Ngaahi Fakataha Lotu 2020
Ko Hono Fili ʻo e Ngaahi Holi Māʻoniʻoní


Ko Hono Fili ʻo e Ngaahi Holi Māʻoniʻoní

Fakataha Lotu Fakamāmanilahi maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú

Sāpate, 3 Mē 2020

Siʻoku ngaahi tuofāfine mo e ngaahi tokoua, ʻoku ou tomuʻa fie fakamālō ki hoku uaifi leleí he faleʻi mo e tokoni fakaʻofoʻofa ko iá. Mālō ʻaupito Līneti.

Ko ha tāpuaki mo ha faingamālie maʻongoʻonga ia ke u kau fakataha mo kimoutolu he efiafi ní. ʻOku tau moʻui ʻi ha ngaahi taimi makehe, pea ʻoku ou tui moʻoni kuo teuʻi kimoutolu ki ha ngaahi taimi peheni. ʻIkai fuʻu fuoloa mei heni, naʻe pehē ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati, “ʻOku ou tui ko e toʻu tangata maʻongoʻonga taha ʻeni ʻo e kakai lalahi kei talavoú ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí. ʻOku ou ongoʻi fakapapau ʻoku moʻoni ia.”1 Ko ha toʻu tangata makehe kimoutolu ne teuʻi ke mou moʻui ʻi he ngaahi taimi faingataʻá pea ke tokoni ke teuteu e māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOkú Ne ʻafioʻi pau mo ʻofeina kimoutolu.

Ko Hotau Kuongá

ʻI he efiafí ni ʻi heʻema fononga mai ki he fakamafolá ni, ne fakaaʻu mai kiate kimaua kuó ma maʻu ha ngaahi tweet ko ha ngaahi fehuʻi ʻe laumano fekauʻaki mo e Laumālié pea fekauʻaki mo e fakahā fakataautahá. ʻOku ou fakatauange ʻi hoʻomou fanongo mai he pooni kiate au mo hoku uaifí ʻokú ma lava ʻo tali e ngaahi fehuʻi ko iá. ʻOku ou lotua ke lava ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ko e faiakó, ʻo tali ki he tokotahá kae pehē foki ki he tokolahí.

ʻI hotau ngaahi ʻaho mo e ngaahi māhina ko ha sosaieti fakamāmaní, kuo tau aʻusia ai ha mamahi, veiveiua, longoaʻa mo ha ngaahi faingataʻa makehe. Ko e ngaahi taimi ʻeni kuo kikiteʻi mei he fuoloá, pea ko honau tumutumú ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻo hotau Fakamoʻuí. Naʻe kikiteʻi ʻe Sīsū Tonu e ngaahi taimi ko ʻení. Naʻá Ne folofola ʻo pehē: “Te mou fanongo foki ki he ngaahi tau, mo e ngaahi ongoongo ʻo e ngaahi tau; vakai ke ʻoua naʻa mou puputuʻu, he ko e ngaahi meʻa kotoa pē kuó u tala kiate kimoutolú kuo pau ke hoko ia. … ʻOku ou lea koeʻuhí ko e lelei ʻa hoku kakai filí; he ʻe tuʻu hake ʻa e fonua ki he fonua … ; ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi honge, mo e ngaahi mahaki fakaʻauha, mo e ngaahi mofuike ʻi he ngaahi potu kehekehe. … ʻE fakaʻau ʻo momoko ʻa e ʻofa ʻa e tangatá. … ʻE fakahoko e meʻa [kotoa pē].”2 ʻOku ou fie vahevahe atu ha fakakaukau ʻe taha fekauʻaki mo e ngaahi meʻá ni kotoa. Ko ha lēsoni ia mei heʻetau hisitōlia faka-Siasí.

Naʻe hoko ʻa ʻAmanitā Panesi Sāmita; mo hono husepāniti ko Uōlení; mo ʻena fānau ʻe toko nimá ko ha kau papi ului foʻou ki he Siasí ʻi heʻenau fononga ki Mīsulí. Ne nau kau fakataha mo e Kāingalotú ʻi he Fahiʻanga Papa Hauní ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi pē kimuʻa pea tāmateʻi ʻe ha kau fakatanga ha kakai tokolahi ai. Naʻe kau e husepāniti ʻo ʻAmanitaá mo hono foha taʻu 10 ʻi he niʻihi ne tāmateʻí. Naʻe kafo lahi mo ha taha ʻo hono ngaahi foha kei īkí. Naʻe maʻu ʻe ʻAmanitā ha fakahā mālohi fekauʻaki mo e founga ke fakahaofi ai hono foha kafó. Lolotonga e taimi faingataʻa lahi ko iá, naʻá ne hiki e ngaahi meʻá ni:

“ʻI heʻemau fuʻu loto-mamahí, ko e hā ʻa kimautolu kakai fefiné ʻe lava ʻo fai ka ko e lotú pē? Ko e lotú pē homau nongaʻangá; pea mo ʻemau Tamai Hēvaní homau tokoniá. Ne ʻikai ha toe meʻa ka ko Ia pē te Ne lava ʻo fakamoʻui mo fakahaofi kimautolú.

“ʻI ha ʻaho ʻe taha, ne haʻu ha taha ʻo e kau fakatangá mei he fahiʻanga papá mo ha tuʻutuʻuni ʻa e ʻeikitaú. [Naʻá ne kaikaila ʻo pehē]: ‘ʻOku fekau mai e ʻeikitaú kapau he ʻikai tuku ʻe kimoutolu kakai fefiné hoʻomou … lotú, te ne tuku mai ha kau tau pea te nau tāmateʻi … kimoutolu kotoa!’

“Pea naʻá ne mei fakahoko ia, ke taʻofi kimautolu kakai fefine fakaʻofá mei he lotu ʻi he taimi ko ia ʻo ʻemau faingataʻaʻia lahí.

“Ne taʻofi ʻemau ngaahi lotú ʻi heʻemau manavaheé. Naʻe tapu ke tuku homau ngaahi leʻó ke ongona ʻi he falé ʻoku mau lotu. Ne u lava pē ʻa e lotu ʻi he mohé pe lotu fakalongolongó, ka ne fakaʻau ʻo ʻikai ke u kei lava ia. Naʻe kātakiʻi ngataʻa ange ʻa e mātuʻaki fakalongolongo ko ʻení ʻi he pō ko ia ʻo e fakapō fakatokolahí.

“Ne ʻikai ke u toe lava ʻo fai ia. Ne u fakaʻamua ke toe ongona hoku leʻó ʻoku tautapa ki heʻeku Tamai Hēvaní.

“Ne u hola fakafufū ki ha ngoueʻanga koane, peá u totolo ki loto ki ha [ngaahi haʻinga] koane. Naʻe hangē ia ko ha temipale ʻo e ʻEikí kiate au he taimi ko iá. Ne u lotu leʻolahi mo fakamātoato moʻoni.

“ʻI he taimi ne u hū mai ai mei he loto koané, naʻe lea mai ha leʻo kiate au. Ko ha toki leʻo mahinongofua ia kuó u ʻosi fanongo ai. Naʻe ʻikai ko e ueʻi fakalongolongo mo mālohi ia ʻa e laumālié, ka ko ha leʻo, naʻá ne toutou fakaongo mai ha veesi ʻo [ʻetau] himi:

Te u mālōlō atu ʻia Koe Sīsū pē,

Taʻofi ʻa e filí pea mo e tauhelé;

Neongo ʻa e feinga ʻa heli ke fakaʻauha ʻene tuí,

He ʻikai, pea he ʻikai pē, ke u lava ʻo liʻaki!3

“Mei he mōmeniti ko iá ne ʻikai haʻaku toe ilifia. Naʻá ku ongoʻi he ʻikai ha meʻa te ne lava ʻo fakamamahiʻi au.”4

ʻE malava ke taʻefakafiemālie e ngaahi taimi pehení, ka mou ʻilo, ko e meʻa ne moʻoni kia ʻAmanitā Panesi Sāmitá ʻoku moʻoni ia kiate kimoutolu. Neongo e ngaahi meʻa ʻokú ne ʻākilotoa kimoutolú, neongo e faingataʻa ʻe ala fie maʻu ke mou kātekiná, ka ʻoku ʻi he foheʻulí ʻa e ʻOtuá. He ʻikai ke Ne siʻaki kimoutolu, pea he ʻikai fie maʻu ke mou ilifia kapau ʻoku mou angatonu mo hiki hake homou leʻó kiate Ia. Ko e meʻa ia ʻoku ou fie lea atu ai kiate kimoutolu he pō ní.

Matasioʻata ʻa Hoku Uaifí

ʻI heʻeku pehē, ʻoku ou houngaʻia ʻi heʻeku ʻi heni he efiafí ni mo hoku uaifí. Ko ʻeku moʻuí pē ia. Ne ma fetaulaki ʻi he ako māʻolungá ʻi he ngaahi taʻu kuohilí. Hili ʻema fakaʻosi ako mei he ako māʻolungá, naʻá ne hoko atu ki he Ricks College ʻi Lekisipeeki, ʻAitahō, peá u ʻalu au ki BYU ʻi Polovo, ʻIutaá. ʻI homa fuofua taʻu ʻi he ʻunivēsití ne u pehē ai ʻi ha fakaʻosinga uike ʻe taha ke u fakaʻuli ki Lekisipeeki ʻo ʻeva kiate ia. Naʻá ne akoʻi mai ai kiate au ha lēsoni māhuʻinga.

Ne ʻikai ʻi ai haʻane kā, pea kuo fuoloa ʻa e teʻeki ke ne toe lava ke fakaʻulí. ʻI heʻema mavahe mei he fale nofo-totongí, naʻá ne kole mai pe ʻe lava ke fakaʻuli ʻi heʻeku kaá. Ne u talaange, “ʻIo.” Ne ma lele hifo ai ʻi ha foʻi moʻunga ne ofi ki he feituʻu ne nofo aí. ʻI heʻema aʻu hifo ki he vaeuaʻanga ʻo e foʻi halá naʻá ne ʻeke mai, “ʻOku ʻi ai ha fakaʻilonga taʻofi ʻi he ngataʻanga ʻo e halá?” Naʻe ʻasi lelei mai pē e fakaʻilongá, peá u pehē atu leva, “ʻIo, ʻoku ʻi ai ha fakaʻilonga taʻofi.” Naʻá ne pehē mai, “Sai, ko ia. ʻOku ʻikai ke u lava au ʻo sio ki ai.” Ne u ʻeke ange, “Ko e hā ʻoku ʻikai ke ke lava ai ʻo sio ki aí?” Naʻá ne talamai, “Koeʻuhí ʻoku ʻikai ke u tui hoku matasioʻatá, pea ʻoku ʻikai ke u fuʻu lava ʻo sio lelei ʻi heʻeku taʻe matasioʻatá” Peá u pehē atu leva, “Pea ko e hā ʻoku ʻikai tui ai ho matasioʻatá?” “Koeʻuhí ʻoku ʻikai ke u saiʻia au hono fōtungá, ka ne ngalo ʻiate au ʻoku ʻikai ke u lava ʻo sio ki he meʻa kotoa pē taʻe te u tui ia.” Ne u talaange, “Ta, ʻoku totonu ke u fakaʻuli au.” Naʻe mahino ngofua e lēsoní: tukukehe ka ke toki lava ʻo sio lelei, te ke kei ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki maʻu pē.

Te u fehuʻi atu leva, “ʻOku fēfē hoʻomou faifeinga ke laka atu ki muʻá?” ʻOku mou tataki nai hoʻomou moʻuí ʻaki e matasioʻata ʻoku fie maʻu ke mou sio lelei ai ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻo e moʻuí? ʻI he kolo fakakuongamuʻa ʻo Leotisiá, ne ʻikai ʻiloa pe ʻilonga ha angahala ʻa e Kāingalotú, ka naʻe valokiʻi kinautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻenau loto-veiveiua ʻi heʻenau moʻui fakaākongá. ʻI heʻenau hīkisia he ngaahi lavameʻa fakamāmaní mo ʻenau potó, ne fakaʻau ke nau fiemālie pē ʻiate kinautolu pea ʻikai ke nau toe fakafalala ki he ʻOtuá. Neongo ne ʻiloa e koló he mataotao hono tokangaʻi ʻo e matá, ka ne folofola e ʻEikí kiate kinautolu, “Tuluʻi [homou] matá ʻaki ʻa e meʻatuluʻi matá, koeʻuhí ke [mou] ʻā [moʻoni] ai.”5 Hangē ko e fehuʻi mahuʻinga kiate kitautolu takitaha ko ʻení: “ʻOku ou vakai nai ki heʻeku moʻuí ʻi he fofonga ʻo e ngaahi moʻoni, ngaahi fekau mo e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá pe ʻi he mata pē ʻoʻokú? ʻOku ou tokanga nai ki Hono leʻó ʻi he lotu mo e fakahā fakataautaha ʻo e Laumālié pe ʻoku ou tokanga nai au ki he leʻo pē ʻoʻokú pe leʻo ʻo e poto ʻo e māmani ko ʻeni ʻa ia ʻoku kalanga ko e ngaahi founga ʻa e ʻOtuá naʻa mo ʻEne kau palōfitá ʻoku hala, taʻeoli, maumautaimi, taʻetokanga pe naʻa mo e fakakaukau ʻa e māmaní, kākā pe fehiʻanekiná?”

Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita, “ʻE feinga ʻa Sētane ʻaki hono mālohí kotoa ke tauheleʻi e Kāingalotú. … Te ne liliu e ngaahi e meʻá ke ʻai ha taha ke ofo he niʻihi ʻoku nau fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá.” Ka taʻeʻoua e tokoni mo e fakahā ʻa e ʻOtuá, he ʻikai ke ke lava ʻo sio ki he “ngaahi meʻá ʻo hangē ko honau angamoʻoní mo … hangē ko honau angamoʻoni ʻe ʻi aí.”6 ʻOku taumuʻa e filí ke ʻai koe ke ke ofo ʻiate kinautolu ʻoku nau fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá. ʻOkú ne taumuʻa ke taʻofi koe mei hoʻo vakai mo e mahino kiate koe e ngaahi meʻá ʻi honau anga moʻoní, ke taʻofi koe mei hoʻo vakai ko e foha mo e ʻofefine ʻofeina koe ʻo e ʻOtuá. Ko hono lotó ke fakatonuhiaʻi e māmaní; ke ke siʻaki pe tafoki fakakonga pē ki he ʻOtuá; pea, tautautefito ke ʻai ke ke vakai kiate koe mo e fononga hoʻo moʻuí ʻo fakatatau ki ha tulifua fakapolitikale, fakaefonua pe mo ha founga fakamāmani kehe, pe filifilimānako ʻataʻatā pē.

Kuó u faʻa ʻeke loto e fehuʻi ko ʻení: “Ko e hā naʻá ne ʻai ʻa Nīfai ko ha tangata tui kae ʻikai ko Leimana mo Lemiuelá?” Naʻe fānauʻi kotoa e kau tautehiná ni mei ha ongomātuʻa tatau. ʻI ha pō ʻe taha, ne u fanongo ai ki hano tali ʻeku fehuʻí. Naʻá ku ʻi Pengikoki, Taileni, ʻi ha ngāue mo Palesiteni M. Lāsolo Pālati, naʻá ne vahevahe ai e potufolofolá ni:

“Pea naʻe hoko ʻo pehē ko au, Nīfai, … naʻá ku maʻu foki ha holi lahi ke u ʻilo ki he ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá, ko ia, naʻá ku tangi ai ki he ʻEikí; pea vakai, naʻá ne ʻaʻahi mai kiate au, ʻo ne fakamolū hoku lotó peá u tui ai ki he ngaahi lea kotoa pē kuo lea ʻaki ʻe heʻeku tamaí; ko ia naʻe ʻikai te u angatuʻu kiate ia ʻo hangē ko hoku ongo tokouá.”7

Ko ʻeku talí ē. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he ʻOtuá Ia kiate kitautolu ʻo fakatatau ki he ngaahi holi hotau lotó. Mahulu hake ʻi he ngaahi meʻa kotoa, naʻe holi ʻa Nīfai ke ne ʻilo e ngaahi moʻoni mo e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá pea naʻe tāpuekina ia ʻaki e ʻaloʻofa, fiefia, mālohi mo e moʻoni ʻo e ʻOtuá. Naʻe fie maʻu ʻe Leimana mo Lemiuela e ngaahi tauhele ʻo e māmaní peá na maʻu hono palé. Kapau ʻokú ke fie fakataha mo e ʻOtuá, kuo pau leva ke fakapatonu hoʻo ngaahi fie maʻú ki Hono finangaló.

Ko e feituʻu mo e meʻa ʻoku fakataumuʻa ki ai e holi ʻo ho lotó, te ne fakapapauʻi e founga ʻe fakamālohia ai koe ke ke ikuna mo lavameʻa ʻi he moʻuí. Ko ia ai, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu he pooni ke mou fili ke fokotuʻutuʻu hoʻomou moʻuí ʻaki e loto-holi tuʻuloa ke hoko ʻo ului pea ke fakamālohia e niʻihi kehé. Mahalo te mou manatuʻi ko e meʻa eni ne kole ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene ʻAposetolo pule ko Pitá, ʻi Heʻene folofola ange, “Saimone, Saimone, … ʻoku holi ʻa Sētane ke ne maʻu koe, ke ne siviʻi koe ʻo hangē ha uité: ka ʻoku ou lotua koe, ke ʻoua naʻa siʻi hoʻo tuí: pea ʻi hoʻo liliú, fakamālohia ho kāingá.”8

Ko e Loto-Holi ke Ului pea ke Fakamālohia e Niʻihi Kehé

He ʻikai toe ngalo ʻiate au e taimi naʻe ʻinitaviu ai au mo hoku uaifí ʻe ha mēmipa matuʻotuʻa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo ʻeku loto-vilitaki ke ngāue ko ha palesiteni fakamisioná. Ne lahi ha ngaahi meʻa ne hoko ʻi heʻeku moʻuí mo hoku uaifí. ʻI he taimi ne fakahoko ai homa ʻinitaviú ne ma kei foua ha ngaahi tuʻunga fakafāmili faingataʻa, ne ma kau ʻi ha ngāue ʻofa fakaetangata lahi ʻi he funga ʻo e māmaní ʻa ia ne fie maʻu ki ai ha konga lahi ʻo ʻema tokangá mo e ngaahi meʻa ne ma maʻú, pea ne u hoko ko ha hoangāue pule ʻo ha pisinisi fakahū paʻanga fakaemāmani lahi, kae pehē foki ki he kotoa ʻo e ngaahi fatongia faka-Siasi ne ma lolotonga maʻú. Ne u pehē kuó ma fakahoko e ngaahi ngāue lahi taha te ma ala lava ʻo faí. ʻI heʻema tangutu ai he ʻaho ko iá mo e ʻAposetolo ʻofeina ko ʻení mo fakakaukau ki he ngaahi meʻa kotoa ʻokú ma lolotonga fakakaungatāmaki aí, ne ma talaange fakalelei mahalo ne ʻikai ko e taimi lelei taha ʻeni kiate kimaua ke ma ngāue fakafaifekau aí. ʻI ha taʻe toe momou ʻa e mēmipa ko ʻeni ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, naʻá ne tafoki ki hoku uaifí mo pehē ange, “Līneti, te ke hoko ko ha faifekau mo ha hoa faifekau maʻongoʻonga ki ho husepānití.” Naʻá ne tafoki mai leva ʻo pehē mai, “ʻOkú ke ʻilo, ʻoku ʻikai ke fuʻu mahino ia kiate koe. ʻOku ui koe ʻe he ʻEikí ke fakahaofi hoʻo moʻuí. Ko hoʻo fili pē pe te ke moʻui ʻo fakatatau mo e fuakavá pe ko hoʻo tuʻunga faingamālié. ʻOku ʻikai pē ke ʻi ai ha taimi faingamālie ia ke ngāue ai. ʻOku fekauʻaki ʻeni mo e tuí. Ko hoʻo tui pē pe ʻe tāpuekina ʻe he ʻEikí hoʻo moʻuí ʻaki e ngaahi tāpuaki ʻokú ke fie maʻú ʻi hoʻo fakahoko e ngaahi meʻa mahuʻinga taha kiate Iá pe ko hoʻo taʻe fai ia.”

Ne u tangutu fakalongomate ai ʻi heʻeku ofó. Kuo fakahā mai kiate au ʻoku feinga e ʻEikí ke fakahaofi ʻeku moʻuí. Ne lelei pē ʻeku moʻuí he taimi ko iá, ka ne ʻikai potupotutatau ia. ʻI he efiafi ko iá ʻi heʻema mavahe mo Līneti mei he ʻōfisi ʻo e ʻAposetoló, ne ma foki ki ʻapi ke fakakaukauʻi ʻi he faʻa lotu e founga te ma moʻui aí. Ne ma fakahoko vave leva e fili ke fakahaofi mo ma moʻui fakatatau mo e fuakavá, ʻo fakahoko ha faʻahinga meʻa pē ʻe kole mai ʻe he ʻEikí ke ma fakahoko. ʻOku potupotutatau ange ʻa e moʻui fuakavá, ʻoku moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi finangalo ʻo e ʻOtuá, kae ʻikai fakatatau ki heʻetau ngaahi fakakaukaú. Talu mei ai mo e ʻikai toe tatau ʻema moʻuí. Kuo tāpuekina kakato kimaua ʻi Heʻene ʻofá mo ʻEne tokoní. Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku ou ʻiloʻi, ʻoku ʻou ʻilo ʻe lava ke mou maʻu e ngaahi tāpuaki tatau ko ʻení kapau te mou nofo faivelenga ʻi Heʻene hala fuakavá. ʻOku finangalo e ʻOtuá ke fakahaofi hoʻo moʻuí.

Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e ului, ke moʻui fakatatau mo e fuakavá kae ʻikai ko e tuʻunga faingamālié. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “Sio pē kiate au ʻi he fakakaukau kotoa pē.”9 Naʻe pehē ʻe ha faiako poto ʻe taha, “Ne ʻikai ke Ne folofola mai, ‘Fakakaukau mai kiate au ʻi ha ngaahi taimi, pea ʻe ʻiate koe hoku Laumālié.’ Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Pea kapau ʻoku mou manatu maʻu ai pē kiate au te mou maʻu hoku Laumālié ke ne ʻiate kimoutolu.’”10 ʻOku ʻuhinga ʻeni, ʻi hoʻomou manatu kiate Iá te mou maʻu maʻu ai pē e mālohi ʻo e langí ʻiate kimoutolu ke tokoni atu ʻi ha faʻahinga meʻa pē pea mo e pole iiki pe mafatukituki kotoa pē ʻoku mou fehangahangai mo iá—neongo pe ko e hā e lahi ʻene uesia kimoutolú. ʻOku kau heni ha faʻahinga manavahē pē, maʻunimā, ongoʻi ʻikai malu pe faingataʻa ngali taʻemalava ʻokú ke fehangahangai mo ia. Fakalaulauloto leva he taimí ni pe ko e hā e meʻa mahuʻinga taha ʻoku fie maʻu ke ke fakahoko ke ke manatu kakato ange ai kiate Ia, pea ngāue ke fakahoko iá.

Ne fakafeʻiloaki au ʻe hoku kaungāmeʻa lelei taha heʻeku tupu haké ki hoku uaifí. ʻI he ako māʻolungá, ne u papitaiso ia ko ha mēmipa ʻo e Siasí, ka ne faingataʻa maʻu pē kiate ia ke tukupā kakato ki hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí—ʻo fakatonuhiaʻi maʻu pē ia ʻaki ʻene pehē ne ʻikai ke ne fai ʻe ia ha meʻa ʻoku fuʻu kovi, ʻa ia ne ʻikai ke ne faí. Pea ʻi ha pō ʻe taha ʻi ha paati, ne fuʻu lahi ʻene inú pea fakafokifā ʻene tō ʻi ha lilifa ʻo mālōlō aí. Naʻe tatau hono taʻu motuʻá mo ha tokolahi ʻo kimoutolu. Ne ʻikai totonu ke hoko e meʻa fakamamahí ni pea ne ʻikai mei hoko kapau ne tākiekina e moʻui hoku kaungāmeʻá ʻe he fuakavá kae ʻikai ko e tuʻunga faingamālié.

Ko e hā e tuʻunga ʻokú ke fokotuʻu ai e fakangatangatá ʻi hoʻo moʻuí ʻo fakatatau mo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá? Mahalo ʻoku vakai hamou niʻihi ki hoʻomou moʻuí ʻo hangē ko e vakai hotau tokolahi tahá ki he talangofua ki he ngaahi fakangatangata ʻo e lele oma he halá. ʻOku ʻi ai nai ha taha kuo fakakaukau ke fakaʻuli fakatatau mo e fakangatangata ʻoku ʻasi maí? ʻIkai. Ka ʻoku tau fie ʻilo kitautolu pe ko e hā e lahi ʻo e maile te tau lava ʻo ʻova ʻaki he fakangatangatá taʻe te tau maʻu ha tikité. Ko e founga moʻui ia hoku kaungāmeʻá. ʻI he ongoongoleleí, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa tau teitei fakakaukau ki he lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻi he māmaní te tau talitali lelei taʻe te tau fakalaka atu he fakangatangatá. Ko e nounou tahá pē ke tau siʻaki ʻa e māmaní.

Te ke toki maʻu pē ʻa e mata ke lava ʻo vakai lelei ai ki he moveuveu ʻo e māmani ko ʻení ʻi hoʻo toʻo kiate koe e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá. ʻOku akoʻi ʻi he Tohi Tapú, “Ko ʻeni ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá, ko ʻetau fai ki heʻene ngaahi fekaú.”11 ʻOku ʻikai haohaoa e moʻui ʻa kinautolu ʻoku moʻui fakatatau mo e fuakavá ka ʻoku nau fakaleleiʻi ia ʻo fakafou ʻi he fakatomala maʻu peé. ʻOku fakaʻatā kinautolu ʻe he faʻahinga fakalelei peheé ki he ngaahi tāpuaki fungani taha mo e ngaahi mālohi kotoa pē ʻo e langí. ʻOku ʻi ai nai hamou niʻihi ʻoku fanongo mai he pō ní, ʻi he ngaahi taimi faingataʻá ni, ʻoku ʻikai ke mou fie maʻu e fakahinohino mo e mālohi ʻo e ʻOtuá?

ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, ne talamai ʻe haku hoangāue fakapisinisi ʻa ia kuo fuoloa ʻene puké naʻe ʻaʻahi ange ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ki hono ʻapí ke foaki maʻana ha tāpuaki. Naʻá ne pehē, “ʻI heʻeku fakafeʻao ʻa Palesiteni Peeka ki heʻene kaá, naʻá ne pehē mai, ‘ʻOua te ke fakavavevave ke mavahe mei Ketisemaní. Ako e ngaahi lēsoni aí.’” Ne fehuʻi mai leva ʻe hoku kaungāmeʻá, “ʻOkú ke pehē ko e hā ʻene ʻuhingá?” Kimuʻa peá u tali angé, naʻá ne toe pehē mai pē, “ʻOku ou tui ko ʻene ʻuhingá ʻoku fie maʻu ke tau fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá, pea ko e meʻa pē ia ʻoku ou fie faí.”

ʻI hono lea ʻaki ʻe hoku kaungā-ngāué e ngaahi lea ko iá, ne u ʻilo ʻokú ne moʻoni. Ko e sivi taupotu taha ʻo ʻetau moʻuí ʻa ʻetau fili pe te tau talangofua ki he finangalo ʻo e ʻOtuá pe ngāue fakatatau ki heʻetau fakakaukaú. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele kimuʻa atu: “Ko e fakavaivaiʻi ko ia ha loto ʻo ha tahá ko e meʻa fakafoʻituitui makehe pē ia ʻe taha ʻoku tau maʻu te tau lava ʻo foaki ki he ʻOtuá.”12

Ka ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e loto-vilitaki ke fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá? Mei he aʻusia hotau Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, ʻoku ou tui ʻoku totonu ke mahino kiate kitautolu ʻoku ʻuhinga e talangofua ki he finangalo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke ta vilitaki ke mamahi mo kātakiʻi ki he ngataʻangá ha faʻahinga meʻa pē ʻoku finangalo e ʻOtuá ke kole meiate kitautolu, neongo kapau ne hoko e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau kātakiʻí taʻe ʻi ai hatau kaunga ki ai. ʻE malava ke kau heni e ngaahi meʻa hangē ko e faingataʻaʻia fakaesinó, tukuakiʻi halá, faifakamāú, pe ngaahi fakamamahi mei he ngaahi kaungāmeʻá, kau takí, naʻa mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku tākiekina halá.

ʻI he Ngoue Ketisemaní, naʻe kole ʻe he Tamai Hēvaní ki hotau Fakamoʻuí ke inu ha ipu kona ʻo ʻetau ngaahi angahalá mo e faingataʻaʻiá ʻa ia ne ʻikai ʻAʻana ia. ʻI he taimi ko iá ne kamata ke “ilifia lahi” ʻa Sīsū ʻi he meʻa ne ʻamanaki ke hoko kiate Iá. Naʻá Ne ongoʻi “mamahi lahi ʻaupito ʻo hangē ka mate [Hono] laumālié” peá Ne lotu “ʻo kapau ʻe faʻa fai” ke “laka ʻa e feituʻu pō ko iá ʻiate ia” ʻo Ne pehē ki he Tamaí, “ʻoku faʻa fai ʻe koe ʻa e meʻa kotoa pē; ke ke ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au.” Ka naʻá Ne toe tānaki atu eni: “Kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē.”13 ʻI hotau kuongá, ʻi ha fakahā naʻe foaki kia Siosefa Sāmita, naʻe folofola e Fakamoʻuí ʻo pehē, “Peá u loto ke ʻoua naʻá ku inu ʻi he ipu mahí, peá u holomui ai—ka neongo iá, kae tuku ʻa e lāngilangí ki he Tamaí, pea naʻá ku inu ai ʻo fakaʻosi ʻa ʻeku ngaahi teuteu ki he fānau ʻa e tangatá”14

Ke inu pea fakaʻosi e ngaahi teuteu ʻa e Tamaí ne fokotuʻutuʻu maʻatautolú, neongo ʻene koná, ka ko ha konga ia ʻo e palani ʻa e Tamaí ke tau maʻu ʻa e fiefia taʻengatá. ʻOkú ke fakakaukau pe tui ʻe fakahaofi koe ʻe he Tamai Hēvaní mei he ngaahi taimi ʻo e mamahi mo e faingataʻaʻia ʻoku fie maʻu ke tokoni atu ke ke hoko ai ʻo hangē ange ko Iá? Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sione Teila ne talaange ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kiate ia: “Te mou foua ʻa e ngaahi faingataʻa kehekehe kotoa pē. … ʻE ongoʻi moʻoni koe ʻe he ʻOtuá, pea te Ne puke koe ʻo ʻōʻōfaki ke fakanonga ho loto-hohaʻa kotoa pē.” ʻOku ʻuhinga ʻetau hoko ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku tau “angavaivai, angamalū, loto-fakatōkilalo, faʻa kātaki, fonu ʻi he ʻofa, pea loto-fiemālie ke fakavaivai ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻoku lelei ke ne faí”15

Naʻe pehē ʻe heʻetau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní kimuí ni mai: “ʻOku faingataʻa e kahaú. ʻE tātātaha ke faingofua pe manakoa he kahaʻú ke te hoko ko ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasí. ʻE siviʻi kitautolu taki taha. … Ko kinautolu ʻoku muimui faivelenga ki he ʻEikí te nau ‘ʻilo ʻa e fakatangá’16 ʻE lava ke laiki koe ʻe he fakatanga ko iá ke ke vaivai pe ko haʻane fakaivia koe ke ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei mo ke loto-toʻa ange ʻi hoʻo moʻui fakaʻahó. Ko e foungako ia hoʻo tali e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí, ko e konga ia ʻo hono fakatupulaki ʻa hoʻo tuí.”17

Naʻe fakahoko ʻe he ʻAposetolo ko Paulá e fehuʻí ni: “Ko hai te ne fakamāvae ʻa kitautolu mei he ʻofa ʻa Kalaisí? ʻA e mahakí, pe ko e mamahí, pe ko e fakatangá, pe ko e hongé, pe ko e telefuá, pe ko e tuʻutāmakí, pe ko e heletaá?”18 ʻE malava ke tau fakalea ia ʻi he ʻahó ni ʻo pehē: “Te u fakaʻatā nai ha faingataʻa ʻi hono kumi ha taha ke mali mo iá, pe ko ha holi ke moʻui ʻi ha vā fetuʻutaki ʻoku ʻikai poupouʻí, pe ko ha meʻa ne hoko ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí, pe ko ha tōʻonga takihala ʻa ha taki pe faiako, pe ko ʻeku ngaahi holi fakaemāmaní, pe mole ʻa ha ngāue, pe ha mahamahaki fakatuʻutāmaki, pe ha loto-mamahi lahi ke ne taʻofi au mei heʻeku muimui faivelenga ki he Fakamoʻuí mo kau kakato ki Hono Siasí?”

ʻOku hoko hoʻo ngaahi angahalá kotoa, ngaahi vaivaí mo e ngaahi tūkiaʻangá kotoa ko ha konga ʻo e meʻa ne ui ʻe ʻEletā Mekisuele ko e “mamahi lahi taha” ʻo e Fakalelei ʻa [Sīsū Kalaisí],19ko ha mamahi naʻá ne pehē ʻe toki lava pē ʻo ʻiloʻi hono fakalūkufuá ʻi hano “liunga ʻaki e lahi faufauá e taʻefakangatangatá.20 He ʻikai laka hake hoʻomou taʻefiemālie pe ngaahi faingataʻa ʻi he moʻuí ʻiate Ia. Ko ia ai, ko e fehuʻi ʻa e langi kiate koé pe te ke molomolo muivaʻe nai he Fakamouʻí mo lea fakataha mo Ia: “Kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē”21

Ko e founga ʻe taha ke fakalea ʻaki ai ʻení ko hono fehuʻi, “Te u falala nai ki he ʻOtuá mo falala foki ki Heʻene fokotuʻutuʻu maʻa ʻeku moʻuí?”

ʻI hoʻo fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá mo e ʻahiʻahí, ʻiloʻi ʻoku maʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e mālohi kotoa ke poupouʻi koe—naʻa mo e ngaahi taimi ʻoku ʻikai liliu ai e ngaahi tūkunga ʻokú ke feʻao mo iá. ʻOkú Ne talaʻofa mai, naʻa mo e lololotonga ʻo e ngaahi faingataʻa siviʻangá, te Ne “fakamaʻamaʻa foki ʻa e ngaahi kavenga kuo hilifaki ki homou ngaahi umá, ke ʻoua naʻa mou ongoʻi ia ʻi homou tuʻá, … pea ke mou ʻiloʻi fakapapau ko au ko e ʻEiki ko e ʻOtuá, ʻoku ou tāpuakiʻi hoku kakaí ʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá.”22 ʻOua naʻá ke teitei veiveiua ʻoku malava ʻe he ʻEikí ke fakaava e matapā kotoa pē; fakapapauʻi atu e ngaahi meʻá ʻo fakafou ʻi ha ngaahi fehuʻi ʻo e tuí; pea tokoni atu ke fakapapauʻi hoʻo ngāué, akó, mo e mālohi ke moʻui angatonu pe ko e hā pē mo ha toe meʻa te ke ala fie maʻu ke ke aʻusia e tuʻunga taupotu taha te ke ala malava aʻusiá. Kuo talaʻofa mai ʻe he Fakamoʻuí te Ne tuku mai ha founga.23 ʻE lava nai ke ʻoatu ʻe ha toe taha pe ha meʻa kehe ʻa e talaʻofa tatau ko iá? Falala kiate Ia ke Ne tataki mo poupouʻi koe ʻi hoʻo talangofua ʻi he loto-fakatōkilalo ki Hono finangaló.

ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻe fakahoko e Palesiteni Henelī B. ʻAealingi e lea ko ʻení: “Kapau he ʻikai hoko e fakavaʻe ʻo e tuí ko ha konga ʻo hotau lotó, he ʻikai ha mālohi ia ke matuʻuaki.”24 Ko e tuí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ngāué, pea ko e tuí ko ha fili ia. ʻOku ʻikai fua e tuí ʻaki e lahi ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻoku tau ʻalu ki aí pe ngaahi ouau ʻoku tau tauhí. Ko e tuí ʻoku ʻikai ko hono fakahaaʻi ia ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisí. Ko hoʻo tuí ko e lahi ia hoʻo falala mo hoʻo fakafalala kakato ki he ʻOtuá pea mo hoʻo Fakamoʻuí, Sīsū Kalaisi. ʻOku tau kātaki pe matuʻuaki kotoa pē ʻo fakatatau ki he tuʻunga ʻo ʻetau tui fakataautaha mo e falala kiate Kinauá.

Ke fakatupulaki hoʻo tuí ʻiate Kianua, ʻe fie maʻu ke toʻo mei hoʻo moʻuí ha faʻahinga ʻulungaanga tuli tonuhia pē. ʻE fie maʻu ke ke levaʻi lelei hoʻo moʻuí pea ʻoua naʻa tuku e niʻihi kehé ke nau puleʻi hoʻo ngaahi ngāué mo e ngaahi filí. Ko hoʻo ngaahi vakaí, ʻulungāngá, fakafeangaí, ongó, fakakaukaú mo hoʻo loto tuí, ko ha ngaahi meʻa kotoa ia ʻokú ke puleʻi. Ko e ongoʻi lavea ʻo e lotó mo e tafoki ʻo e lotó ʻoku ʻikai ʻo e ʻOtuá ia. ʻOku fakaafe maʻu mai pē Hono leʻó ke tau “muimui ʻiate Ia!” ʻOku mateuteu e ʻOtuá ke tali ha faʻahinga fehuʻi pē, fakafiemālieʻi ha faʻahinga faingataʻa pē, mo huhuʻi ha faʻahinga taha pē mo e niʻihi fakafoʻituitui kotoa pē. ʻOku ʻikai ha fehalaaki pe faingataʻa he ʻikai malava ke fakaleleiʻi ʻiate Ia. He ʻikai lava ʻe he ngaahi fekumi fakaʻinitaneti kotoa pē ʻi he māmani ko ʻení ʻi he uepisaiti ʻe piliona tupu ʻo e ʻinitanetí ʻo talaatu pe ʻoku moʻoni ʻa e Siasí ni pe ʻoku moʻui nai ʻa Sīsū Kalaisi; ko e ʻOtuá pē te Ne lava ʻo fakahā ia kiate koé. Pea ko hono ʻai mahinó ʻeni: He ʻikai fakahā atu ʻe he ʻOtuá ha moʻoni kehe kiate koe pea talamai kiate au ha meʻa kehe. Te tau maʻu kotoa ha ngaahi tali tatau ʻi heʻetau kole mo fekumi kiate Ia ʻi he fakamātoato, tui mo e loto moʻoní. ʻOkú ke fakahoko ʻeni ʻi hoʻo siʻaki kotoa hoʻo ngaahi talanoa tuli tonuhiá.

ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, lolotonga haʻaku ʻi ʻAfilika ko ha ngāue, ne u ongona ai ha lipooti ʻo ha tangata naʻá ne fakafononga ha ongo silafe ʻi heʻene lolí; naʻe mātuʻaki māʻolunga ha silafe ʻe taha he silafe ʻe tahá. ʻI heʻene fononga he hala lahí, naʻá ne fou atu ʻi lalo ʻi ha hala fakakavakava ne lele ʻi ʻolunga e hala lahí, ka ne ʻikai māʻolunga feʻunga e hala fakakavakavá ki he silafe māʻolunga angé. ʻI he taimi ne hū ai e lolí ʻi he lalo hala fakakavakavá, ne tau e ʻulu ʻo e silafe lōloá ʻi he hala fakakavakavá ʻo mate ai. Naʻe fehuʻi ange ki he fakaʻuli lolí e ʻuhinga ne ʻikai tokanga lelei ange ai ke fakaʻehiʻehi mei he mate ʻa e silafé. Naʻá ne pehē, “ʻOku ʻikai ko ha kovi ia ʻaʻaku. Ne fuʻu māʻulalo ʻenau langa e hala fakakavakavá.”

Hangē ʻoku ngalivale e tuli tonuhia ʻa e tangatá, ka kuó ke pehē nai foki mo koe ʻi haʻo fakatonuhiaʻi hoʻo ngaahi fili koví? ʻOua naʻá ke tukuakiʻi e ngaahi hala fakakavakava maʻulaló koeʻuhí ko e tūkunga ʻo e ngaahi meʻá. Ka ke fekumi ke aʻusia ho tuʻunga malava kakató ʻaki haʻo fakahaohaoaʻi koe ki he mālohi, tāpuaki mo e mana kotoa pē ʻo e langí ʻoku fie maʻú ʻa ia kuo talaʻofa maí ʻaki haʻo fakatupulaki ʻi he tui mateaki pe falala kiate Ia. Naʻe folofola e ʻEikí kia Siosefa Sāmita: “hono ʻikai tuʻo lahi … hoʻo fakavaivaiʻi koe ki he ngaahi fakalotoʻi ʻa e tangatá. … Naʻe ʻikai totonu ke ke manavahē ki he tangatá ʻo lahi ange ʻi he ʻOtuá. Neongo ʻoku liʻaki ʻe he tangatá ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá, pea fehiʻa ki heʻene ngaahi folofolá—Ka naʻe totonu pē ke ke faivelenga; pea ʻe mafao atu ʻe ia ʻa hono toʻukupú ʻo poupouʻi koe mei he ngaahi ngahau vela kotoa pē ʻa e filí; pea te ne ʻiate koe ʻi he taimi kotoa pē ʻo e faingataʻá.”25

Fakaʻosí, ʻoku ou fie tānaki atu ki hono toe vakaiʻi pē koé mo tuku ʻeku fakamoʻoní mo kimoutolu, ko e konga ʻo e moʻui fakafuakavá mo e moʻulaloa ki he ʻOtuá ko ha loto-holi ia ke fakangaloʻi koe ʻo fakahoko ʻa ia naʻe folofola ʻe he ʻEikí kia Pitá, ke “fakamālohia ʻa ho kāingá.” Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni kimuí ni mai, “ʻOku fie maʻu ke tau hoko ko ha kau tufunga ʻo e … tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, pea tui ki Hono Siasí. … Kuo pau ke tau langa ʻa e Siasí pea mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá he funga ʻo e māmaní.”26 Kuó ne fakamoʻoniʻi foki, “ʻoku ʻikai ha toe meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní he taimí ni ʻe toe mahuʻinga ange [hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí]. ʻOku ʻikai mo ha toe meʻa ʻe maʻongoʻonga ange hono olá. ʻOku ʻikai teitei ʻi ai ha meʻa. ʻOku totonu ke mahuʻinga fau kiate koe ʻa e tānaki fakataha ko ʻení. Ko e tufakanga ʻeni naʻe ʻomi ai koe ki he māmaní.”27 ʻO hangē ko e kole ʻa e Fakamoʻuí kia Pitá, “ʻOkú ke ʻofa kiate au?” peá Ne pehē ange, “Fafanga ʻeku fanga lamí.”28

ʻI he kosipeli ʻa Sioné, ʻoku tau lau ai fekauʻaki mo e fekau ʻa Mele mo Māʻata ki he Fakamoʻuí ʻi he taimi ne puke lahi ai hona tuongaʻane, ko Lāsalosí. Ne kōlenga ʻEne kau ākongá kiate Ia ke ʻoua ʻe ʻalu koeʻuhí ne fekumi e kau Siú ke toʻo ʻEne moʻuí, ka ne kei fononga pē ʻa Sīsū ki he fonualoto ʻo Lāsalosí. Ne mamahi mo tēngihia ai hotau Fakamoʻuí mo hono ngaahi kaungāmeʻá Pea, ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá, naʻá Ne fekauʻi ʻa Lāsalosi ke tuʻu mei he maté, ʻo pehē ange: “Lāsalosi, tuʻu mai.” Pea hoko atu leva e folofolá ʻo pehē, “Pea naʻe tuʻu mai ʻa ia naʻe maté, kuo haʻihaʻi hono nimá mo e vaʻé ʻaki ʻa e kofu tanú. … Pea talaange ʻe Sīsū kiate kinautolu, Vevete, ʻo tukuange ia.”29

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa, ʻoku ʻikai ha toe meʻa ʻe mahulu ange he moʻuí ni ka ko hono vahevahe e Maama ʻo Kalaisí mo e maama ʻo Hono ongoongoleleí. ʻOku ʻikai ha toe meʻa makehe mei he ongoongolelei ʻo Kalaisí te ne lava ʻo ʻomi ʻa e melinó ki he ngaahi puleʻangá, fakahaofi e māmaní mei he tukuhausiá, pe hiki hake ha taha kehe ki he fiefia ʻoku tuʻuloá. He ʻikai malava ia ʻe he ngaahi faʻunga ʻoku fakalele ʻaki ha toe founga kehe. Ko e ongoongoleleí pē te ne lava ʻo tatala e “vala tanu” ʻo kinautolu ʻoku mou feohí. Fakaafeʻi e niʻihi kehé ki Heʻene māmá. ʻI hoʻomou fai iá, ʻoku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá te mou maʻu ʻa e “fakamoʻuí ki [homou] laumālié,”30pea ʻe fakamolemoleʻi ʻa hoʻomou angahalá,31pea te Ne fekauʻi mai ʻene “kau ʻangeló, ke poupouʻi hake ʻa kimoutolu.”32

ʻAmanaki leleí

ʻOku ou ʻiloʻi moʻoni neongo e fakataumuʻa lelei ʻa kimoutolu, ʻaʻaku, pe ko ha toe tokotaha kehe pē, ka ʻe malava ke fakautuutu e ivi tākiekina ke muimui he ngaahi talāfili ʻo e māmaní kae ʻikai ko e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. ʻI he loto fakapapau ʻa Pitá, naʻá ne pehē kia Sīsū, “Kapau ʻe tūkia kotoa pē ʻiate koe, ʻe ʻikai te u tūkia ʻo lauikuonga. … Neongo te u mate mo koe, ha he ʻikai te u fakafisingaʻi koe.”33 Ka ne ʻikai fuoloa mei ai kuo tōnounou ʻa Pita, ʻo ne fakafīsingaʻi tuʻo tolu e Fakamoʻuí. Ko e hā te ke ako mei hení?

ʻOku ou tui ʻoku finangalo e ʻEikí ke mou ʻiloʻi ʻoku mahino kiate Ia ko e talangofua ki Hono finangaló—moʻui fakatatau mo e fuakavá pe hoko ʻo ului kakató—ko ha ngāue ia kae ʻikai ko ha meʻa pē ʻoku hoko. Naʻe foaki ʻe Sīsū ʻEne moʻuí koeʻuhí ke ʻoua naʻa fuatautau ʻetau moʻuí ki hotau ngaahi vaivaí pe taʻehaohaoá, ka ke tau lava ʻo fakatomala fakaʻaho mo tupulaki ʻi he mālohi ʻo fakafou ʻi he fakatomala ki he tui taʻeueʻiá. ʻE lava ke mou hiki ʻi homou lotó e fakahinohino lelei ko ʻeni meia ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2016.

“ʻOku tau maʻu ha fiemālie ʻi he foʻi moʻoni kapau ʻe fakapaleʻi pē ʻe he ʻOtuá ʻa e tui faivelenga haohaoá, he ʻikai tokolahi e kau fakapaleʻí. Kātaki ʻo manatuʻi ʻapongipongi, mo e kotoa e ngaahi ʻaho hoko mai aí, ʻoku tāpuakiʻi ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ʻoku fie fakalakalaká, ʻoku nau tali ʻa e fie maʻu ke ʻi ai ha ngaahi fekaú mo feinga ke tauhi kinautolú, ʻoku nau mataʻikoloa ʻaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí pea feinga ke maʻu kinautolú. Kapau te ke humu ʻi he feinga ko iá, ʻoku pehē mo e taha kotoa; ka ʻoku ʻi ai ʻa e Fakamoʻuí ke tokoni ke ke hoko atu. Kapau te ke humu, kolea ʻa Hono mālohí.”34

Ne u tangutu mo Līneti mo ʻEletā Hōlani ʻi Sohānisipeki ʻi he tuʻu hake ha sisitā toki foki mai mei he ngāue fakafaifekaú ʻo fakamoʻoni, “Ne ʻikai ke u fononga lōloa maí ke u ngata pē heni.” Kātaki ʻo manatuʻi, “neongo pe ko e hā e faingataʻa ʻokú ke lolotonga fehangahangai mo iá … [ke] ke tuiaki atu pē. Feinga pē. Falala pē. Tui pē. Tupulaki pē. … ʻOku poupouʻi kimoutolu mei he langí he ʻahó ni, ʻapongipongi pea taʻengata.”35 ʻOku mou ʻi he ʻaofinima ʻo e ʻOtuá, pea ʻokú Ne lava ke fakahaofi koe ʻi ha faʻahinga faingataʻa pē.

Naʻe lea foki ʻa ʻEletā Hōlani fekauʻaki mo ha ʻaloʻofa mo ha fakapapau makehe mei he ʻEikí te ke fie puke maʻu ʻi ho lotó:

“ʻOku ʻikai taʻofi e Laumālié ʻe ha vailasi pe ko ha ngaahi fakangatangata fakafonua pe ha ngaahi fakamatala fakafaitoʻo ki he kahaʻú. [ʻOku ʻi ai] ha ngaahi meʻafoaki mei he langí ʻoku ʻikai fakangatangata ʻe he fakatamaki ʻi he fonuá pe mahamahaki ʻi he ʻeá. … Ko Ia naʻá Ne fakatupu e māmani maʻongoʻonga ko ʻeni ʻoku tau moʻui aí te Ne lava ke pehē ki he ngaahi ʻelemēniti ʻi aí: ‘Tuʻu heni ka e ʻikai ko ē.’ Ko ʻEne folofola ia ʻe fai ki he mahaki ko ʻeni ʻoku tau fehangahangai mo iá. ʻI he ʻao ʻo ʻEne nofoʻa fakaʻeiʻeikí, naʻa mo e ngaahi fakatupu iiki taha ne faʻú te nau mapelu kotoa—ʻo hangē pe—ʻoku nau ‘fakamoʻoni’ ʻi heʻenau founga takitaha ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻa e Huhuʻi maʻongoʻonga ʻo e meʻa kotoa pē. Fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Tamaí, ʻoku puleʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ikuʻanga ʻo e māmaní. ʻOku tau ʻi ha toʻukupu mātuʻaki pau mo ʻofa lahi.”36

Fakaʻosi

ʻOku ou fie fakaʻosi ʻaki e meʻa ne u kamata ʻakí. ʻOku ou tui ko kimoutolu ʻa e toʻu tangata maʻongoʻonga taha ʻo e kakai lalahi kei talavoú ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí. Mahalo ko kimoutolu foki ʻa e toʻu tangata ʻoku fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa lahi tahá. ʻI hoʻomou fakakaukau ki he ngaahi faingataʻa ʻokú ne ʻākilotoa kimoutolú, manatuʻi kuo folofola e ʻOtuá, “He ko au, ko e ʻEikí, te u fakamāuʻi ʻa e tangata kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué, pea fakatatau ki he ngaahi holi ʻo honau lotó.”37 ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he Laumālié ke fakatupulaki e ngaahi holi ho lotó, ka ko koe pē te ke fili e meʻa ʻokú ke fie maʻú, pea ko koe pē ʻokú ke haʻisia ki he ʻOtuá he fili ko iá. Kuó Ne fakahā foki “ʻe toki fai kiate koe ʻo fakatatau ki hoʻo ngaahi holí.”38 ʻOku ʻuhinga ʻeni “[kuo pau ke [mou] tali e ngaahi nunuʻa ʻo e meʻa ʻoku [mou] fie maʻú!”39

Te u fakaʻosi ʻaki ha aʻusia fakataautaha mo ha fakamoʻoni mei heʻeku moʻuí. ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, ʻi hoku taʻu hono ua ʻi he ʻunivēsití, ne u ako tokotaha pē ki heʻeku ngaahi sivi fakaʻosí ʻi ha loki nofo totongi. Ko ha ʻaho māfana ia, pea ʻi heʻeku toe vakaiʻi ʻeku ngaahi pepá ne kamata ke tangi hake ha kiʻi namu ʻi muʻa hoku fofongá. Ne kamata ke hohaʻasi au ʻe he toutou tangi hake ʻa e kiʻi namú. Naʻe faifai peá u foʻi. Ne u hiki hoku ongo laʻinimá ʻo pasiʻi kinaua pea mate e kiʻi namú. Aʻu ki he ʻahó ni ʻoku teʻeki ke u lava ʻo fakamatalaʻi e meʻa ne hoko atu aí: Ne u sio hifo ki he kiʻi namu kuo maté ʻi hoku laʻinimá peá u ongoʻi ha manavaʻofa moʻoni. Ne u pehē loto, “Ne ʻikai fie maʻu ia ke mate e kiʻi namú. Ko ʻene maté pē ko ʻeku loto-hohaʻá mo e siʻi ʻeku kātakí.” Ne u tūʻulutui leva ʻo lotu ki he ʻOtuá ke fakamolemoleʻi au pea ke toe moʻui pē ʻa e kiʻi namu ko iá. ʻI he ʻosi ʻeku lotu ko iá, ne puna e kiʻi namú mei hoku nimá.

Kuó u ʻeke loto ʻi ha ngaahi taʻu lahi, ko e hā e ʻuhinga ne fai ai ʻeni ʻe he ʻOtuá maʻakú? Kuo lahi ha ngaahi tali kuó u maʻu, ka kuo teʻeki ha tali ʻe mahuʻinga ange heni: Naʻá Ne finangalo ke mahino moʻoni kiate au ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi kotoa pē ke hiki hake au pe ko ha taha pē, naʻa mo e siʻi tahá. Naʻá Ne finangalo ke u ʻiloʻi ʻokú Ne maʻu ha manavaʻofa kakato ki hotau ngaahi vaivaí pea ʻokú Ne tokaimaʻanga ʻa e tuʻoni louʻulu kotoa pē ʻi hotau ʻulú. Sai, kapau kuó Ne toe fakamoʻui ha namu, he ʻikai ke Ne siʻaki koe—neongo pe ko e hā ho tūkungá.

ʻOua naʻá ke hangē ko e kakai Leotisiá ʻo fakaʻatā e fakafiefiemālié ke ne puleʻi koe. Ko ʻeku fakamoʻoni ʻeni kiate kimoutolú. ʻI hoʻomou siʻaki ʻa e tuli tonuhiá mo e loto-hīkisiá, ʻi hoʻomou kole mo fanongo ki Hono leʻó kae ʻikai ʻamoutolú, ʻi hoʻomou ngāue ʻi Heʻene ngaahi foungá, te mou vakai ai ki he ngaahi meʻá ʻi honau tuʻunga totonú. ʻI hoʻomou loto-holi ke faifeinga fakamātoato ke uluí, moʻui fakatatau mo e fuakavá kae ʻikai ko homou tuʻunga faingamālié, pea ʻi hoʻomou talangofua ki he finangalo ʻo e ʻOtuá mo fakamālohia e niʻihi kehé, te mou maʻu ai e tāpuaki mo e mana kotoa pē ʻoku mou fie maʻu ke lavameʻa ʻi he moʻuí ni pea mo lava ʻo foki ki he ʻapi ʻo hoʻomou Tamai ʻi he Langí mo maʻu ʻa e fiefia taʻengatá.

Ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí. ʻOkú Ne moʻui. Ko Hono Siasí ʻeni, pea ko e siasi ʻeni ʻe tali ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Ko ʻetau Tamai Hēvaní ʻoku ʻikai ko ha Tamai ia ʻokú Ne siʻaki kitautolu. Ko ʻEne palaní ʻa e palani pē ʻe taha ʻo e fiefiá. ʻI he Laumālie Māʻoniʻoní, te mou ʻilo e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē mo e ngaahi meʻa kotoa pē kuo pau ke mou faí. Ko ʻeku lotú ke mou maʻu ʻa e loto-toʻa ke fakatomala mei ha faʻahinga holi taʻemāʻoniʻoni pē pea fetongi kinautolu ʻaki ha ngaahi holi fakaʻotuá ke moʻui fakatatau mo e fuakavá pea ke talangofua mo kātekina Hono toʻukupu fakaleleí ʻi hoʻo moʻuí. ʻOku ou fakamoʻoniʻi atu ʻi hoʻomou hoko ko e toʻu tupú, ʻo hangē ko e fakamoʻoni ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Hilamaní, ʻi heʻene kei talavoú, “ʻOku ou ʻiloʻi ʻilonga ʻa kinautolu ʻe falala ki he ʻOtuá ʻe tokoniʻi ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi ʻahiʻahiʻí, mo honau ngaahi tuʻutāmakí, mo honau ngaahi mamahí, pea ʻe hiki hake ʻi he ʻaho fakaʻosí.”40

Ko ʻeku lotú ke faitāpuekina kimoutolu ʻe he ʻOtuá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki