Jek’i lix k’aj laa wa
Ex was wiitz’in, ex wamiiw, nink’am eere li sahil ch’oolejil ut li osob’tesink re li qaraarookil profeet, Awa’b’ej Thomas S. Monson. A’an nab’antioxink xb’aan lee tij ut lee rahom sa’ xq’ehil li Ralankil ut junelik.
Chalen chaq inch’ajomil jwal nawulak chiwu xq’ehil li Ralankil. Lix ch’utam li Xb’eenil Awa’b’ejil re li Ralankil jwal raab’il xb’aaneb’ naab’al, jo’ ajwi’ lin junkab’al laa’in. Naqoyb’eni lix tiklajikeb’ li kutan re li Ralankil rik’in li chaq’al ru b’ichank ut wajb’ak k’eeb’il xb’aan li Orquesta re li Manzana re li Templo ut li Coro Tabernaculo Mormon. Eb’ li esil ut eb’ li b’ich nokohe’xtenq’a chireek’ankil lix musiq’ lix q’ehil li Ralankil ut neke’xjultika qe li xnimal ru rajb’al li k’a’ru naqnima ru ut k’a’ut naq naqab’aanu.
Ralankil sa’ Alemania
Sa’ inch’ajomil, li k’a’ru xwaj chiru li Ralankil, a’an naq tz’aqal ch’ina-us li hab’al q’e, ut ninnaw naw moko junesin ta sa’ li ajom a’in. Choq’ we a’an naraj naxye naq ke li iq’, rax ru li choxa, ut cham ut saq saq li ratz’am ke chiru li ch’och’. A’ut, chi kok’ aj xsa’ jalan wi’ li wajom rik’in li xk’ulman chi yaal. Chi kok’ aj xsa’ moymo ru li kutan xb’aan tuntunkil choql, t’aqt’aq li ratz’am ke, malaj yoo li hab’.
A’b’anan, sa’ li q’ojyin rub’elaj li Ralankil, lin na’ xooxtiqib’ rik’in pim ruhil tik’r ut li qayuwa’ xooxk’am chi b’eek sa’ tenamit.
Laa’o li kok’al xqanaw xyaalalil li b’eek a’in xqab’aanu rajlal chihab’—li qana’ naraj ru xhoonal re rutz’u’ujinkil li che’ re Ralankil, re xk’ochob’ankileb’ li maatan chirub’el li che’, ut re xkawresinkil li qochoch choq’ re li santil q’ojyin. Xqab’aanu li jo’ k’ihal naru chiqu re xk’osb’al lix najtil li b’eek a’in. A’b’an li qayuwa’ jwal seeb’ chixtawb’al jun chik na’ajej malaj b’e choq’ qe re naq taawanq tz’aqal xhoonal li qana’ re xb’aanunkil chixjunil li naraj.
Sa’eb’ li kutan a’an, jwal q’ojyineb’ ru lix b’ehil li tenamit Zwickau, Alemania, chiru q’ojyin. Sa’ li kutan a’an, toje’ xraqe’ li Guerra Mundial II, ut moko k’iheb’ ta li xam sa’ b’e. Yal teetookeb’ junjunq li tieend, ut junjunq reheb’ wankeb’ chixk’atqeb’ li ochoch sachb’ileb’ xb’aan li bomba, ut toj wankeb’ lix jalanil chuhil xmaak li nimla pleet.
Wan jun na’ajej sa’ li b’e a’in jwal xwulak chiqu chiqajunil—rula’aninkil li ch’utleb’aal kab’l sa’ xyi li tenamit Zwickau b’ar wi’ xqab’iheb’ li ch’ina-usil b’ich re li Ralankil jo’ ajwi’ li organo li yoo chi wajb’aak rajlal q’ojyin rub’elaj li Ralankil. Li b’ichank ut wajb’ak a’in, chanchan naq xe’xk’eheb’ chi lemtz’uno’k chi kaw wi’chik xxamlel li qatenamit—chanchaneb’ li chahim li neke’xamamnak sa’ choxa—ut xe’xnujob’resi li qaam rik’in jun chaq’al ru musiq’ej re yo’onink.
Naq xoosutqi’ chaq sa’ ochoch, ak yaalo’jenaq lix k’anjel li qana’, ut xoo’ok chiqajunjunqalo re rilb’al chi sachso qach’ool li Tannenbaum toje’ utz’u’ujinb’il (a’an jun chaj re Ralankil). Ch’a’aj b’ayaq xtawb’al jun che’ sa’ li kutan a’an, ut xqak’ul yalaq k’a’ru naru xtawb’al. Wan naq x’ajman ru naq taqaletz junjunq li ruq’ li che’ re naq nak’utun jo’ jun che’. A’ut choq’ we laa’in, li che’ re Ralankil junelik tz’aqal re ru lix chaab’ilal.
Eb’ lix xamlel li kandeel li neke’chupyan sa’ junpaat xe’xk’am chaq jun ch’ina-usil tuqtuukilal sa’ li na’ajej a’an. Xqaka’yaheb’ chi sa qach’ool li qamaatan chirub’el li che’ ut xqoyb’eni naq li tz’aqal naqaj sa’ qach’ool taak’eemanq qe.
Li sahil ch’oolejil re xk’ub’al jun maatan haye’ juntaq’eet rik’in li sahilal re xk’eeb’al jun maatan re junaq. Chi kok’ aj xsa’, yiib’anb’ileb’ li maatan a’in rik’in tz’aqal quq’. Jun chihab’, naq toj jwal alin, lin maatan choq’ re li was a’an jun xjalam-uuch xinb’on choq’ re. Jwal sa inch’ool xb’aan lin chaq’al ru jalam-uuch. Ut li was jwal chaab’il xch’ool ut xb’antioxi we ut xnima ru li maatan.
Junelik tinsaho’q xb’aan lin sahil julitkahom chirix lin saajilal sa’ Alemania del Este.
Li rahok maak’a’ roso’jik
Li Ralankil ninq’ehinb’il sa’ k’iila tenamit chiru li ruchich’och’ a’in ut jwal chaab’il jo’ nab’aanuman. Chaq’al ru li junjunq reheb’, ut toj jalan jalanq li junjunq.
A’ut, juntaq’eet jun eek’ahom sa’ chixjunileb’, jun musiq’ej li junelik nawan naq naqanima ru lix yo’lajik li Kristo li Rey, aj k’ojob’anel qach’ool ut lix k’ojob’ankil qach’ool, a’ lix k’ojob’ankil xch’ool li tenamit Israel!
Naab’aleb’ li aatin li neke’ru chi oksimank re xch’olob’ankil li eek’ahom a’in: li saho’k, li yo’onink, li oyb’enink, li sahil ch’oolejil. Li junjunq a’in neke’xch’olob’ jun xraqal li “musiq’ej re li Ralankil” jo’ naqaye re.
A’ut choq’ we, wan jun li aatin q’axal chaab’il re xch’olob’ankil li naqeek’a sa’ Ralankil. Li aatin a’in, a’an rahok.
Relik chi yaal, li maatan li naqanima ru sa’ li Ralankil, a’an jun maatan re rahok—lix maatan li Dios, a’ li Ralal. “A’in xk’utunk wi’ qik’in li qaraab’al xb’aan li Dios; naq li Dios kixtaqla chaq li Ralal jun chirib’il sa’ ruchich’och’ re naq wanq qayu’am sa’ xk’ab’a’ a’an. Rik’in a’in nawank li rahok.”1
Chi toch’b’il xb’aan li rahok a’an, neke’q’uno’ li qaam. Naqeek’a’ jun q’unal li nokoxk’e chi k’anjelak chiru qas qiitz’in rik’in chaab’ilal ut toq’ob’ahom.
Li Ralankil nokoxmusiq’a chi rahok chi mas wi’chik chaab’il.
Sa’ xyeeb’al a’in, nink’e reetal naq moko tz’aqal ta li aatin rahok. Sa’ Ingles, jo’ sa’ naab’aleb’ chik li aatinob’aal, wan naab’al paay li naru naraj naxye li aatin “rahok.” Qayehaq, maare tinye naq laa’in “ninra” li hab’, malaj naq “ninra” laa ak’ tik’r, malaj ut naq “ninra” chanru nasununk jun ak’ b’olotz’ re tenis.
A’ut, li rahok nin’aatinak wi’ a’an jwal nim xwankil. Choq’ qe laa’o, li qanawom chirix li rahok a’an chanchan jun ch’ina t’orol chi samahib’ chire jun nimla palaw naq najuntaq’eetaak rik’in li rahok li nokoxra wi’ li Dios.
Lix rahom maak’a’ roso’jik ut lix toq’ob’ahom ink’a’ na’oso’. Li choxahil rahok naxnujob’resi chixjunil chi junelik. Numtajenaq chi tz’aqal rik’in junelikil usilal. Naxye’ li ruq’ ut nawaklesin. Naxkuy maak. Na’osob’tesin. Natojok ix.
