngāvaivai e fuʻu ʻakaú ʻo ka fuʻu lahi e vaí, ʻo tekeutua pē ʻa e aká he fukahi kelekelé ʻo ʻikai loloto feʻunga.

Kapau he ʻikai ke tau aʻusia ha ngaahi matangi fakatāutaha mo ha laʻalaʻā, he ʻikai ʻaupito ha faingamālie ke fefeka ai hotau aká. He ʻikai ke nau matuʻotuʻa ʻo ka faingofua pē ʻa e meʻa kotoa. Ko hono toe ʻai ʻe tahá, ko e folau tokamālié pē ʻa hono ʻahiʻahí pea faingataʻa. Ka ʻikai ha ngaahi palopalema ʻoku lava ke tau vaivai ai ʻo ka ʻikai ke tau tokanga. Mahalo he ʻikai ke “[tau] faitotonu maʻu pē, mo [ʻetau] ngaahi fakakaukaú, ngaahi leá mo [ʻetau] ngaahi ngāué, pea tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻo tui maʻu pē” (16 ) taʻe ʻi ai ha ʻahiʻahi ke ne peluki hotau tuí mo liliu hotau lotó.

ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau tulimui holo he ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi faingataʻá. ʻOku ʻi ai pē ha founga ia ʻo hono ʻomi e mamahí kiate kitautolu, neongo ʻetau fai hotau lelei tahá. Tukukehe ʻetau fai e ngaahi fili halá, ʻa ia ʻoku iku maʻu pē ki ha meʻa fakamamahi, ʻoku ʻikai ke tau faʻa fili e taimi mo e founga ʻe hoko mai ai e ngaahi palopalemá. Ka ʻoku tau fili he ʻaho kotoa pē e founga ke tau mateuteu ai ki heʻene hoko maí. Ko e fakamanatu ia meia Sosiuá: “Mou fili he ʻahó ni ʻa ia te mou tauhí” (17 ).

Ko ha fakamanatu eni ʻe taha:

“Mou hū ʻi he matapā fāsiʻí: he ʻoku fālahi ʻa e matapaá, mo ʻataatā ʻa e halá, ʻoku fakatau ki he mate, pea ʻoku hū ai ʻa e tokolahi:

“Koeʻuhí ʻoku fāsiʻi ʻa e matapaá, mo lausiʻi ʻa e halá, ʻoku fakatau ki he moʻui, pea ʻoku ʻilo ia ʻe he toko siʻi pē”18 .

ʻOku ʻikai totonu ke tau ofo ʻi he taimi ʻoku tau tō-mo-humu ai ʻi he tuí kapau ʻoku tau lue ʻi he hala fāsiʻi mo lausiʻí. ʻOku ʻikai ke loko mahuʻinga ia pe ko e hā ʻoku tau faí he ʻoku ʻi ai e nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi angafaí, mo ia ʻoku ʻikai faí. ʻI heʻetau fakataʻetaʻetokanga ki he fanga kiʻi meʻa īkí, fakaʻaho, pea toutou hoko ka ko e ngāue mahuʻinga ʻo e tuí, ʻoku vaivai hotau ngaahi aká. Faifai pē kuo tau mavahe mei he ʻOtuá. Ko ia ai, ʻoku tala ʻe he anga ʻetau leá, ko e ngaahi tohi mo e fakamatala ʻoku tau laú, ko e ngaahi faiva ʻoku tau mamata aí, ko e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau laú mo ʻikai toe fie mamata aí, ko e ngaahi hua fakakata ʻoku tau talanoaʻí mo fili ke ʻoua ʻe fanongo ki aí, mo e hā fua, ʻoku hoʻata mei ai pe ʻoku tau ʻifē ʻi he hala fāsiʻi mo lausiʻí—ʻi lotomālie pe ʻi he tafaʻakí. He ʻikai lava ke tau taku ʻoku tau fafanga hotau aká kapau ʻoku ʻikai ke tau fotu atu ko ha kakai Kāingalotu lelei ange. ʻOku maʻu pē ʻa e malú ʻi he uhouhonga ʻo e hala fāsiʻi mo lausiʻí.

