9. Mokili ya Boyokani ya Kala

Ngomba ya Alalata Esika wapi masuwa ya Noa masemaki engebene na masolo ya momeseno (Gen. 8:4). Esika ya sikisiki eyebani te.

Ulu Efandelo ya yambo ya Abalayama, penepene na munoko ya Pelata, wapi azalaki pene ya kopesama libonza lokola moto, amonaki anjelu ya Yehova, mpe azwaki Ulima mpe Tumima (Gen. 11:28–12:1; Abal. 1; 3:1). (Tala lisusu esika oyo ekoki kozala esusu mpo na Ulu na Mesopotamia ya nordi.)

Babiloni, Babele (Sinala) Efandisamaki yambo na Kusi, mwana mobali ya Hama, mpe na Nimilodi. Ntei ya ebandeli ya Bayelede na ntango ya Ndako ya Babele kati na mabele ya polele ya Sinala. Nsima etuka mokonzi ya Babiloni mpe efandeli ya bakonzi ya Babiloni, kotangaka mpe Nebukadanesala oyo amemaki Bayuda mingi bakangemi na engumba oyo kolandaka bobebisami ya Yelusaleme (587 Liboso na mbotama ya Klisto). Bayuda batikalaki na bokangemi na Babiloni mibu 70 kino na ntango ya Mokonzi Kulese, oyo apesaki Bayuda nzela ya kozonga na Yelusaleme mpo na kotonga lisusu tempelo. Profeta Danyele lisusu afandaki awa na nse ya Nebukadanesala, Beletesasala, mpe Dalio I (Gen. 10:10; 11:1–9; 2 Mik. 24–25; Yil. 27:1–29:10; Ejek. 1:1; Dan. 1–12; Omin. 1:22; Etel. 1:33–43).

Susana (Susa) Engumba mokonzi ya Eyangeleli ya Palasa na nse ya boyangeli ya Dalio I (Dalio Monene), Sesaseta (Ahasewelusu), mpe Aletahesaseta. Efandeli ya Mwasi mokonzi Esetele, oyo kani bompikiliki mpe bondimi bobikisaki Bayuda. Danyele mpe nsima Nehemia basalelaki awa (Nehem. 1:1; 2:1; Eset. 1:1; Dan. 8:2).

Mabele ya polele ya Dula Sadalaka, Mesaka, mpe Abede-nego babwakamaki na moto kongala ntango baboyaki kokumbamela ekeko ya wolo oyo esalemaki na Nebukadanesala; Mwana ya Nzambe abikisaki bango, mpe babimaki uta moto kongala nakozanga koyoka mpasi (Dan. 3).

Asulia Asulia ezalaki engumba mokonzi ya yambo ya Asulia, kolandama na Ninewe. Bakonzi ya Asulia Salamanasele Ⅴ mpe Salagona Ⅱ bakamataki Bokonzi ya Yisalaele ya Nordi mpe bamemaki mabota zomi bakangemi na mobu 721 Liboso na mbotama ya Klisto (2 Mik. 14–15; 17–19). Asulia ezalaki kobangisa Yuda kino mobu 612 Liboso na mbotama ya Klisto, ntango Asulia ekamatamaki na Babiloni.

Ninewe Engumba mokonzi ya Asulia. Asulia ebundisaki mboka ya Yuda na ntango ya boyangeli ya Hizikiya mpe mosala ya profeta Yisaya. Yelusaleme, engumba mokonzi ya Yuda, ebikisamaki na lolenge ya kokamwa ntango anjelu abetaki basoda ya Asulia 185.000 (2 Mik. 19:32–37). Nkolo ayebisaki profeta Yona kobianga engumba oyo na boyamboli (Yona 1:2; 3:1–4).

Alana Abalayama afandaki mpo na ntango moko yambo ya kokende na Kanana. Tata ya Abalayama mpe ndeko na ye ya mobali bazalaki kofanda awa. Lebeka (mwasi ya Yisaka), mpe Laele, Lea, Bila mpe Zilipa (basi ya kobo), bawutaki na ntei oyo (Gen. 11:31–32; 24:10; 29:4–6; Abal. 2:4–5).

Kalekemisi Falo Neko alongamaki awa na Nebukadanesala, oyo esukisaki nguya ya Ejipito na Kanana (2 Nta. 35:20–36:6).

Sidona Engumba oyo ebandamaki na Sidona, nkoko mobali ya Hama, mpe ezali engumba ya Bakanana ya nordi koleka (Gen. 10:15–20). Ezalaki epayi na Izebele, oyo akotisaki losambo ya Bala kati na Yisalaele (1 Mik. 16:30–33).

Tulo Oyo ezalaki engumba monene ya mombongo mpe libongo monene kati na Sulia. Hilama ya Tulo atindaki banzete ya mabaya mpe wolo mpe basali kosalisa Solomo na kotongaka tempelo na ye (1 Mik. 5:1–10, 18; 9:11).

Damaseke Abalayama abikisaki Lota pene na awa. Ezalaki engumba mokonzi ya Sulia. Na ntango ya boyangeli ya Mokonzi Dawidi, Bayisalaele bakamataki engumba yango. Eliya apakolaki Hazaele kozala mokonzi likolo ya Damaseke (Gen. 14:14–15; 2 Sam. 8:5–6; 1 Mik. 19:15).

Kanana Abalayama, Yisaka, Yakobo, mpe bana na ye bapesamaki mabele oyo mpo ezala ya bango libela (Gen. 17:8; 28).

Ngomba ya Sinai (Holebe) Nkolo alobelaki Mose uta na esobe kozikaka na moto (Esod. 3:1–2). Mose apesamaki Mobeko mpe Mitindo Zomi (Esod. 19–20). Nkolo alobelaki Eliya na mongongo ezalaki nzokande, moke mpenza (1 Mik. 19:8–12).

Eseyono-gebele Mokonzi Solomo atongaki “eyanganelo ya masuwa” na Eseyono-gebele (1 Mik. 9:26). Ekoki mbele kozala na libongo oyo wapi mwasi mokonzi Seba, nsima ya koyokaka lokumu ya Solomo, asemaki mpo na kotala ye (1 Mik. 10:1–13).

Ejipito Abalayama asalaki mobembo awa mpo ete nzala moko monene ezalaki na Ulu (Abal. 2:1, 21). Nkolo ayebisaki Abalayama koteya Baejipito nini abimisaki epayi na ye (Abal. 3:15). Nsima bandeko mibali ya Yosefe batekaki ye na bowumbu (Gen. 37:28), Yosefe akomaki moyangeli ya ndako ya Potifala awa. Abwakamaki na boloko. Alimbolaki ndoto ya Falo mpe apesamaki mosala ya bokonzi na Ejipito. Yosefe mpe bandeko mibali na ye bakolaki esika moko. Yakobo mpe libota na ye bayaki awa (Gen. 39–46). Bana ya Yisalaele bafandaki na Gosene na ntango ya mobembo na Ejipito (Gen. 47:6).

Bayisalaele bafulukaki “mpe bakolaki na nguya koleka”; nsima batiamaki na bowumbu na Baejipito (Esod. 1:7–14). Nsima ya molongo ya bolozi Falo apesaki nzela na Yisalaele ya kolongwa uta na Ejipito (Esod. 12:31–41). Yilimia akamatamaki na Ejipito (Yil. 43:4–7).

Kafatoli (Kelete) Mabele ya kala ya Baminwani.