Li choxahil rahok naxq’ax ru lix jalanil li junjunq li kristiaan, tenamit, malaj ch’uut. Ink’a’ naxkanab’ naq li tihok chi moko li rahob’tesink te’xram raj ru li k’ojob’ank ch’oolej, li toq’ob’ank-u, ut li tawok-u. Maak’a’ re li hob’ok, li rahob’tesink, chi moko li q’etq’etil. Li choxahil rahok nokoxmusiq’a chixb’aanunkil jo’ kixb’aanu li Kolonel: “k’e xtenq’ankileb’ li q’uneb’ xmetz’ew, taqsi li uq’ej li nalukta, ut k’e xmetz’ew li xb’een aqej li maak’a’ xmetz’ew.”2
A’an a’in li rahok naqayal wi’ qaq’e re xk’ulb’al. A’anaq raj chanru nawb’ilo li junjunq qe jo’ ajwi’ sa’ komonil.
Maare ink’a’ naru taqoksi chi tz’aqal li choxahil rahok a’in sa’ li qayu’am arin. A’ut, maajo’q’e taqakanab’ xyalb’al qaq’e. Wi wan ta jun xq’ehil li chihab’ nokonach’o’ wi’ rik’in chiru yalaq chik xq’ehil, a’an tana’ li Ralankil, naq li qaam ut li qak’a’uxl neke’xsutq’isi rib’ rik’in lix yo’lajik li yo’yookil reetalil li choxahil rahok, a’an li qaKolonel Jesukristo.
Aj taqlanel re li tenamit ut li ch’ina al
Tinwotz jun seraq’ li naxk’ut chan ru naru chi k’anjelak li rahok a’in sa’ li qayu’am. 85 chihab’ chaq anajwan, sa’ li q’ojyin rub’elaj li Ralankil naq yoo li Gran Depresion sa’ li Estados Unidos, jun aj taqlanel re tenamit yoo chixtz’ilb’al ma toj useb’ li nimb’e sa’ Lago Salado chirix naq kiwan jun nimla saqb’ach. Naq yoo sa’ xb’eleb’aal ch’iich’, kiril jun ch’ina al chixk’atq li b’e, xaxqo aran sa’ li kehil kutan chi maak’a’ lix b’aatal, lix b’atb’a uq’, chi moko lix botin. Laj taqlanel kixaqli lix b’eleb’aal ch’iich’, ut kixb’oq li al chi ok, ut kixpatz’ re ma sa xch’ool naq chal re li Ralankil. Li al kichaq’ok ut kixye, “Maak’a’aq li Ralankil sa’ qochoch. Lin yuwa’ toje’ xkam oxib’ po chaq ut xooxkanab’, lin na’ ut laa’in ut wiib’eb’ li wiitz’in.”
Laj taqlanel kixloch li calentador sa’ li b’eleb’aal ch’iich’ ut kixye, “Bween, at al, k’e we laa k’ab’a’ ut lix jayalil laa wochoch. Wan ani li taachalq sa’ laa wochoch—ink’a’ texkanaaq chi ink’a’ jultikanb’ilex.”
Laj taqlanel a’an ajwi’ jun awa’b’ej re oqech aran sa’ li tenamit Lago Salado. A’an ak yoo chi k’anjelak rik’ineb’ lix komon li roqech re xk’eeb’al li tzakemq ut li maatan reheb’ li junkab’al li neb’a’eb’. Li al moko komon ta sa’ Lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan, a’ut maak’a’ naxye a’in choq’ re laj taqlanel. Sa’ li q’ojyin a’an, a’an ut jun obiisp sa’ li roqech ke’xtaqla naq jun chakach nujenaq rik’in tzakemq ut maatan re li Ralankil taaq’axtesiiq re lix junkab’al li al.3
Xnawb’al ru li al a’in q’axal kixtoch’ xch’ool li awa’b’ej re oqech a’in. Xb’aan a’in k’a’jo’ naq kixk’e xch’ool chixsik’b’al ut chixtuqub’ankil li rahilal yalaq ta b’ar kixtaw. A’an ki’ok choq’ xb’eenil na’leb’ sa’ lix yu’am.
Lix k’ab’a’ laj taqlanel, a’an aj Harold Bingham Lee, ut 40 chihab’ chirix a’in, a’an taa’ok raj choq’ li xjunlaju awa’b’ej re Lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan.
Li Awa’b’ej Lee a’an kiwan choq’ xch’oolil lix nimob’resinkil lix k’anjel li Iglees re xtuqub’ankil lix rahilaleb’ li ani wankeb’ sa’ ch’a’ajkilal ut re xtenq’ankileb’ chixjunil li ralal xk’ajol li Dios chirilb’al ut chixtenq’ankil rib’.
Sa’ xraqik lix yu’am, li Awa’b’ej Lee kixye naq naxtaweb’ ru li ani wankeb’ sa’ rahilal ut neke’rataw tenq’aak xb’aan naq a’an ajwi’ neb’a’ chaq junxil.4
Maak’a’ naxye li jo’ k’ihal wan aawe, a’b’anan chan ru naq nakatrahok
Nink’oxla naq ninnaw chan ru kireek’a li Awa’b’ej Lee.
Lin junkab’al laa’in ajwi’ neb’a’o chaq chi jo’q’ehaq. Wiib’ sut chiru wuqub’ chihab’, koomine’ chi eelelik sa’ qochoch ut kiqakanab’ chixjunil li wan qe. Sa’ li Alemania occidental koowan sa’ jun to’oninb’il na’ajej sa’ xkab’ xk’ojaril jun k’uuleb’aal xul. Ka’ch’in li qana’aj, ut chiqajunilo koowar sa’ jun ajwi’ li warib’aal. Jwal laatz’ li na’ajej a’an jo’kan naq ch’a’aj li b’eek sa’ xyiheb’ li ch’aat.
Kiwan jun plato caliente re li na’, ut a’an kik’anjelak choq’ li estufa. Ut naq kiqaj xik sa’ li jun chik chi na’ajej aran, tento koonume’k chiru naab’aleb’ li k’anjeleb’aal re awk, li kaax, ut li tib’ li t’uyub’anb’il chalen li xb’een li kab’l. Jun sut, naq yajin chaq ut wankin sa’ ch’aat chiru chixjunil li kutan, kinwileb’ li ch’o li neke’xwotz li na’ajej a’an qik’in chi aalinak chiru xch’och’ li kab’l. Teneb’anb’il naq taak’ame’q chaq li ha’ toj b’ar wanko wi’, ut li k’otleb’aal wan le’ chixk’atq li k’uleb’aal xul. Sa’ domingo koob’eek wiib’ oxib’ oor re wulak ut stuq’iik sa’ iglees aran Frankfurt. Moko rajlal ta wan qatumin re xtojb’al camioneet.
Toj jultik qe eb’ li kutan a’an chi ra inch’ool jo’ ajwi’ chi sa inch’ool. Inna’ inyuwa’ ke’xb’aanu li jo’ k’ihal naru chiruheb’ re xk’eeb’al li taak’anjelaq qe, ut xqanaw naq koohe’xra. Jo’kan b’i’, a’aneb’ kutan kooraj wi’ tenq’aak, a’ut nink’oxlaheb’ jo’ sahil kutan, xb’aan naq laa’in kinru chireek’ankil lix rahom li jun choq’ re li jun chik, choq’ re li Qaawa’, ut choq’ re lix Iglees.
Maak’a’ li xutaanak sa’ li wank chi neb’a’. Chijultiko’q eere naq laj Kolol re li Ruchich’och’ kiyo’la sa’ xna’ajeb’ li xul ut kiyokob’aak sa’ xwa’leb’aal li xul “xb’aan naq maak’a’ na’ajej choq’ [re] sa’ li kab’l.”5 Moqon, junpaat chirix a’an, a’an ut li xMary ut laj Jose ke’mine’ ru chi eelelik toj sa’ Egipto re xkolb’al rix chiru laj Herod. Chiru lix k’anjel sa’ xyanqeb’ li tenamit, li Jesus kib’eek rik’ineb’ li ani wankeb’ xmajelal, li ani neke’tz’okaak, ut li ani yaj. Nujenaqeb’ chaq lix kutan rik’in xtenq’ankileb’ a’an. A’an kichal re “xyeeb’al li chaab’il esilal reheb’ li neb’a’.”6 Sa’ k’iila paay chanru, a’an chanchaneb’, xb’aan naq a’an ajwi’ “maak’a’ wank re b’ar wi’ tixsotob’ lix jolom.”7
A’an kixnima ru li xmalka’an jwal neb’a’ li, sa’ xneb’a’il, kixkut lix wiib’ chi kok’ tumin sa’ xkaaxil li mayej reheb’ aj Judio.8 Ut jun reheb’ lix roso’jikil aatin sa’ ruchich’och’ a’an naq li qakolb’al wan rilom rik’in chan ru wanko rik’ineb’ li qas qiitz’in—tz’aqal wi’chik rik’ineb’ li ani “q’axal kok’eb’ ” jo’ k’oxlanb’ileb’—xb’aan naq “jo’ ch’inal jo’ nimal xeb’aanu chaq reheb’ [a’an],” kixye, “we laa’in xeb’aanu chaq.”9
Jun aj tz’iib’anel aj Inglaterra re li siglo 19 kixtz’iib’a li aatin a’in:
Sa’ xq’ehil li ratz’am k’e ut saqb’ach k’a’jo’ xkehil,
Nachal li ch’ina tz’ik ka’ch’in xch’ool;
Chixtoq’ob’ankil ru, mat-alinasink re,
Jek’i b’an lix k’aj laa wa. …
Chixjunileb’ wan li k’a’ru re, maajun q’axal wi’chik neb’a’,
Naq nachal li ajok rik’in xk’ulunik li hab’al q’e;
Maajo’q’e yal aajunes aawe li wa,
Jo’kan, jek’i lix k’aj laa wa.
Sa’ junpaat li hab’al q’e nachal sa’ laa yu’am,
Nawulak xq’ehil li raqb’a-aatin chawix:
Chi yaab’asinb’il taq’a sa’ choxa, eb’ laa maak,
B’isb’ileb’ rik’in lix k’aj la wa xajek’iheb’.10
Maak’a’ naxye b’ar wanko sa’ li qayu’am, li junjunq qe chanchano li ch’ina tz’ik ka’ch’in xch’ool—jun aj lemoox—chiru li Dios. Aajel ru choq’ qe li rusilal. Xb’aan lix mayej li Jesukristo, li qaKolonel, jo’ jun raqal sa’ li nimla k’uub’anb’il na’leb’ re sahil ch’oolejil, naq wan li qayo’onihom chirix li kolb’a-ib’ ut uxtaan. Li musiq’ejil maatan a’in nokoxmusiq’a chixpaab’ankil chixjunileb’ lix chaq’rab’ li Dios ut chixtenq’ankileb’ rik’in toq’ob’ahom chixjunileb’ li wankeb’ chiqasutam. Us ta yal wan qe xk’aj li wa, chi sa qach’ool naqawotzeb’ rik’ineb’ li wankeb’ sa’ rajb’al ru sa’ k’a’uxlej, sa’ musiq’ej, malaj sa’ tib’elej re xk’utb’al li qab’antioxihom choq’ re li choxahil wa’ak kawresinb’il choq’ qe xb’aan li Dios.
Rosob’tesinkileb’ jalaneb’ sa’ xq’ehil li Ralankil
Chiru li raab’il xq’ehil li Ralankil, us raj naq toosaho’q rik’ineb’ li xam, li b’ich, li maatan, ut li k’a’aq re ru utz’u’ujinb’il. Xmaak chixjunil a’in naq naqara li hoonal a’in.
A’ut, misach sa’ qach’ool naq laa’o xtzolom ut aj taaqenel re li Jesukristo, li yo’yookil Ralal li yo’yookil Dios. Re roxloq’inkil chi yaal lix k’ulunik sa’ ruchich’och’, tento taqab’aanu li kixb’aanu a’an ut tento taqatenq’aheb’ li qas qiitz’in rik’in toq’ob’ahom ut usilal. Naru taqab’aanu chi jo’kan wulaj wulaj, sa’ aatin jo’wi’ sa’ b’aanuhom. Chiqab’aanu taxaq a’in rajlal Ralankil, yalaq ta b’ar wanko—chaab’ilaq chik qach’ool, miqaraq aatin chirix yalaq ani, choob’antioxinq, ut chiqak’e chi anchal qach’ool li k’a’ru wan qe reheb’ li ani wankeb’ sa’ rajb’al ru.
Nawoyb’eni naq rik’in xk’oxlankil lix yo’lajik li Jesus sa’ Belen, choomusiq’aaq chi wulak jo’ chanru a’an. Xb’aan lix k’anjel ut lix b’aanuhom li Jesukristo, che’nimob’resiiq qach’ool rik’in choxahil rahok choq’ re li Dios ut chamal ru toq’ob’ahom choq’ reheb’ li qas qiitz’in. Ut chiqajek’i lix k’aj li qawa chi anchal qach’ool ut chi numtajenaq qarahom. A’an a’in intz’aam ut wosob’tesihom chiru li Ralankil a’in ut junelik, sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.