‘Inisititiuti
Fakamatala ki he Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá


“Fakamatala ki he Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá,” Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018)

“Fakamatala ki he Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá,” Kau Māʻoniʻoní, Voliume 1

Fakamatala ki he Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

Ko e voliume ko ʻení ko ha talanoa moʻoni ʻoku makatuʻunga ʻi ha ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakahisitōlia ʻe nimangeau tupu. Kuo fai e tokanga taupotu tahá ke fakapapauʻi ʻoku tonu. Naʻe hiki ʻe he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he kamataʻangá ha ngaahi tohi lahi, tohinoa, fakamatala ki he nusipepá, mo ha hisitōlia fakataautaha. Ko hono olá, ko e konga lahi ʻo e hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he vahaʻa ʻo e 1815 mo e 1846 ʻoku fakaofo ʻa e lelei hono hikí. Ka neongo iá, ʻoku ʻikai totonu ke pehē ʻe he kau laukongá ʻoku haohaoa pe kakato ʻa e fakamatala ʻoku tuku atu ʻi hení. ʻOku fakangatangata ʻa e ngaahi lekooti ʻo e kuohilí, pea mo ʻetau malava ke fakaʻuhingaʻi kinautolu ʻi he lolotonga ní.

Ko e ngaahi maʻuʻanga tokoni kotoa pē ʻo e ʻilo fakahisitōliá ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa taʻekakato, ʻikai fakamahino pau, pea mo fakapalataha. ʻOku nau faʻa ʻomi pē ʻa e fakakaukau ʻa e tokotaha naʻá ne faʻú. Ko ia ai, ko e kau fakamoʻoni ki he ngaahi meʻa tatau naʻe hokó, ʻoku nau aʻusia, manatuʻi, mo lekooti kehekehe kinautolu, pea ʻoku malava ʻi heʻenau ngaahi fakakaukau kehekehé ke fakaʻuhingaʻi e hisitōliá ʻi ha ngaahi founga kehekehe. Ko e pole leva ki he faihisitōliá, ke ne fakatahatahaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻiló ke maʻu ha mahino totonu ki he kuohilí ʻo fakafou ʻi hano vakavakaiʻi fakalelei mo fakaʻuhingaʻi.

Ko e Kau Māʻoniʻoní ko ha fakamatala moʻoni ia ʻo e hisitōlia ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻo makatuʻunga ʻi he meʻa ʻoku tau ʻilo mo mahino ʻi he taimi lolotongá mei he ngaahi lekooti fakahisitōlia ʻoku maʻú. ʻOku ʻikai ko e tuʻunga fakakaukau pē ia ʻe lava ke tala ʻaki e hisitōlia toputapu ʻo e Siasí, ka ko e kau mataotao kuo nau fakatotoloʻi, tohi, mo ʻētitaʻi e voliume ko ʻení, ʻoku nau ʻilo lelei foki ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakahisitōliá, fakakaukauʻi lelei hono fakaʻaongaʻí, mo hiki kinautolu ʻi he ngaahi fakamatala he fakaʻosinga ʻo e vahé mo e lisi ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ne fakaʻaongaʻí. ʻOku fakaafeʻi ʻa e kau laukongá ke nau vakavakaiʻi ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoní ʻiate kinautolu pē, ko e lahi taha ʻo kinautolú kuo fakafehokotaki fakaʻilekitulōnika pea fakafehokotaki ki he ngaahi fakamatala he fakaʻosinga ʻo e vahé. ʻOku ngalingali ʻe toe ʻomi ʻi he fakalau ʻa e taimí ha ngaahi ʻuhinga, fakaʻuhinga, mo ha ngaahi fakakaukau kehe, ʻi hano toe ʻilo ʻo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni lahi ange, pe ko hano toe lau foʻou ʻo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku ʻosi maʻu.

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he fakamatala ʻi he Kau Māʻoniʻoní ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻuluaki mo e ua. ʻOku kau ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻuluakí ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe hokó meiate kinautolu naʻa nau mātā-tonú. Naʻe tohi ha niʻihi ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻuluakí, ʻo hangē ko e fetohiʻakí mo e ngaahi tohinoá, ʻi he taimi ne hoko ai e ngaahi meʻa ʻoku nau fakamatala ki aí. Ko e ngaahi maʻuʻanga tokoni ne hoko tonu ko ʻení, ʻoku nau ʻomi e ngaahi fakakaukau, ongo, mo e meʻa naʻe fai ʻe he kakai ko ʻení he momeniti ko iá, ʻo fakahaaʻi ai hono fakaʻuhingaʻi ʻo e kuohilí ʻi hono taimi lolotongá. Ne tohi e ngaahi ʻuluaki maʻuʻanga tokoni kehé, hangē ko e hisitōlia fakatāutahá, hili e meʻa naʻe hokó. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi maʻuʻanga tokoni manatu ko ʻení e ʻuhinga ʻo e kuohilí ki he taha faʻu tohí ʻi he fakalau ʻa e taimí, ʻo faʻa hangē ʻoku nau lelei ange ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni mei he taimi ne hoko aí, ʻi hono fakatokangaʻi e mahuʻinga ʻo e kuohilí. Ka neongo ia, koeʻuhí ko ʻenau fakafalala ki he meʻa ʻoku manatuʻí, ʻe lava ke maʻu ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni manatu ko ʻení ha ngaahi fehalaaki pea faʻa uesia ia ʻe he ngaahi mahino mo e tui kimui ange ʻa e tokotaha faʻu tohí.

ʻOku kau ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakahisitōlia hono uá ha fakamatala mei ha kakai naʻe ʻikai ke nau mātātonu ʻi he ngaahi meʻa naʻe hokó. ʻOku kau ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni peheé ha ngaahi hisitōlia fakafāmili kimui ange mo ha ngaahi ngāue fakaako. ʻOku tokoni lahi ki he voliume ko ʻení e ngaahi maʻuʻanga tokoni kehekehe peheé ʻa ia naʻe mahuʻinga ʻenau ʻomi e fakaʻuhingá mo e puipuituʻá.

Naʻe toe vakaiʻi e tuʻunga falalaʻanga ʻo e maʻuʻanga tokoni kotoa pē ʻi he Kau Māʻoniʻoní pea toutou vakaiʻi ke tatau mo e meʻa ʻi he maʻuʻanga tokoní. Ko e ngaahi fepōtalanoaʻakí mo e kupuʻi lea kehé ne ʻomi fakahangatonu pē mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakahisitōliá, ʻi he foʻi lea ki he foʻi lea. Ne liliu ke mahino ange ʻa e sipelá, fakamataʻitohi lahí, mo e fakaʻilonga leá ʻi he ngaahi kupuʻi lea fakahangatonú. Ne hāhāmolofia e hoko ha ngaahi liliu mahuʻinga ange hangē ko hono liliu mei he taimi kuo ʻosí ki he taimi lolotongá pe fakatonutonu ʻo e kalamá, ʻa ia ne fai ki he ngaahi kupuʻi lea fakahangatonú ke lelei ange ki he laukongá. ʻI he ngaahi meʻa ko ʻení, ʻoku fakamatalaʻi ʻa e ngaahi liliu naʻe faí ʻi he fakamatala he fakaʻosinga ʻo e vahé. Naʻe fai e ngaahi fili fekauʻaki mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ngāue ʻakí mo e founga ke fakaʻaongaʻi kinautolú ʻe ha timi ʻo e kau faihisitōlia, faʻu tohi, mo e kau ʻētita naʻe makatuʻunga ʻenau ngaahi tuʻutuʻuní ʻi he totonu fakahisitōliá mo e tuʻunga fakaetohí.

Hangē ko ʻení, ko e tohi manatu ʻa Lusi Meki Sāmitá, ko ha maʻuʻanga tokoni mahuʻinga ia ki he ngaahi fuofua vahe ʻo e voliume ko ʻení. Naʻe faʻu ia ʻe Lusi ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 1844 mo e 1845 ʻi hono taʻu onongofulu mā hivá, ʻi he tokoni ʻa Māʻata Sēini Nolotoni Koulei mo hono husepāniti ko Hauatí. ʻI heʻene hoko ko ha maʻuʻanga tokoni mei he manatú, ʻoku ʻi ai ha ngaahi fehalaaki, ka kuo lau ia ʻoku falalaʻanga. ʻOku fakaʻaongaʻi fakapotopoto ia ʻi he voliume ko ʻení pea ngāue ʻaki e fakamatala mei aí koeʻuhi ko e mātātonu ʻe Lusi e ngaahi meʻa naʻe hokó. Ki ha fakamatala lahi ange ki he hisitōlia ko ʻení , vakai, “Lucy Mack Smith” ʻi he saints.lds.org.

Naʻe ngāue ʻaki ha ngaahi maʻuʻanga tokoni fakafepaki ke hiki e voliume ko ʻení pea ʻoku ʻoatu kinautolu ʻi he ngaahi fakamatalá. Naʻe meimei fakatautautefito hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ke ne ʻomi e ʻata ʻo e kakai ne fakafepaki he kamataʻangá ki he Siasí. Neongo ʻoku lahi ai e taaufehiʻa kia Siosefa Sāmita mo e Siasí, ka ʻoku faʻa maʻu ʻi he ngaahi fakamatala ko ʻení ha ngaahi fakaikiiki naʻe ʻikai lekooti ʻi ha toe fakamatala kehe. Naʻe fakaʻaongaʻi e ngaahi fakaikiiki ko ʻení hili hono fakapapauʻi ʻe ha ngaahi lekooti kehe ʻoku ngalingali ke tonu fakalukufua. Naʻe fakaʻaongaʻi e ngaahi moʻoniʻi meʻa mei he ngaahi lekooti fakafepaki ko ʻení taʻeʻomi ʻenau ngaahi fakaʻuhinga fakafilí.

ʻI heʻene hoko ko ha fakamatala hisitōlia naʻe hiki ki ha kakai fakalukufuá, ʻoku ʻoatu ʻe he voliume ko ʻení ha fakavaʻe fakahisitōlia ʻo e Siasí ʻi ha founga tohi ʻoku faaitaha mo faingofua ke maʻu. Neongo ʻoku fakaʻaongaʻi ai ha ngaahi founga manakoa ʻo e faʻu talanoá, ka ʻoku ʻikai heva atu ia ʻi he fakamatala ʻoku maʻu ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakahisitōliá. ʻI he taimi ʻoku kau ai ʻi he tohí ha fanga kiʻi fakamatala fakaikiiki siʻi angé, hangē ko e fakafōtunga ʻo e fofongá pe tuʻunga ʻo e ʻeá, ʻoku ʻuhinga ia ko e ngaahi fakaikiiki ko ʻení ʻoku maʻu ia pe naʻe toʻo mei ha lekooti fakahisitōlia.

Ke tauhi e faingofua ʻo hono lau ʻo e fakamatalá, ʻoku tātaaitaha ke ʻomi ʻe he voliumé ʻa e ngaahi pole ʻi loto pe ki he lekooti fakahisitōliá ʻi he tohi pē ko iá. Ka ʻoku tuku e ngaahi fealeaʻaki pehē ʻo e maʻuʻanga tokoní ki he ngaahi ʻēsei fakakaveinga ʻi he saints.lds.org. ʻOku poupouʻi e kau laukongá ke nau vakaiʻi e ngaahi ʻēsei ko ʻení ʻi heʻenau ako e hisitōlia ʻo e Siasí.

Paaki