ʻOku ʻikai ha sīpinga lelei ange ʻo e moʻuí ʻi ha toe feituʻu, pe ha toe founga papau ange ki he melinó, ka ko e muimui pē ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ko Hono huafá pē ʻi he lalo langí ʻokú Ne maʻu e mālohi ke ngaohi ʻetau moʻuí ke fakalangi ange. ʻOku ʻikai mo ha toe taha ke tau “mamata” ki ai ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi fai-fakamoʻui, fakafoʻou, mo liliu ʻa e Fakamoʻuí.

Kuo ʻosi tapou mai fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko ʻo ka mau tafoki ki ha taha pē pe ko ha toe meʻa ke maʻu ʻa e ʻuhinga mo e taumuʻa taupotu tahá. ʻOku fālute ʻe he ngaahi lea ʻa Suté ʻa e tuʻunga ngeʻesi ʻo e moʻuí ʻokú ne nofoʻia ʻa kinautolu ʻoku fili ki ha taha pē pe ko ha meʻa kehe ange mei he Fakamoʻuí: “Ko e ngaahi ʻao taʻe ʻi ai ha vai, ʻoku vilingia fano ʻe he ngaahi matangí; ko e ngaahi ʻakau fua mate, taʻefua, ʻo mate ʻanga ua, kuo taʻaki fuʻu hake”19 .

ʻOku totonu ke fakaloloto e aka hotau laumālié ʻia Kalaisi ka tau kātekina ha faingataʻa pē, ikunaʻi ha faʻahinga faingataʻaʻia, matuʻuaki hano ʻohofia ʻetau tuí, pea hoko ʻo hangē ko e ʻulu ʻoké— ʻo tuʻu maʻu mo taʻeueʻia pea tuʻu ʻaliʻaliaki, neongo e vela ʻo e ʻahó pe mālohi ʻo e matangí. ʻOku mahulu hake ʻa e faʻahinga aka ko iá ʻi he taimí peá ne ikunaʻi ʻa e fili kotoa pē, naʻa mo e niʻihi olopoto fakatuʻutāmaki tahá.

ʻOku tau ako ha lēsoni meia Hilamani ʻo fekauʻaki mo e founga ʻoku makatuʻunga ai e mālohi kuo talaʻofa ko iá ʻi hono langa ʻetau moʻuí ʻi he Huhuʻí: “Pea ko ʻeni, ʻe hoku ongo foha, manatu, manatu, ʻoku makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke mo langa ai homo makatuʻungá; koeʻuhi ka tuku atu ʻe he tēvoló ʻa ʻene ngaahi matangi mālohí, ʻio, ʻa ʻene ngaahi ngahaú ʻi he ʻahiohio, ʻio, ka faʻaki kiate kimoua ʻa hono kotoa ʻo ʻene ʻuha maká mo ʻene fuʻu afā lahí, ʻe ʻikai maʻu ʻe ia ha mālohi kiate kimoua ke fusi hifo ʻa kimoua ki he vanu ʻo e mamahí mo e faingataʻaʻia ʻoku ʻikai hano ngataʻangá, koeʻuhi ko e maka kuo langa ai ʻa kimouá, ʻa ia ko e makatuʻunga mālohi, ʻa ia ko ha makatuʻunga kapau ʻe langa ai ʻa e tangatá ʻe ʻikai lava ke nau hinga.”20 .

