Hōhepa Mete—Hītori

1. Na te nui o nga whakaaturanga kua panuitia e nga kai tukino, me nga tangata whakaaro kino, e pa ana ki te tupunga haeretanga o te Hahi o Ihu Karaiti o te Hunga Tapu o nga Ra o Muri Nei, ko era katoa kua meinga e nga kai tuhi hei whakakino i te ahuatanga o te Hahi me tana horapa haere i roto i te ao—no reira ahau i meinga ai kia tuhituhia tenei tuhituhinga hei whakatika i nga whakaaro o te katoa, me te whakawhiwhi nga tangata katoa e rapu ana i te pono ki nga tikanga kua puta ake mo te taha ki a au, me te Hahi, ara i te mea kei a au aua tikanga.

2. I roto i tenei tuhituhinga ka whakaaturia e ahau nga meatanga maha mo te taha ki tenei Hahi, i roto i te pono me te tika, kia rite ki ta ratou putanga mai, ara ki to naianei ahua, ko te waru tenei o nga tau no te whakatunga o taua Hahi.

3. I whanau ahau i te tau o to tatou Ariki kotahi mano e waru rau ma rima, i te rua tekau ma toru o nga ra o Tihema, i te taone o Harona. Takiwa o Winihora. Takiwa o Weramota. Ko toku papa, ko Hohepa Mete, matua, i mahue i a ia te Takiwa o Weramota a haere ana ki Paramaira, Takiwa o Onatario (inaianei ko Weina), i te Takiwa o Niu Ioka, i te wa tekau oku tau, ara e tata ana. E wha pea nga tau i muri iho o te taenga atu o toku papa ki Paramaira, ka haere ano ia me tana whanau ki Manaheta, kei roto ano i te Takiwa o Onatario.

4. Tekau ma tahi nga wairua a tona whanau, nga ingoa—toku papa, ko Hohepa Mete, toku whaea ko Ruihi Mete (ko tona ingoa i mua i tona marenatanga ka Maake, he tamahine a Horomona Maake); me oku tuakana, a Arawini, (i mate ia i te 19 o nga ra o Noema, i te tau 1824, e rua tekau ma whitu ona tau te pakeke), ko Hairama, ko ahau, ko Hamuera Harihana, ko Wiremu, ko Tona Karaha; me aku tuahine, ko Hoparonia, ko Katarina me Ruihi.

5. I roto i te rua o nga tau i muri o to matou haerenga atu ki Manaheta ka puta ake tetahi mea rereke i te wahi i noho ai matou, mo runga i nga hahi. I timata i te Hahi Metorihi, engari kihai i roa i muri iho kua horapa haere ki waenganui i nga Hahi katoa o roto i taua whenua. Ae ra, i pa atu ki te takiwa katoa o te whenua, a he maha nga tangata i uru atu ki tena hahi, ki tena Hahi a no reira i puta ake ai nga wehewehenga i waenganui o te iwi, e karanga ana etahi, “Na tenei!” ko etahi e mea ana “Na tera!” Ko etahi e tohetohe ana mo te whakapono Metorihi, ko etahi mo te Perehipatiriana, a ko etahi mo te Hahi Rumaki.

6. Otira, ahakoa te nui o te aroha i nga mea e uru ana ki aua whakapono i te wa o to ratou whakaunga, me te kaha nui i whakakitea e nga minita e tino kaha ana ki te whakatu me te whakahaere i tenei tikanga rereke, kia huri ai nga tangata katoa ki te whakapono, e ai ta ratou, me uru ratou ki ta ratou ake e hiahia ai—otira, ina ka timata nga tangata te wehewehe, ko etahi ki tetahi ropu, ko etahi ki tetahi atu, katahi ka kitea he hanga noa te pai o nga whakaaro o nga minita me nga tangata; no te mea i muri iho ka puta ake te poauautanga me nga whakaaro kino; ka tautohe tetahi minita ki tetahi minita, tetahi mema ki tetahi mema; no reira o ratou whakaaro pai tetahi ki tetahi, me he mea ra i a ratou tera ahua, ka ngaro i roto i nga kupu riri me nga tautohetohenga mo runga i nga whakaaro.

7. I tenei wa, tekau ma rima oku tau. Ko te hapu o toku papa i aro atu ki te whakapono Perehipatiriana, tokowha o ratou i uru atu ki taua Hahi, ara—toku whaea, ko Ruihi; me oku tuakana, a Hairama, a Hamuera Harihana; me toku tuahine a Hoparonia.

