« Ani ma te fa’aro’o », pene 1 nō Te feiā mo’a : Te ’ā’amu o te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te mau mahana hope’a nei, Buka 1, Te reva nō te parau mau, 1815–1846 (2018)
Pene 1 « Ani ma te fa’aro’o »
Pene 1
Ani ma te fa’aro’o
I te matahiti 1815 ra, ’ua ruperupe maita’i ’e te he’euri te motu Inidonesia ra nō Sumbawa i te pape ua i topa. Mai te mau matahiti ato’a, mai terā u’i ē terā u’i, tē fa’aineine ra te mau ’utuāfare nō te pa’urā e haere mai ra i te fa’a’apura’a i te raiti i raro a’e i te marū o te mou’a tūtuha auahi ra ’o Tambora.
I te 5 nō ’ēperēra, i muri mai i te tahi tau ’ahuru matahiti turuhera’a, ’ua ’ū’uru taua mou’a ra ’e ’ua tūtuha mai i te tahi rehu ’e te auahi. Tau tauasini maire te ātea, ’ua fa’aro’o te mau ta’ata i te māniania mai te haruru pūpuhi fenua ra. Tau mahana te reira i te tupura’a. ’E i te 10 nō ’ēperēra i te pō, ’ua pa’a’ina mai te mou’a tā’āto’a. E toru tūtuhara’a ura tei fa’atore i te reva ē pa’a’ina mai nei te mou’a. ’Ua mani’i mai te tūtae pere ē raro roa i te mou’a ’e ma te fa’a’ati i terā ’oire iti. ’Ua ta’iri ato’a mai te mau pūāhiohio nā terā vāhi, ’ua ’ōhiti-roa-hia e toru tumu rā’au ’e te tahi mau fare.1
’Ua tāmau noa te ti’arepu i terā pō ē ao noa atu ē pō fa’ahou mai nei. E rehu auahi tei tāpo’i e rave rahi maire fenua ’e te moana, i te tahi mau vāhi, ’ua 60 tenetimera ïa te me’ume’u. ’Ia avatea, e au ē, e tu’ira’a pō. ’Ua mara’a mai te miti i tātahi ’e ’ua mani’i mai nā roto i te mau fa’a’apu ’e te mau ’oire. Tau hepetoma te maoro, ’ua topa mai te rehu auahi ’e te ’ōfa’i ve’a mai te ’ua te huru.2
I roto i te mau ’āva’e i muri mai, ’ua ha’afifi te reira tūtuhara’a auahi i te ao. ’Ua māta’ita’i te mau ta’ata ’ati a’e te ao nei i te mau tapera’a mahana māere. ’Ua huna rā te reira mau hi’ora’a ’ū nehenehe i te fa’ahope’ara’a pohe o te rehu auahi e fa’a’ati ra i te ao. I roto i te matahiti i muri mai, ’ua tāuiui noa te huru o te reva ’e e pau rahi tei tupu.3
Nō teie tūtuhara’a mou’a auahi, ’ua topa roa te anuvera i te fenua Inidia, ’e ’ua pohepohe tauasini ta’ata i te ma’i choléra, vai noa atura te mau ’utuāfare i roto i te hepohepo. I te mau peho hotu’umu nō te fenua Taina, ’ua tupu te mau vero hiona i roto i te tau ve’ave’a ’ei monora’a i tō te reira reva marū ’e ’ua nīnā te ’ua i te mau fa’a’apu. I Europa, ’ua haere pau te mā’a ’e ’ua tupu te o’e ’e te ’āehuehu.4
’Ua ’imi haere te mau ta’ata i te tumu nō teie mamae rahi ’e teie pohe i tupu nō te huru ’ē o te reva. ’Ua fa’aro’ohia te mau pure ’e te mau hīmene a te feiā paieti i roto i te mau hiero Hinidu i Inidia. ’Ua tāmata te mau rohi pehe tinitō i te tātara i te parau nō te māuiui ’e te mo’era’a te feiā herehia. I te fenua Farāni ’e i Peretāne, ’ua topa turi te huira’atira ma te mata’u rahi ’āhani tei ni’a ia rātou te mau ’ati hāhano i tohuhia i roto i te Bibilia. I Amerika ’Apato’erau, ’ua poro te mau ’orometua ē tē fa’autu’a ra te Atua i te keresetiano i hahi ’ē, ’e ’ua fa’aro’ohia te mau reo fa’aarara’a ’ei tū’ama-fa’ahou-ra’a i te mana’o paieti.
’Ati a’e te fenua, ’ua ta’iruru haere te naho’a ta’ata i roto i te mau fare purera’a ’e i roto i te mau putuputura’a fa’aoraora, ma te hia’ai ’ia ’ite e aha te rave e ora ai rātou i te ha’amoura’a e tae mai ra.5
’Ua ha’uti te tūtuhara’a a te mou’a Tambora i ni’a i te reva i Amerika ’Apato’erau ē ’ia hope roa atu te tahi atu matahiti. I te tau fa’atupura’a rā’au, ’ua topa te hiona ’e ’ua to’eto’e ’ino mau, vai atura te matahiti 1816 i roto i te ferurira’a ’ei matahiti tau ve’ave’a ’ore.6 I Vermont, i te pae ’apatoerau hiti’a o te rā nō te fenua Marite, tau matahiti te mau ’aivi ’ōfa’ifa’i i te ha’afifi-noa-ra’a i te hō’ē ta’ata fa’a’apu, tōna i’oa ’o Iosepha Semita metua. I terā rā tau, i te hi’ora’a rāua tāna vahine, ’o Lucy Mack Semita, i te mā’a fa’a’apu i te ’inora’a nō te to’eto’e rahi, ’ua feruri rāua ē, mai te mea e fa’aea noa rāua i reira, e topa tari rāua ’e e pāpū ’ore te ananahi.
Maha ’ahuru ma pae matahiti tō Iosepha Semita metua, e ’ere fa’ahou ā i te taure’are’a, ’e ’ua riro te ’ōpuara’a e ha’amau i ni’a i te hō’ē fenua ’āpī ’ei ’ohipa fa’ahō’ū’ū. ’Ua ’ite rā ’oia ē, e tauturu mai tāna nā tamāroa pa’ari iāna, ’o Alvin, ’ahuru ma va’u matahiti, ’ē ’o Hyrum, ’ahuru ma ono matahiti, nō te vāere i te fenua, e patu i te hō’ē fare ’e e tanu ’e e ’ō’oti. ’Ua rahi ato’a tāna tamāhine ’ahuru ma toru matahiti, ’o Sophronia, nō te tauturu ia Lucy ’e te ’ohipa o te fare ’e te fare fa’a’apu. Tē pa’ari ato’a ra tāna nā tamaiti ’o Samuel, va’u matahiti ’e ’o William, pae matahiti, nō te tauturu mai, ’a tīa’i noa atu ai ’ia pa’ari mai ’o Katharine, toru matahiti ’e ’o Don Carlos, te ’aiū fānau ’āpī, nō te tauturu ato’a mai.
Nō tāna rā tamaiti i rōpu, ’o Iosepha tamaiti, ’ahuru matahiti, e mea ta’a ’ē ri’i ïa. Maha matahiti nā mua a’e, ’ua tāpūhia Iosepha tamaiti, nō te ’īriti i te ’ino i roto i tōna ’āvae. E turuto’oto’o tāna nō te hāhaere ē tae roa a’enei i terā taime. Noa atu ā tē ha’amata ra tōna ’āvae i te ’eta’eta mai, ’ua tūte’ite’i noa Iosepha tamaiti, ma te māuiui, ’aita ato’a ïa Iosepha metua, i ’ite e pāutuutu maita’i ānei ’oia ’ia pa’ari mai, mai ia Alvin ’e ’o Hyrum.7
Nō teie ti’aturi-pāpū-ra’a tō rātou i te tahi ’e te tahi, ’ua fa’aoti ’o Semita mā e fa’aru’e i tō rātou fare i Vermont nō te ’imi i te hō’ē vāhi maita’i a’e.8 Mai te tahi mau pu’era’a i reira, ’ua fa’aoti Iosepha metua, e tere i te tuha’a fenua nō New York, i reira e ’imi atu ai i te hō’ē fare fa’a’apu nō te ho’o tārahu. ’Ei reira e poro’i mai ia Lucy ’e te mau tamari’i, ’ia haere mai te ’utuāfare tā’āto’a.
I te fa’aru’era’a Iosepha metua, nō te haere i New York, ’ua ’āpe’e ri’i Alvin ’e Hyrum iāna i ni’a i te purūmu ē reva roa atu ra ’oia. E here rahi tō Iosepha metua i tāna vahine ’e te mau tamari’i, ’aita rā i ti’a iāna ’ia hōro’a ia rātou i te hō’ē orara’a maita’i roa. Nō te fāna’o ’ore ’e te tahi mau ’ōpuara’a pāpū ’ore i te pae moni, ’ua vai noa te ’utuāfare i roto i te veve ’e te nohora’a pāpū ’ore. Penei a’e e taui te reira i New York.9
I te tau to’eto’e i muri mai, tē tūte’ite’i ra Iosepha tamaiti, nā roto i te hiona ’e tōna metua vahine, tōna mau taea’e ’e mau tuahine. ’Ua ha’amata tō rātou tere i te pae tō’o’a o te rā i te ’oire iti nō New York, ’o Palmyra te i’oa, i te reira mau vāhi Iosepha metua, te ’itera’a i te fenua maita’i ’e te tīa’i ra i tōna ’utuāfare.
Nō te mea ’aita tāna tāne nō te tauturu i te tere, ’ua tārahu mai Lucy i te hō’ē ta’ata, ’o Howard tāne, nō te fa’atere i tō rātou pere’o’o. I te taime ’a rātere ai rātou, mea rave ’ino noa Howard tāne i tā rātou mau tauiha’a, ’e ’ua ha’apau ’oia i te moni tā rātou i ’aufau iāna i roto i te pere ’e te ’inura’a ’ava. Ē i te fārereira’a rātou i te tahi ’utuāfare e tere ato’a ra i te pae tō’o’a o te rā, ’ua huri Howard tāne ia Iosepha i raro i te pere’o’o ’ia pārahi mai te tamāhine o terā ’utuāfare i pīha’i iho iāna i te vāhi fa’ahorora’a.
Nō tō rāua ’ite ē, e mea māuiui nō Iosepha ’ia haere, ’ua tāmatamata Alvin ’e Hyrum i te ti’a atu i mua ia Howard tāne. I terā mau taime ato’a, ’ua tā’iri ’oia ia rāua i te muri o tāna hui.10
’Āhani ’ua pa’ari a’e Iosepha, e tāmata ato’a paha ïa ’oia i te ti’a atu i mua ia Howard tāne. Nō tōna ’āvae pēpē, ’aita ’oia i rave rahi i te ’ohipa ’e i ha’uti rahi, ’ua nava’i rā te pūai o tō na ferurira’a nō te fa’ati’a i tōna tino paruparu. Hou ’a tāpū ai te mau taote i tōna ’āvae nō te tātara i te ’ino i roto i te ivi, ’ua hina’aro rātou e ta’amu iāna ’e ’aore rā e hōro’a i te pape ora nō te tāmarū i te māuiui. ’Ua ani rā Iosepha ’ia tāpe’a noa tōna pāpā iāna.
’Ua vai ara noa ’oia i te taime tā’āto’a o te tāpūra’a, ’ua ’uo’uo roa tōna hōho’a mata ’e te rarirari i te hou. E mea itoito ho’i tōna metua vahine, i te reira rā taime ’ua oti roa ’oia i tōna fa’aro’ora’a i te auē o tāna tamaiti. Pāpū roa paha ïa tōna mana’o i muri iho ē, ’aita e mea e’ita tāna e nehenehe e fa’aruru.11
’A tūte’ite’i noa ai Iosepha ’e ’a ’āpe’e noa ai i te pere’o’o, ’ua ’ite iho ā paha ’oia ē tē fa’a’oroma’i noa ra tōna metua vahine ia Howard tāne. ’Ua oti a’ena e piti hānere maire i te terehia ’e ’ua fa’a’oroma’i roa ’oia i te huru au ’ore o teie fa’ahoro pere’o’o.
Tē toe ra hānere maire e tae atu ai i Palmyra, tē fa’aineine ra Lucy nō terā mahana terera’a, horo mai nei Alvin iāna ra. ’Ua huri Howard tāne i tā rātou mau tauiha’a ’e te ’āfata ’ahu i ni’a i te purūmu ’e tē fa’aineine rā e reva ’e tā rātou mau pua’ahoro fenua ’e te pere’o’o.
’Ua haere Lucy e fārerei i terā ta’ata i roto i te fare inura’a. ’Ua parau atu ’oia iāna : « I mua i te Atua o te ra’i, tē parau atu nei au ia ’oe, nō’u terā pere’o’o ’e nā’u terā mau pua’ahoro fenua ’e tae noa atu i te mau tauiha’a i ni’a iho ».
Hi’o atura ’oia ’ati a’e iāna i terā vāhi inura’a. ’Ua ’ī te ta’ata i reira, te tāne ’e te vahine, te rahira’a o rātou e mau rātere mai iāna te huru. ’Ua hi’o ’āfaro ’oia ia rātou ma te parau ē : « ’Ua fa’aoti teie ta’ata e rave i tā’u mau rāve’a ato’a nō te fa’aoti i tō’u tere, ’o vau ana’e atura ïa e ta’u e va’u tamari’i ma te rāve’a ’ore ».
’Ua pau a’ena te moni i ’aufauhia iāna nō te fa’ahoro i te pere’o’o, i tāna parau, ’e e’ita tāna e nehenehe e haere ātea atu ā.
’Ua parau atu Lucy : « E mea faufa’a ’ore ’oe nō’u ». « Nā’u iho e ha’apa’o i tō’u mau ta’ata ».
Vaiiho atura ’oia ia Howard tāne i roto te fare inura’a ma te ’euhe ato’a ē, nāna e fa’atāhō’ē i tāna mau tamari’i ’e tō rātou metua tāne, ’a tupu noa atu ai te tupu mai.12
E purūmu vari paruparu ’e te to’eto’e i mua ia rātou, ’ua arata’i rā Lucy Semita i tōna ’utuāfare i Palmyra. I te hi’ora’a ’oia i tāna mau tamari’i i te harura’a i tō rātou metua tāne ’e te ’āpāra’a iāna, ’ua tae mai te mana’o ē, ’ua ho’ona tā rātou tūtavara’a.
’Aita i maoro, ’ua tārahu rātou i te hō’ē fare na’ina’i i roto i te ’oire ’e ’ua paraparau rātou nō te rāve’a e noa’a ai tā rātou iho fare fa’a’apu.13 Tē rāve’a maita’i a’e, tā rātou i fa’aoti, ’o te ’ohipara’a ïa ’e ’ia nava’i te moni nō te ’aufau i te tuha’a mātāmua o te ho’o o te hō’ē tāpū fenua i pīha’i iho i te uru rā’au. ’Ua ’ō Iosepha metua ’e te mau tamāroa pa’ari a’e i te tahi mau ’āpo’o pape, ’ua hāmani i te ’āua ’e ’ua tāpū i te ’āretu nō te ho’o, i tō rātou pae, ’ua hāmani ’o Lucy ’e te mau tamāhine i te pai ho’o, te inu root beer ’e te tahi ’ahu fa’anehenehe nō te ho’o mai i te mā’a nō te ’utuāfare.14
’A pa’ari noa ai Iosepha tamaiti, ’ua pāutuutu ato’a tōna ’āvae ’e ’ua ti’a iāna i te hāhaere nā Palmyra. I te ’oire, ’ua fārerei ’oia e rave rahi ta’ata tei haere mai mai te mau vāhi ’ati a’e, ’e e rave rahi tei fāriu i te ha’apa’ora’a fa’aro’o ’ei pāhonora’a i tō rātou hia’ai pae vārua ’e ’ei tātarara’a nō te mau fifi o te orara’a. ’Aita tō Iosepha ’e tō tōna ’utuāfare e ha’apa’ora’a fa’aro’o, e rave rahi rā feiā ’ati a’e ia rātou e ha’amori ra i roto i te hō’ē o te mau fare purera’a teitei a te peresebiteriana, te mau fare putuputu a te fa’aro’o bāpetizo, te fare ’āmuira’a a te quaker ’aore rā i te vāhi pūhapara’a i reira te mau ’orometua rātere a te metodi i te fa’atupura’a i te mau purera’a oraora i terā taime ’e terā taime.15
I te ’ahuru ma pitira’a o te matahiti o Iosepha, e ’ārepurepura’a rahi i Palmyra i te pae fa’aro’o. Noa atu ē, ’aita ’oia e tai’o rahi, e mea au rā nāna ia feruri hōhonu i ni’a i te mau mana’o. ’Ua fa’aro’oro’o ’oia i te mau ’orometua, ma te hia’ai e ha’api’i rahi atu ā nō ni’a i te vārua tāhuti ’ore, ’aita rā te mau ’ōrerora’a i tauturu rahi iāna. ’Ua parau rātou iāna ē, e ta’ata hara ’oia i roto i te hō’ē ao hara rahi, ’e ’aita e rāve’a maori rā i te maita’i rahi o Iesu Mesia. ’Ua ti’aturi roa Iosepha i te poro’i ’e ’ua ’oto ’oia i tāna mau hara, ’aita rā i pāpū iāna nāhea i te fāri’i i te fa’a’orera’a hara.16
’Ua mana’o ’oia e haere i te purera’a, ’aita rā i roa’a iāna i te fa’aoti i hea e ha’amori ai. ’Ua māniania noa te mau ’ēkālesia ma te fa’aea ’ore nō ni’a i te rāve’a e ora ai te ta’ata i te mau hara. ’Ua fa’aro’o noa Iosepha i teie mānianiara’a ē pe’ape’a roa a’enei i te ’itera’a ē tē tai’o ra te ta’ata i te hō’ē ā Bibilia, e mea ta’a ’ē rā te tātarara’a a te tahi ’e te tahi nō ni’a i te aura’a. Tē ti’aturi ra ’oia ē, tē vai ra te parau mau a te Atua—i te hō’ē vāhi—’aita rā ’oia i ’ite i hea.17
’Aita ato’a tōna nā metua i pāpū roa. Nō roto mai ’o Lucy ’e ’o Iosepha metua, i te ’utuāfare keresetiano, ’e ’ua ti’aturi rāua to’opiti i te Bibilia ’e ia Iesu Mesia. ’Ua haere o Lucy i te mau purera’a, ’e pinepine ’oia i te ’āfa’i i tāna mau tamari’i nā muri iho iāna. ’Ua ’imi noa ’oia i te ’ēkālesia mau a Iesu Mesia mai te taime ’a pohe ai tōna tuahine e rave rahi matahiti nā mua atu.
I te hō’ē taime, ’a pohehia ai ’oia i te ma’i rahi, tau taime ri’i nā mua a’e i te fānaura’a o Iosepha, ’ua tupu te mata’u i roto iāna, o te pohe ’oia hou ’a ’iteahia ai iāna te parau mau. ’Ua mana’o a’era ’oia ē, tē vai ra hō’ē ārea rahi i rōpū iāna ’e te Fa’aora, ’e ’ua ’ite a’era ’oia ē, ’aita ’oia i ineine nō te orara’a a muri a’e.
Ma te tārava noa ’e te ara noa i te pō tā’āto’a, ’ua pure ’oia i te Atua, ma te fafau e, mai te mea e, e fa’aora Oia iāna, e itehia iāna te ’ēkālesia a Iesu Mesia. A pure noa ai ’oia, ’ua paraparau maira te reo o te Fatu iāna, ma te ha’apāpū mai e, mai te mea ē, e ’imi ’oia, e itehia iāna. Mai taua taime ra, e rave rahi ’ēkālesia tāna i haere e hi’o, ’aita rā i itehia iāna te ’ēkālesia tia. ’E noa atu ē, ’ua tae mai te mana’o ē, ’aita fa’ahou te ’ēkālesia a te Fa’aora i ni’a i te fenua nei, ’ua tāmau noa ’oia i te ’imi, ma te ti’aturi pāpū ē, e mea au a’e e haere i te purera’a i te ’ore roa.18
Mai tāna vahine, ’ua hia’ai ato’a Iosepha metua i te parau mau. ’Ua feruri rā ’oia ē, e mea au a’e ’eiaha roa atu e haere i te hō’ē ’ēkālesia, i te haere i te ’ēkālesia hape. Ma te pe’e i te parau a’o a tōna metua tāne, ’ua ’imi Iosepha metua i te mau pāpa’ira’a mo’a, ’ua pure tu’utu’u ’ore ’e ’ua ti’aturi ē ’ua haere mai Iesu Mesia nō te fa’aora i te ao nei.19 E’ita rā tāna e nehenehe e fa’atū’ati i te mea tāna i mana’o ē, e parau mau, ’e te ’āno’ino’i ’e te mārōra’a tana ’e ’ite ra i roto i te mau ’ēkālesia ’ati a’e iāna. I te hō’ē pō ’ua moemoeāhia ’oia ē, e au te feiā poro māniania mai te nana ’ānimala, i te herura’a i te repo i tō rātou tara, ’e nā te reira i fa’ahōhonu roa atu i tōna ferurira’a ē, e mea iti roa tō rātou ’itera’a nō ni’a i te bāsileia o te Atua 20
Nā te au ’ore o tōna nā metua i te mau ’ēkālesia i reira, i fa’arahi roa atu i te pāpū ’ore o Iosepha tamaiti.21 E parau teie nō tōna vārua, ’aita rā e ta’ata e nehenehe e hōro’a mai i te pāhonora’a au.
’Ua fa’aherehere noa rātou i tā rātou moni ’e ma’iri ihora hō’ē matahiti, ’ua nava’i nō te ’aufau i te hō’ē tuha’a moni nō e pae ’ahuru tā uru rā’au i Manchester, i te pae ’apato’a nō Palmyra. I reira, ’ia oti te ’ohipa i tihepuhia rātou, e fa’atore rātou i te mau tumu ’ērapa (érable) nō te fāri’i mai i tō te reira tihota, e tanu rātou i te tumu mā’a hotu ’e e fa’a’apu rātou i te tītona.22
’A rave noa ai ’oia i te ohipa, ’ua tāmau noa Iosepha tamaiti i te ha’ape’ape’a nō ni’a i tāna mau hara ’e i te ora maita’i o tāna vārua. ’Ua topa te hau o te ’āehuehura’a pae fa’aro’o i Palmyra, terā rā, ’ua tāmau noa te feiā poro i te ’aro nō te feiā fa’afāriu i reira, ’e ’ati a’e taua tuha’a fenua ra.23 I te ao ē pō noa atu, e hi’o ’oia i te mahana, te ’āva’e ’e te mau fēti’a ’ia tere i roto i te reva ma te ’āfaro ’e te hanahana ari’i, ’e ’ua fa’ahiahia ’oia i te nehenehe o te ao ’e te mau mea oraora i reira. ’Ua hi’o ato’a ’oia i te mau ta’ata ’ati a’e iāna ma te māere i te pūai ’e te māramarama o te orara’a ta’ata nei. Mai te huru ra ē, tē fa’a’ite ra te mau mea ato’a ē, tē vai nei te Atua ’e ’ua hāmani ’oia i te ta’ata nei mai te au i tōna iho hōho’a. Nāhea pa’i Iosepha e tae’a ai iāna ra ?24
I te tau ve’ave’a nō te matahiti 1819, ’ahuru ma toru matahiti tō Iosepha, ’ua putuputu mai te mau ’orometua metodi nō te hō’ē ’āmuira’a ma’a maire noa te ātea i te fare fa’a’apu o Semita mā, ’e mai reira atu ’ua ha’aparare nā reira nō te tūra’i i te mau ’utuāfare mai ia Iosepha mā ’ia fa’afāriu ia rātou. ’Ua ha’ape’ape’a te tahi mau ti’a fa’aro’o i terā vāhi i te manuia o teie mau ’orometua ’e ’aita i maoro roa, ’ua ’aro rātou nō te feiā fa’afāriu.
’Ua haere Iosepha i te tahi mau putuputura’a, ’ua fa’aro’o i tā rātou mau ’ōrerora’a putapū, ’e ’ua ’ite ’oia i te feiā fa’afāriu i te tuōra’a i tō rātou ’oa’oa. ’Ua hina’aro ’oia e tuō nā muri iho ia rātou, terā rā, pinepine ’oia i te feruri ē, mai te huru ra ē, tei rōpū ’oia i te hō’ē tama’ira’a parau ’e te mana’o. ’Ua mana’o ’oia ē, « ’O vai tei tano i roto i taua mau pupu ato’a ra ; ’e ’aore rā, ’ua hape ānei rātou pauroa ? » Mai te mea ’ua tano te hō’ē o rātou, ’o te hea ïa, e nāhea vau e ’ite ai i te reira ? ’Ua ’ite ’oia ē, tītauhia te maita’i ’e te aroha o te Mesia nōna, nō te rahi roa rā o te mau ta’ata ’e te mau ’ēkālesia e ’aro nei nō ni’a i te fa’aro’o, ’aita atura ’oia i ’ite tei hea ra.25
Tē huru fa’aātea ra te ti’aturira’a ē, e ’itehia mai iāna te mau pāhonora’a ’e te hau o tōna vārua. ’Ua uiui ’oia nāhea pa’i te hō’ē ta’ata e ’ite ai i te parau mau i roto i terā huru mānianiara’a.26
I te hō’ē taime ’ua haere Iosepha i te hō’ē purera’a, ’ua fa’aro’o ’oia i te hō’ē ti’a i te fa’ahitira’a i te pene mātāmua nō Iakobo i roto i te Faufa’a ’Āpī. ’Ua parau ’oia : « Tē ’ere ra… te hō’ē o ’outou i te ’ite, e ani ’oia i te Atua ra, ’o tei hōro’a hua mai i te maita’i i te ta’ata ato’a ra, ma te pāto’i ’ore ».27
’Ua ho’i Iosepha i te fare ’e ’ua tai’o a’era i teie ’īrava i roto i te Bibilia. « ’Aita roa ā te hō’ē pāpa’ira’a mo’a i ō ma te pūai rahi a’e i roto i te ’ā’au o te ta’ata nei, mai tō teie nei ’īrava i ō mai i roto tō’u nei ’ā’au », tāna ïa i pāpa’i. « ’Ua ō mai te reira ma te pūai rahi i roto roa i tō’u nei ’ā’au. ’Ua feruri pinepine noa vau i te reira, ’e ’ua ’ite au ē mai te mea e faufa’ahia te hō’ē noa a’e ta’ata i te ’ite nō ō mai i te Atua, ’o vau ïa ». I mā’imi noa na ’oia i roto i te Bibilia mai te huru ra ē, tei roto te mau pāhonora’a ato’a. I teienei rā, tē parau nei te Bibilia iāna e haere ’āfaro i te Atua ’ia tae mai te mau pāhonora’a i tāna iho mau uira’a.
’Ua fa’aoti Iosepha e pure. ’Aita ’oia i pure pūai a’enei, ’ua ti’aturi rā ’oia i te parau fafau a te Bibilia. « E ani ma te fa’aro’o, ’eiaha e fē’a’a ».28 E fa’aro’o mai te Atua i tāna mau uira’a—noa atu ē e’ita e pāpū maita’i te paraparau.