Ko e Fakaʻofoʻofa ʻo e Ngoue Piusatí

Kuo tau vakai ʻeni ki he ngaahi aká, tau vakai muʻa ki he matalaʻiʻakaú ʻi heʻetau fakakaukau ki he sīpinga hono uá, ko e fakaʻofoʻofa ʻo e Ngoue Piusatí:

ʻI he 1904, naʻe hiki atu ai ʻa Lōpeti Piusati mo hono uaifí ko Sení ki he faka-Tonga ʻo e Motu ko Venikuvá, ʻi Pilītisi Kolomupia, Kānata. Naʻe ʻi ai e pisinisi sima ʻa Lōpeti Piusati peá ne fie maʻu ha maka lahe ki heʻene ngāué. Naʻá ne fakaava ha tāʻanga maka lahe ofi mai ki he kolo ko Vikatōlia he ʻahó ní. Naʻá ne ngaohi ai ʻa e lahé, mei he maka lahé, ko ha meʻa mahuʻinga ki he simá. Naʻe langa ʻe he fāmili Piusatí ha ʻapi mo ha malaʻe tenisi ofi atu ki he tāʻanga maká pea tō mo ha lose mo e piisi melié.

Ne aʻu ki ha taimi kuo ʻikai kei ʻi ai ha maka lahe ia ʻi he konga ʻo e tāʻanga maká. Ne ʻikai fuoloa kuo ʻikai toe ngāue ʻaki e tāʻanga maká. Naʻe tuʻu ava ai pē ha fuʻu luo lahi ʻi he kelekelé, kuo fonu ʻi he fanga kiʻi kongokonga maka. Naʻe fakakaukau ai ʻa Seni Piusati ke liliu ʻa e fuʻu luo maká ni ko ha ngoue matalaʻiʻakau. Naʻe lahi ʻene kelekele lelei ne fetuku mai ʻe ha saliote toho ʻo huaʻi ʻi lalo he tāʻanga maká. Naʻe kamata ke ne tō ha matalaʻiʻakau, vao mo e ngaahi ʻakau ʻi he feituʻu ko iá, pea faifai pē kuo hoko ia ko e taha ʻo e ngoue ʻiloa taha ʻi he māmaní, ʻa e “Ngoue Sangikení.” Ka naʻe ʻikai ke ne ngata pē ai.

Naʻe hokohoko atu hono fakalahi no tānaki atu ʻe Seni e faʻahinga ngoue kehekehé. Naʻe lahi e fefolauʻaki ʻa e kau Piusatí ʻi he māmaní, ʻo tānaki e faʻahinga vaoʻakau, ʻuluʻakau, mo e ngaahi matalaʻiʻakaú kehekehe ke fakalahiʻaki ʻene ngoué. ʻI he vahaʻa ʻo e 1906 mo e 1929, naʻe tō ai ʻe he fāmili Piusatí ha Ngoue faka-Siapani, faka-ʻĪtali, faka-Meteleniane, mo ha Ngoue Lose fakaʻofoʻofa, ʻo tānaki atu ki he Ngoue Sangikení. Naʻe laka hake he ʻeka ʻe 50 e ngoué pea kuo hoko ia ko ha mātanga ʻo Kānata.

Ko ha ola fakafiefia ia ʻo ha ngāue faʻa kātaki mo mohu fakakaukau he ngaahi taʻu lahi. ʻIkai ko ia pē, ko ha fakamoʻoni ia ki he meʻa ʻe lava ʻo fai ʻi he taimi ʻoku vīsone ai ha taha ke ngaohi ha meʻa naʻe palakū ke fakaʻofoʻofa. ʻOku līpooti ʻe he uepisaiti ʻa e ngoue matalaʻiʻakaú, ko e kakai eni ʻe meimei taha miliona ʻoku nau ʻaʻahi ki he ngoué ʻi he taʻu kotoa pē.21

ʻOku ʻi ai ha kiʻi konga siʻi ʻo ha tāʻanga maka lahe ʻi hotau lotó kotoa. Ko hono moʻoní ʻoku tau haʻu mei he maama fakalaumālié “ʻi he ngaahi ʻao ʻo e nāunau”.22 ʻOku tau haʻu mo e ngaahi mālohinga mo e tuʻunga fakalaumālie ne fakatupulaki ai. Ka ʻoku tau toe haʻu foki mo ha ngaahi vaivai. Naʻe ʻikai ke tau haohaoa ʻi ai, pea ʻoku ʻikai ke tau tūʻuta haohaoa mai—taʻehalaia, ʻio, ka ko e haohaoá, ʻikai.

Tau kiʻi fakakaukau muʻa ki heʻetau tāʻanga maka lahe fakatāutahá. ʻOku fanauʻi mai kitautolu ki ha māmani kuo hinga mo maʻu ha natula tō ki lalo, “he ko e tangata fakakakanó ko e fili ia ki he ʻOtuá, pea kuo pehē ai pē ia talu mei he hinga ʻa ʻĀtamá”23 ). ʻOku ʻi hotau lotó, ʻa e laumālie ʻo e tangata pe fefine, ʻoku ʻi ai ha ngaahi vaivai mo e ngaahi tōnounou. ʻOku ʻi ai hotau ngaahi ʻulungaanga fakatāutaha ʻoku tau kei tōnounou ai teʻeki ke tau ikunaʻi. Kuo tau fai ha ngaahi fehālaaki lolotonga ʻetau moʻuí. ʻOku tau kei fai pehē fakaʻaho. Mahalo pē kuo ʻi ai ha ngaahi momeniti ʻoku tau fai ai ha angahala mamafa ʻaē ʻoku tatūsia ai e tupulaki fakalaumālié. Mahalo pē ʻoku ʻi ai ha ngaahi taimi kuo tau taʻeʻofa, kātaki siʻisiʻi, pe fakapikopiko ai. Mahalo ʻoku fetōmokosi e meʻa ʻoku tau fakamuʻomuʻá pe ʻikai ke tau fakaʻaongaʻi e ngaahi faingamālié. ʻOku ʻi ai ʻa ʻetau ngaahi tōnounou mo e taʻemaaʻusia fakatāutaha.

Mahalo pē ʻoku ʻi ai mo ha ngaahi tāʻanga maka lahe kehe ʻiate kitautolu ʻoku faingataʻa ange. ʻOku ʻi ai ha niʻihi heni he pooni kuo nau ʻūkuma fakalongolongo honau ngaohikoviá, ʻa ia ʻoku lava ke lahi ai e ngaahi kafo fakaeloto ʻoku tuai hono faitoʻó mo e ngaahi manatu tamakí. Mahalo ʻoku fekuki ha niʻihi mo e faitoʻo konatapú pe kava mālohí pe sio ponokalafí. ʻOku moʻua ha niʻihi mei he loto mamahí, puké, pe ngaahi mahaki tauhí.

ʻOku hoko ʻa e moʻui mahutafea ne foaki mai ʻe he Fakamoʻuí ko ha faitoʻo ia ki he kotoa e ngaahi tāʻanga maka lahe hotau laumālié. Tatau ai pē pe ʻoku tungotunga fēfē e maká mo e tuʻunga felekeu hotau laumālié, mo hotau lotó ʻe lava ke fakamoʻui mo ngaohi kitautolu ke fakaʻofoʻofa. Ko hotau faʻifaʻitakiʻangá ʻa e fakaʻofoʻofa haohaoa ʻo e laumālié ʻo e Fakamoʻuí.

Hono ʻikai fakaʻofoʻofa e faingataʻaʻia ʻa e Foha ʻo e Tangatá, ʻa ia ko hono laumālié ko ha ngoue matalaʻiʻakau ʻo e ngaahi ʻulungaanga lelei, koeʻuhí ke tau lava ʻapē ʻo tō e ngaahi ʻulungaanga leleí ʻi hotau laumālié. Tatau ai pē pe ko e hā e mamahi ʻoku tau moʻulaloa mo fakaʻauʻauhifo ki aí, te tau lava ʻo fakatupulaki ha laumālie fakaʻofoʻofa. Ko e “hoihoifuá ko e fetongi ʻo e efuefu”24 ). Ko e ngaahi matalaʻi ʻakau ʻi ha tāʻanga maka lahe. ʻOku hoko māmālie mai ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo Kalaisí ʻi ha laumālie ʻoku haveki ʻaki e ngaahi palopalemá mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e moʻuí. ʻOku hoko ia koeʻuhí ko ʻEne ʻofa kiate kitautolú pea ʻi Heʻene ʻaloʻofá. ʻOku fakahoko ia ʻi he mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí pea mo e ngaahi tuʻunga ʻo e fakatomala fakamātoato maʻu peé.

Ko hono fakaofó ia, ʻoku lava ke fakamoʻui kitautolu ke tau hoko ʻo fakaʻofoʻofa mo mahuʻinga. ʻOku talaʻofa mai te tau lava ʻo hoko fakatāutaha ko ha tatau ʻo e Ngoue Piusatí ʻi hotau lotó. Ko ʻetau fai peheé ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí—ʻo teuteu ke foki ki he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá.

Kapau ʻoku ongo fakaofo kotoa ʻeni, ko hono ʻuhingá pē he ʻoku fakaofo. Naʻe hoko ʻa ʻAlamā, ko e foha ʻo ʻAlamaá, ko “ha tangata angakovi ʻaupito mo faʻa tauhi-tamapua”25 . Ko e palōfitá mo e taulaʻeiki lahi pule ia ʻa ʻene tamaí ki he Siasí. Ka naʻe ʻalu ʻa ʻAlamā mo hono ngaahi kaungāmeʻá, ko e ngaahi foha ʻo e Tuʻi ko Mōsaiá “ʻo nau feinga ke fakaʻauha ʻa e siasí, mo takihalaʻi ʻa e kakai ʻo e ʻEikí”26 . Lolotonga ʻenau fononga loto fakamātoato atu ʻi he taumuʻá ní, ne hā ha ʻāngelo kiate kinautolu. Naʻe liliu ai ʻenau aʻusiá kotoa ʻo taʻengata.

Naʻe foua ʻe ʻAlamā ha fakaului fakaofo peá ne akoʻi “ko e faʻahinga kotoa ʻo e tangata kotoa pē, ʻio, ʻa e tangata mo e fefine, ʻa e ngaahi puleʻangá, mo e ngaahi faʻahingá, mo e ngaahi leá, mo e kakai kotoa pē, kuo pau ke fanauʻi foʻou; ʻio, ke nau fanauʻi ʻi he ʻOtuá, ʻo liliu mei honau tuʻunga fakakakano mo tō ki laló, ki ha tuʻunga ʻo e anga-māʻoniʻoni, kuo huhuʻi ʻe he ʻOtuá, ʻo hoko ko hono ngaahi foha mo hono ngaahi ʻofefine;

“Pea ʻoku nau hoko ai ko ha kakai foʻou; pea ka ʻikai ke nau fai ʻeni, ʻe ʻikai te nau teitei lava ʻo maʻu ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá”(27 ).

ʻI he taimi ʻoku tau papitaiso aí, ʻoku tau fakataipe hono tanu ʻa e tangata pe fefine motuʻa ʻo e angahalá ʻi hono fakauku kitautolu pea ʻalu hake mei he vaí ʻi ha moʻui foʻou ko ha kakai foʻou. Naʻe akoʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní, “ko e meʻa ʻi he fuakava kuo mou faí ʻe ui ai ʻa kimoutolu ko e fānau ʻa Kalaisi, ko hono ngaahi foha, pea mo hono ngaahi ʻofefine; he vakai, ʻi he ʻahó ni kuó ne fanauʻi fakalaumālie ʻa kimoutolu; he ʻoku mou pehē kuo liliu ʻa homou lotó ʻi he tui ki hono huafá; ko ia, kuo fanauʻi ʻa kimoutolu ʻiate ia ʻo mou hoko ko hono ngaahi foha mo hono ngaahi ʻōfefine.” (28 ).

ʻE lava ʻe he kakaí ke maʻu ha fakamoʻoni vave. Ko e tahá, ʻoku lahi ha ngaahi taimi ʻoku fanongo ai ha niʻihi fakafoʻituitui mo ha ngaahi kulupu ki he ongoongoleleí pea tupu ai “ha fuʻu liliu lahi” ʻi honau lotó ʻi ha vahaʻa taimi nounou koeʻuhí ke ʻoua naʻa nau “toe maʻu ha holi ke faikovi, kā ke failelei maʻu ai pē”29 . ʻOku “fakatupu” fakalaumālie ʻa e fuʻu liliu lahi ko ʻení.

Ko hono maʻu ha fakamoʻoni mo aʻusia ha fuʻu liliu lahi ko ha sitepu pē ia ʻo ha tupulaki mo e fakahaohaoa he toenga ʻo e moʻuí. ʻOku hoko māmālie ʻa e fakalakalaka ʻi hotau tuʻungá, pea ʻi he koloa ʻo hotau laumālié30 ). Naʻe ngāueʻi ʻe Seni Piusati ʻene ngoue matalaʻiʻakaú ʻi ha taʻu ʻe 25 ʻo toki fakaʻofoʻofa ai ʻa e feituʻu naʻe muʻaki moveuveu mo palakuú. ʻOku fie maʻu e kotoa ʻo e moʻuí pea ope atu ke fakaleleiʻi kakato ai ʻa e tangata mo e fefine ʻi hotau lotó.

ʻOku fakafonu māmālie ʻe he Fakamoʻuí e ngaahi luoluo hotau laumālié pea fakamoʻui e ngaahi kafo kuo tau fai kiate kitautolu mo e niʻihi kehé. Naʻe foaki mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu “ʻa e ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena; pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku fanongo ʻo tokanga ki heʻeku ngaahi akonakí, pea fanongo ki heʻeku akonakí, he te nau maʻu ai ʻa e ʻiló; he ko ia ʻokú ne talí te u foaki ʻo lahi ange kiate ia”31 ). Naʻá ne tānaki mai ki hotau ngaahi laumālié ʻa e angamaʻa ki he angamaʻa mo e ʻaloʻofa hoko mo e ʻaloʻofa32 ʻi heʻetau feinga ke maʻa mo maʻu ʻa e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí.

ʻOku mahuʻinga ke ʻoua ʻe fakafiefiemālie ʻi ha faʻahinga fakalakalaka pē ʻi he lotó kuo tau aʻusia, pea ʻoua “naʻa [tau] fiu ʻi he fai leleí,”33 ). Ka, tau vilitaki maʻu pē ki muʻa.

Naʻe fakalotolahiʻi kitautolu ʻe Pita ke hoko atu mei he angamaʻá ki he angamaʻa, ʻo hokohoko pehē ai pē ʻo hangē ʻoku hili ʻa e taha ʻi he taha. Naʻá ne tohi ‘o pehē:

“[Fai velenga, tānaki atu ki he angamaʻá] ʻa hoʻo tuí; pea ki he loto toʻá ʻa e ʻiló;

“Pea ki he ʻiló ʻa e faʻa taʻofí; pea ki he faʻa taʻofí ʻa e faʻa kātakí; pea ki he faʻa kātakí ʻa e anga faka-ʻotuá;

“Pea ki he anga faka-ʻotuá ʻa e angalelei fakakāingá; [mo e ʻofa faka-kalaisí] fakakāingá.

“He kapau ʻoku [ʻiate] kimoutolu ʻa e ngaahi meá ni, mo [ope atu], ʻe ʻikai ai te mou fakapikopiko pe taʻefua ʻi he ʻilo ki hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”34

ʻE hoko e taimi ʻe fakavaveʻi e founga ʻo e tupulakí mo e sivisiviʻí: “He ʻoku fepikitaki ʻa e ʻatamai potó mo e ʻatamai poto; ʻoku tali ʻe he fakakaukau potó ʻa e fakakaukau poto; ʻoku tali ʻe he moʻoní ʻa e moʻoni; ʻoku ʻofa ʻa e angamaʻá ki he angamaʻa; ʻoku pīkitai ʻa e māmá ki he maama; ʻoku ʻofa mamahi ʻa e ʻaloʻofá ki he ʻaloʻofa ʻo ʻekeʻi ʻene meʻa ʻaʻana; ʻoku fai atu ai pē ʻa e fakamaau totonú ʻi hono ʻaluʻangá ʻo ʻekeʻi ʻene meʻa ʻaʻana.”35 ).

Ko hono ʻuhinga ia ʻoku fakaholomamata ai e ʻīmisi ʻo Seni Piusatí heʻene ngāue he taʻu ʻe 25 ke fokotuʻu ʻene ngoue matalaʻiʻakaú. ʻOkú ke lava ʻo mamata kiate ia mo ʻene kau ngāué hono tō e fanga kiʻi ʻakau īkí, matalaʻiʻakaú mo e ʻuluʻakaú ʻi he halá. ʻOku faingofua ke fakakaukau atu ki heʻene palani mo fokotuʻutuʻu, ke fakapapauʻi e tuʻuʻanga totonu ʻo e matalaʻiʻakau foʻou mo e vao ʻakau kotoa pē. Ko e tupulaki ko ia ʻi he ngaahi ʻulungaanga ʻo Kalaisí ko e tatau fakalaumālie ia ʻo hono tānaki tahataha atu e ʻulu ʻakaú, ʻakau īkí, mo e matalaʻiʻakaú ki he ngoué pea tauhi ai kinautolu ke nau matuʻotuʻa. ʻE ʻikai hāsino mai leva e ola ʻo hono tō ha faʻahinga ʻulungaanga lelei ʻi hotau laumālié, ka ʻo kapau te tau hokohoko atu ke tō mo tauhi ʻi he tuí, ʻe fai pē pea ʻe fakaʻofoʻofa e ngoue ʻa hotau laumalié. ʻOku kamata leva ai ke mahutafea ange ʻetau moʻuí ʻi he tuʻunga angatonu kotoa pē.

ʻOku ou kole atu ke mou fakakaukauloto ki he fehuʻí ni: Ko e hā ha meʻa te ke tō he ʻahó ni te ne ngaohi ʻa ho lotó ke fakaʻofoʻofa? Kātaki ʻo vahevahe hoʻo talí ʻi he mītia fakasōsialé ʻaki ʻa e #LDSdevo. Te u fiefia ke fanongo meiate kimoutolu.

Naʻe fakalea ʻe ʻĪsaia ʻa e ʻelito ʻo e ʻuhinga ke hoko ʻo aka ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea ke hāfua mai ia ʻi hotau laumālié ha ngaahi ʻulungaanga ʻo e Fakamoʻuí. Naʻá ne tohi ‘o pehē: “Pea ʻe fakahinohino koe ʻe he [ʻEikí] maʻu ai pē pea ʻe fakainu ho laumālié ʻo ka ʻikai ha vai, pea ʻe fakamālohi ho ngaahi huí: pea te ke hangē ko e ngoue ʻoku [ʻuheina], pea hangē ko e matavai moʻui, ʻoku [ʻikai tuʻu]”36 .

Ko e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ʻulungaanga lelei kotoa pē. Ko e tangata haohaoa pē ʻe taha kuo moʻui. Naʻá ne pekia maʻa ʻetau ngaahi angahalá. ʻI Heʻene Fakaleleí ʻe lava ke tau hoko ko e kau tangata mo fafine ʻa Kalaisi. ʻE lava ke fakamaʻa, liliu, ʻo fakamoʻui mo fakaleleiʻi kitautolu. ʻE lava ke hoko hotau laumālié ko ha meʻa hoihoifua.

Fakatau ange ke tau “Vakai [kakato ange] ki he Tangatá.” Fakatau ange te tau muimui angatonu ange kiate Ia. Fakatau ange te tau muimui loto vēkeveke ange kiate Ia. Fakatau ange te tau fakalolotoʻi hifo hotau aká ʻi he kelekele ʻo e fakamoʻuí kae ʻoua kuo tau mālōlō ʻiate Ia, ko e “maka ʻo hotau Huhuʻí” (37 ). Fakatau ange ʻe tupulaki ʻetau fiefiá ʻi he tāpuaki ʻo e moʻui mahutafea kuó Ne foaki maí pea hoko ko ha ngoue ʻuheina. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki