Ke Ke Ului
ʻOku hoko e ului moʻoní ʻi he hokohoko atu hoʻo ngāueʻi e tokāteline ʻokú ke ʻilo ʻoku moʻoní pea tauhi e ngaahi fekaú, mei he ʻaho ki he ʻaho, pea māhina ki he māhina.
ʻE kāinga, ko ha aʻusia loto fakatōkilalo ke tuʻu atu he tuʻunga malangá ni kuo tuʻu atu ai ha kau moʻungaʻi tangata tokolahi ʻo ʻeku moʻuí. ʻOku ou fie vahevahe mo kimoutolu ha ongo ʻo hoku lotó pea ʻoatu ia ʻo fakataumuʻa ki he toʻu tupú.
Ko e taha ʻo e kau moʻungaʻi tangata mei he Fuakava Motuʻá ko e palōfita toʻa ko Sōsiuá. Naʻá ne fai e fakaafe ko ʻení ki he fānau ʻo ʻIsilelí, ʻa ia naʻá ne tatakí: “Mou fili he ʻahó ni ʻa ia te mou tauhí; … ka ko au mo hoku falé te mau tauhi ʻa [e ʻEikí] .”1 ʻOku fakahaaʻi ʻe he lea ʻa Sōsiuá ʻa e ului moʻoni ki he ongoongoleleí. ʻOku hoko mai ʻa e ului ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kia Sōsiua pea kiate kitautolu kotoa ʻi heʻetau moʻui angatonu ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea tauhi maʻu ʻetau fuakava mo e ʻEikí.
ʻOku ou fie vahevahe ha talanoa ʻo ha ului mei hoku hisitōlia fakafāmilí ʻo kau ki ha taha ʻo ʻeku kau moʻungaʻi fefiné. Ko hono hingoá ko ʻAkanesi Hōkeni, pea naʻá ne kau mo hono husepānití ki he Siasí ʻi Sikotilani ʻi he 1861. ʻI heʻenau faingataʻaʻia koeʻuhí ko e fakatanga lahi ne hoko ʻi honau fonuá, naʻá na hiki fonua leva mo ʻena fānaú ki ʻAmelika. Hili ha ngaahi taʻu siʻi mei ai, ne uitou ʻa ʻAkanesi pea ʻi ai ha fānau ʻe toko valu ke tokangaʻi, naʻá ne ngāue mālohi ke fafanga mo fakavalaʻi kinautolu. Ne monūʻia ʻa ʻene tama fefine taʻu 12 ko ʻIsapelá ke ngāue ki ha fāmili tuʻumālie ne ʻikai kau ki he Siasí.
Ne nofo ʻa ʻIsapela ʻi he ʻapí ʻo tokoni ki hono tokangaʻi e fānau īkí. Ne ʻoange ha kiʻi vahe siʻisiʻi he uike takitaha ki heʻene faʻeé ko e totongi ʻa ʻene ngāué. Ne faifai pea tali ʻa ʻIsapela ko ha mēmipa ʻo e fāmilí pea kamata ke ne maʻu e ngaahi faingamālie tatau mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí, ʻo hangē ko haʻane kau ki he ako hulohulá, tui e vala fakaʻofoʻofá, pea mo ʻalu ki he fale faivá. Ne hokohoko atu e foungá ni ʻi ha taʻu ʻe fā, pea hiki e fāmili ne ngāue ki ai ʻa ʻIsapelá ki ha siteiti ʻe taha. Ne nau fuʻu ʻofa ʻia ʻIsapela ʻo nau kole kia ʻAkanesi ko ʻene faʻeé, ha ngofua ke nau ohi fakalao ia. Ne nau palōmesi te nau akoʻi lelei ia, tokangaʻi ke mali lelei pea ʻai ke ne hoko ko ha ʻea ki heʻenau koloá ʻo hangē pē ko ʻena fānaú. Te nau hokohoko atu foki hono totongi e paʻanga kia ʻAkanesí.
Ko ha fili faingataʻa ʻeni ke fai ʻe he uitou masivá ni, ka naʻe ʻikai ke ne momou. Fanongo ki he lea ʻa hono mokopuna fefiné, ʻa ia naʻá ne tohi hili ha ngaahi taʻu lahi: “Kapau ne ʻikai ke hanga ʻe heʻene ʻofá ʻo ʻai ke ne tali ʻikai, ne ʻi ai haʻane ʻuhinga lelei ange—kuó ne haʻu mamaʻo mei Sikotilani pea foua e ngaahi mamahi mo e ʻahiʻahi koeʻuhí ko e Ongoongoleleí, pea ne ʻikai ke ne fakataumuʻa ʻo kapau ʻe malava ʻe he ivi fakaetangatá, ke tukuange ke mole mei haʻane tama ʻa e meʻa naʻá ne fononga mamaʻo mai ke maʻú.”2 Ne fakaʻaongaʻi ʻe he fāmili tuʻumālié ʻa e meʻa kotoa pē te nau lavá, pea tangi ʻa ʻIsapela mo kole ke tukuange ke ne ʻalu, ka naʻe tuʻu maʻu pē ʻa ʻAkanesi. ʻOku mou lava pē ke fakakaukauloto, ne ongoʻi ʻe ʻIsapela taʻu 16 ʻoku hangē kuo fakaʻauha ʻene moʻuí.
Ko ʻIsapela Hōkaní ko ʻeku kui uá, pea ʻoku ou matuʻaki houngaʻia ʻi he fakamoʻoni mo e loto fakapapau ne ulo ngingila ʻi he loto ʻo ʻene fineʻeikí, ʻo ʻikai tuku ange ai ke fakafetongi e memipasipi ʻene tama fefiné ʻi he Siasí ʻaki ha ngaahi palōmesi fakamāmani. ʻI he ʻahó ni, ʻoku fiefia ha toko lauiafe ʻo hono hakó ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo ʻenau kau ki he Siasí, ʻa ia kuo nau ʻinasi he lelei ʻo e tui loloto mo e ului ko ia ʻa ʻAkanesi ki he ongoongoleleí.
ʻE hoku kaungāmeʻa kei talavou, ʻoku tau moʻui ʻi ha taimi fakatuʻutāmaki, pea ʻoku ʻi ai hano nunuʻa taʻengata ʻo e ngaahi fili kuo pau ke mou fai fakaʻaho pe fakahouá. ʻE hanga ʻe he ngaahi fili te ke fai ʻi hoʻo moʻui fakaʻahó ʻo fakapapauʻi mai e meʻa ʻe hoko ʻamui ange kiate koé. Kapau ʻoku teʻeki ke ke maʻu ha fakamoʻoni mo ha loto fakapapau moʻoni ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní, ko e taimi leva ʻeni ke fai ʻa e meʻa ʻe lava ke maʻu ai ʻa e loto fakapapau ko iá. ʻE lava ke fakatuʻutāmaki ki ho laumālié hono fakatoloi e ngāue ʻoku fie maʻu ke fai ke maʻu ai e loto fakapapau ko iá.
ʻOku mahulu hake e ului moʻoní ʻi hono ʻilo pē ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea ʻoku mahulu hake ia ʻi hono maʻu pē ha fakamoʻoni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá. ʻE lava ke maʻu ha fakamoʻoni ki he ongoongoleleí kae ʻikai moʻui ʻaki ia. ʻOku ʻuhinga e ului moʻoní ki heʻetau ngāueʻi e meʻa ʻoku tau tui ki aí pea fakaʻatā ia ke ne fakatupu “ha fuʻu liliu lahi ʻi loto ʻiate [kitautolu], pe ʻi [hotau] lotó.”3 ʻI he kiʻi tohi Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, ʻoku tau ako ai ko e “uluí ko ha ngāue, ʻoku ʻikai ko ha meʻa pē ʻoku hoko. Ko hoʻo uluí ko ha ola ia hoʻo ngaahi feinga māʻoniʻoni ke muimui ki he Fakamoʻuí.”4 ʻOku fie maʻu ki ai e taimí, feingá mo e ngāué. Ne maʻu ʻe heʻeku kui tolú ha loto fakapapau mālohi ne mahuʻinga ange e ongoongoleleí ki heʻene fānaú ʻi ha toe meʻa he māmaní, ʻi he koloá mo e fiemālié, he naʻá ne feilaulauʻi, kātakiʻi pea moʻui ʻaki e ongoongoleleí. Ne hoko mai ʻene uluí ʻi heʻene moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea feilaulau maʻanautolú.
Kuo pau ke tau foua e founga tatau kapau ʻoku tau fie maʻu ʻa e faʻahinga tukupā tatau. Ne akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí, “Ko ia ia ʻe fai ki hono finangaló, te ne ʻilo ʻa e akonakí, pe ʻoku ʻi he ʻOtuá ia, pe ko ʻeku lea ʻiate au pē.”5 ʻOku tau feinga he taimi ʻe niʻihi ke fakahoko fakaholomui ia. Hangē ko ʻení, mahalo te tau fai ʻeni: Te u fiefia ke moʻui ʻaki e fono ʻo e vahehongofulú, ka ʻoku fie maʻu ke u ʻuluaki ʻiloʻi pe ʻoku moʻoni. Mahalo ʻoku tau lotu ke maʻu ha fakamoʻoni ki he fono ʻo e vahehongofulú pea ʻamanaki ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ha fakamoʻoni kimuʻa pea toki fakafonu e laʻi foaki vahehongofulú. ʻOku ʻikai ke ngāue pehē ia. ʻOku ʻamanaki mai e ʻEikí ke tau fakaʻaongaʻi e tuí. Kuo pau ke tau totongi vahehongofulu totonu maʻu pē ke maʻu ha fakamoʻoni ki he vahehongofulú. ʻOku ngāue ʻaki e sīpinga tatau ki he tefitoʻi moʻoni kotoa ʻo e ongoongoleleí, ʻo tatau ai pē pe ko e fono ʻo e angamaʻá, tefitoʻi moʻoni ʻo e teunga tāú, Lea ʻo e Potó, pe fono ʻo e ʻaukaí.
ʻOku ou fie vahevahe ha sīpinga ʻo e founga ʻoku tokoni ai kiate kitautolu hono moʻui ʻaki ha tefitoʻi moʻoni ke tau ului ki he tefitoʻi moʻoni ko iá. Ne u hoko ko ha finemui kei talavou ʻi he ngaahi taʻu 60 tupú pea ko e taʻahine Siasi pē ʻe taha au ʻi hoku ʻakoʻanga māʻolungá. Ko ha vahaʻataimi ʻo e liliú ne fakaʻilongaʻi ʻaki hono fakafisingaʻi e tuʻunga fakaeangamaʻá, fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo konatapú pea mo e fakakaukau ke “fai pē ho lotó.” Ko e tokolahi hoku toʻú ko ha kakai lelei ka ne faingofua ke maʻu kinautolu ʻe he fiefia ʻi he tuʻunga moʻui foʻou ko ʻení, ʻa ia ko e tuʻunga moʻui motuʻá pē ia. Ne fakatō kiate au ʻe heʻeku mātuá mo e kau faiako ʻi he lotú ʻa e mahuʻinga ko ia ke fakaʻapaʻapaʻi hoku sinó, tauhi ke maʻa hoku ʻatamaí, pea mahuʻinga tahá, ke ako ke falala ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. Ne u fai ha fili ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tūkunga ne u ʻiloʻi ʻe ʻi ai e ʻolokaholó pea fakamamaʻo mei he tapaká mo e faitoʻo konatapú. Ko e taimi lahi ne ʻikai fakakau atu au ʻi he ngaahi fakafiefiá, pea ʻikai ke u faʻa teiti. Ne fakaʻau ke lahi ange hono fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo konatapú ʻe he kakai kei talavoú, pea ʻikai ʻilo lahia hono fakatuʻutāmakí ʻo hangē ko e ʻaho ní. Ne lahi ha niʻihi ʻi hoku toʻú ne uesia ʻe he faitoʻo konatapú pe maʻunimā kinautolu. Ne u houngaʻia ne akoʻi ke u moʻui ʻaki e Lea ʻo e Potó ʻi hoku ʻapí, pea ne u maʻu ha fakamoʻoni mālohi ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ia ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻeku tui pea moʻui ʻaki iá. Ko e ongo fakafiemālie ko ia ne u maʻu ʻi hono moʻui ʻaki ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ko e Laumālie ia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻokú ne fakapapauʻi mai ʻoku moʻoni e tefitoʻi moʻoni ko iá. Ko e taimi ia ʻoku kamata ke hoko ai e ului moʻoní.
Ne akoʻi ʻe he palōfita ko Molonaí ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻo pehē, “ʻOku ou fie fakahā ki he māmaní ko e tuí ko e ngaahi meʻa ia ʻoku ʻamanaki ki ai kae ʻikai mamata ki ai; ko ia, ʻoua te mou fakakikihiʻi ha meʻa koeʻuhí ko e ʻikai te mou mamata ki aí, he ʻoku ʻikai te mou maʻu ha fakamoʻoni kae ʻoua kuo hili hono ʻahiʻahiʻi ʻo hoʻomou tuí.”6 ʻI hotau māmani ʻa ia ʻoku ʻi ai e ʻamanaki ke fakatōliʻa he taimi pē ko iá, ʻoku tau faʻa halaia ʻi heʻetau ʻamanaki ki ha pale ne ʻikai ke tau ngāueʻí. ʻOku ou tui ʻoku talamai ʻe Molonai kuo pau ke tau ʻuluaki ngāue pea tui ʻi hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí, pea te tau toki maʻu e fakamoʻoni ʻoku moʻoni ia. ʻOku hoko e ului moʻoní ʻi he hokohoko atu hoʻo ngāueʻi e tokāteline ʻokú ke ʻilo ʻoku moʻoní pea tauhi e ngaahi fekaú, mei he ʻaho ki he ʻaho, pea māhina ki he māhina.
Ko ha taimi nāunauʻia ʻeni ke hoko ko ha toʻu tupu ʻi he Siasí. Ko kimoutolu ʻoku fuofua kau atu ki he nāunau fakalēsoni ʻa e toʻu tupú ko e Haʻu ʻo Muimui ʻIate Aú, ʻa ia ko e taha ʻene tefitoʻi taumuʻá ke fakaului koe ki he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE lelei ke manatuʻi neongo e lahi hono ueʻi fakalaumālie hoʻo mātuʻá mo e kau taki ʻo e toʻu tupú, “ko ho tefitoʻi fatongiá ʻa hoʻo uluí. He ʻikai lava ʻe ha taha ia ʻo fakaului koe, pea he ʻikai ke lava ʻe ha taha ia ʻo fakamālohiʻi koe ke ke ului.”7 ʻOku hoko e uluí ʻi heʻetau faivelenga ʻi hono fakahoko ʻetau lotú, ako folofolá, maʻu lotú, pea moʻui taau ke kau atu ki he ngaahi ouau fakatemipalé. ʻOku hoko mai e uluí ʻi heʻetau ngāueʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni angatonu ne tau ako ʻi hotau ʻapí pea ʻi loki akó. ʻOku hoko mai e uluí ʻi heʻetau moʻui haohaoa mo angamaʻá pea fiefia ʻi he takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku hoko mai e uluí ʻi heʻetau maʻu e mahino ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, fakahaaʻi Ia ko hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí, pea fakaʻatā e Fakaleleí ke ngāue ʻi heʻetau moʻuí.
ʻE tokoni hoʻo ului fakatāutahá ʻi hoʻo teuteu ke fakahoko e ngaahi fuakava ʻi he temipalé, ngāue fakafaifekaú, pea fokotuʻu homou ʻapi he kahaʻú. ʻI hoʻo uluí, te ke maʻu ha holi ke vahevaehe meʻa kuó ke ʻiló mo e niʻihi kehé, pea ʻe tupulaki hoʻo loto falalá mo e malava ko ia ke fakamoʻoni ki he niʻihi kehé ʻi he loto fakapapau mo e mālohi lahi ange. Ko e holi ko ʻeni ke vahevahe e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé pea mo e loto falala ke fakamoʻoni taʻeufí ko e ola pē ia ʻo e ului moʻoní. Ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa Pita ʻo pehē, “Pea ʻo ka ke ka toe liliu, ke ke tokoni[ʻi] ho kāinga.”8
Manatuʻi ʻa Sōsiua, ko e palōfita mo e tangata toʻá? Ne ʻikai ngata ʻi heʻene fakaului iá, ka naʻá ne ngāue taʻe tuku ki he ngataʻanga ʻene moʻuí ke ʻomi e fānau ʻa ʻIsilelí ki he ʻOtuá. ʻOku tau lau ʻi he Fuakava Motuʻá: “Pea naʻe tauhi ʻe ʻIsileli ʻa [e ʻEikí] ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo Sōsiuá.”9 ʻOku maʻu mālohi ʻa e tokotaha kuó ne aʻusia e ului moʻoní mei he mālohi ʻo e Fakaleleí mo maʻu ai e fakamoʻui maʻa hono laumālié, pea ala atu ʻo tokoni ke tākiekina ʻa kinautolu ʻoku nau feohí.
ʻOku ʻikai ke faingofua pe fakafiemālie maʻu pē hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí mo e tuʻu ʻi he ngaahi potu māʻoniʻoní, ka ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku feʻunga pē ia! Ne faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEma Sāmita ke “liʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻo e māmaní, pea fekumi ki he ngaahi meʻa ʻo ha maama lelei ange.”10 ʻOku ou fakakaukau he ʻikai lava ke tau fakakaukauloto ki hono fakaofo ʻo e ngaahi “meʻa lelei ange” ʻo e māmaní!
ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻi ai ʻetau Tamai Hēvani ʻofa pea ʻokú Ne finangalo ke tokoniʻi mo faitāpuekina kitautolu ʻi heʻetau feinga ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí pea uluí. Kuó Ne fakamahinoʻi ko e meʻa ʻoku tokanga taha ki aí mo ʻEne ngāué ko ʻetau “moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá.”11 ʻOkú Ne finagalo ke ʻomi kitautolu ki ʻapi ki Hono ʻaó. ʻOku ou fakamoʻoni ko e taimi ʻoku tau ngāueʻi ai e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí pea fakaʻaongaʻi fakaʻaho iá, te tau ului pea hoko ko ha founga ke fakahoko ha lelei lahi ʻi hotau fāmilí mo e māmaní. ʻOfa ke faitāpuekina kitautolu ʻi heʻetau feinga fakaʻaho ke aʻusia e taumuʻa ko iá, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.