8. I tenei wa o te whakaohorere nui, i meinga ai oku mahara kia kaha te hurihuri, a kaore i te tatu; engari ahakoa he hohonu rawa oku whakaaro me te hono tonu o te wero, i pupuri mai ahau i aua ropu, ahakoa i haere tonu ahau ki o ratou huihuinga maha, ara i nga wa e watea ana. A i te roanga haeretanga o te wa ka aro ake oku whakaaro ki te Hahi Metorihi, a i puta mai nga whakaaro ki a au kia uru atu ahau ki a ratou; otira i te nui o nga whakapoauau me nga tohetohenga i waenganui o nga Hahi, kihai i taea e tetahi taitamariki penei i a au, me te kore e mohio ana ki nga tangata me nga mea, kia tuturu ai te whakaaro ko wai e tika ana, ko wai e he ana.

9. He nui rawa te raruraru a oku whakaaro i etahi wa he mea na te hono tonu me te nui rawa a nga hamama me nga poauautanga. He kaha rawa te whakahe o te Perehipatiriana ki te Hahi Rumaki, me te Metorihi, a ka whakamahia nga matauranga katoa me nga whakaaro teka hei whakamarama i o ratou pohehetanga, ara, te mea i nga tangata kia whakaaro e pohehe ana ratou. A ko tera taha, ko nga Metorihi me te Hahi Rumaki e rite tonu ana to ratou kaha ki te whakapumau i o ratou ake tikanga me te whakahinga i era atu katoa.

10. I roto i tenei whawhai-a-kupu me tenei poauauatanga o nga whakaaro, he maha oku meatanga ki a au ano, me pehea ra ? Ko tehea o enei ropu katoa e tika ana; ara, kei te he katoa ranei ratou ? Me he mea e tika ana tetahi o ratou, ko tehea, a me pehea au e mohio ai ki tera ?

11. I a au e mahi ana i raro i enei take uaua, he mea na nga tohetohenga a nga ropu karakia, ka korero ahau i tetahi ra, i te Pukapuka a Hemi, te tahi o nga upoko, te rima o nga rarangi, penei nga kupu: “Ki te hapa tetahi o koutou i te matauranga, me inoi ia ki te Atua e homai nui nei ki nga tangata katoa, kahore hoki ana tawai mai; a ka homai ki a ia.”

12. Kaore he rarangi karaipiture i pena te kaha ki te ngakau tangata i pena i tenei ki a au i tenei wa. I tino kaha tona akinga mai ki roto i nga wahi katoa o toku ngakau. Honohono tonu oku maharahara mo runga i taua mea, no te mohio hoki me he mea tera tetahi tangata e hapa ana i te matauranga no te Atua, ko ahau ia. No te mea kihai ahau i mohio me pehea ranei, a ki te kahore e nuku ake taku matauranga, e kore rawa ahau e mohio; no te mea ko nga kai whakaako o nga Hahi huhua e rereke ana o ratou mohiotanga ki nga rarangi karaipiture, hei whakangaro i te whakapono e taea ana e te ui ki te Paipera te mea i nga whakaaro kia tatu.

13. Nawai a, i mea ahau me noho tonu ahau i roto i te pouritanga me te poauautanga, me pera ranei ki to Hemi i mea ai, ara, me inoi ki te Atua; nawai a, ka tatu toku whakaaro kia inoi ki te Atua, me te mahara, me he mea ka homai e ia te matauranga ki te hunga e hapa ana i te matauranga, a ka homai nui, a kahore he tawai, e tika ana me pera ahau.

14. No reira, kia rite ki tenei, ara, taku whiriwhiringa kia inoi ki te Atua, ka haere ahau ki te ngahere ki te pera. Ko te ata tera o tetahi ra ataahua, marama, i te timatanga o te waru (spring), i te tau tekau ma waru rau, e rua tekau. Ko te tuatahi tera o oku meatanga pera i roto i toku oranga katoa, no te mea i roto i oku manukanukatanga katoa, kahore ano ahau i inoi-a-mangai.

15. A i muri i toku taenga atu ki te wahi kua oti ahau te whakarite, ka titiro haere ahau, a ka kite ko ahau rawa anake, na ka tuturi ahau ki raro, a ka timata te hoake i nga hiahia katoa o toku ngakau ki te Atua. Kihai i roa noa taku peratanga, hohoro tonu te panga mai o tetahi kaha ki runga i a au, no ka taea rawatia ahau, a he nui rawa tona kaha ki runga i a au, no ka kore e ahei i a au te korero. Ka karapotia ahau e te pouritanga matotoru, a mo tetahi wa ko te ahuatanga, tera ahau e whakangaromia.

16. Heoi ka whakapau ahau i oku kaha katoa ki te karanga atu ki te Atua; kia whakaputaina ahau ki waho i te kaha o tenei hoa riri kua tau nei ki runga i a au, a i te wa pu ano e tata ana ahau te totohu iho ki roto ki te kore tumanako, me te tuku atu i a au ano ki te whakangaromanga—e hara i te whakangaromanga i whakaaroa noatia, engari he mea na te kaha o tetahi mea ora i haere mai i te ao kahore nei e kitea, i a ia tetahi kaha whakamiharo, kihai nei ahau i rongo noa i roto i nga mea ora—i tenei wa tonu o te ohorere nui, ka kite ahau i te pou o te marama i runga tonu ake o toku matenga, kei runga atu i te maramatanga o te ra, a ata heke marie mai ana, a tau noa ki runga i a au.

17. Kihai i roa te putanga mai ka kite ahau kua puta ki waho i te here o te hoa riri. I te taunga iho o te marama ki runga i a au ka kite ahau tokorua nga tangata, to raua kanapatanga me to raua kororia e kore e taea te whakapuaki, e tu ana i te takiwa i runga ake i a au. Ka korero mai tetahi o raua ki a au, whakaahua rawa i toku ingoa, me te tohu ano ki tera, a ka mea—“Ko taku Tama tenei i aroha ai, whakarongo ki a ia!”

18. Ko te take o taku haere ki te ui atu ki te Ariki, ko tehea o nga Hahi katoa te mea tika, kia mohio ai ahau ko tehea hei urunga atu moku. No reira i te wa tonu i whiwhi ano ahau ki toku kaha, a i ahei ano i a au te korero, ka ui atu ahau ki nga tangata e tu ana i runga ake i a au i roto i te maramatanga, ko tehea o nga karakia katoa te mea tika—ko tehea hei urunga atu moku.

19. Te whakahoki ki a au, aua ahau e uru atu ki tetahi o ratou, no te mea e he ana ratou katoa; a ko te tangata i korero mai ki a au i mea, ko o ratou tikanga katoa he mea whakarihariha ki tana titiro iho; ko ena kai-whakaako katoa, he poke, ara, “ko o ratou ngutu e whakatata mai ana ki a au, engari ko o ratou ngakau e matara noa atu ana i a au; ko o ratou whakaakoranga, ko nga whakahaunga a nga tangata, ko te ahua o te karakia kei a ratou, tona kaha ia whakakahoretia iho.”

20. I mea mai ano ia ki a au, kia kaua au e uru atu ki tetahi o ratou, a he maha era atu mea i korero ai ia ki a au, e kore nei e taea e ahau te tuhituhi i tenei wa. A i te hokinga mai ano o toku ahua, e takoto ana ahau i runga i toku tuara, e titiro atu ana ki te rangi.

21. I etahi ra i muri iho i toku kitenga, ka tutaki ahau ki tetahi o nga kai kauwhau o te Metorihi, he tangata kaha ia i roto i nga tautohetohenga o nga Hahi kua korerotia ake ra; a, i a maua e korerorero ana mo runga i te tikanga o te karakia, katahi ahau ka korero atu ki a ia mo te kitenga i puta mai ki a au. Na, ka tino ohorere ahau ki tona ahua; kahore ia i whakaaroaro ki taku korerotanga, engari i nui tana whakahe, i mea, no te rewera tera, kahore hoki he mea pena, ara he kitenga, he whakakitenga i enei ra; ko ena mea katoa i kore tahi atu me nga apotoro, a e kore rawa e puta mai ano.

22. Otira, kihai i roa ka kite ahau, na taku whakapuakanga i taua korero i nui ai nga whakakino ki a au, i waenganui i nga kai-karakia, a na reira i timata ai nga tukinotanga, a ka tupu haere tonu; a ahakoa he taitamariki noa iho ahau, i waenganui i te tekau ma wha me te tekau ma rima o nga tau, a ko oku ahuatanga i roto i te ao, he mea tera e rite ana ki to tetahi tamaiti e kore e whai painga, otira ko nga tangata i nga turanga teitei, nui rawa te whakaaro ki te whakaoho i nga mahara o te katoa kia kino ki a au; kia nui hoki nga tukinotanga; a penei ana te ahua i roto i nga Hahi katoa—e whakakotahi ana hei tukino i a au.

23. Na tera i meinga ai kia nui rawa oku whakaaro i taua wa, a pera tonu i muri iho, ara, ano te nui o te rereke o tenei, ko tetahi taitamariki noa iho, tekau ma wha tau te pakeke, ko ia hoki e meinga ana kia mahi ia ra, kia whiwhi oranga, e whakaarohia ai e ranea ana tona ahua hei whakatahuri i nga whakaaro o te hunga nui, o nga Hahi ingoa nui o tenei ra, me te whakapuru ki roto i a ratou tetahi wairua mo te tukino me te whakahe. Ahakoa he ahua rereke tera, kahore ranei, koia tonu te ahua, a meinga ana ahau kia nui te pouri.

24. He ahakoa ra, he tika tonu kua kite ahau i tetahi kitenga. Kua whakaaro ahau i muri iho, e pera ana ahau i a Paora, i a ia i tu atu ai i te aroaro o Kingi Akaripa, a korerotia ana te kitenga i kite ai ia i tetahi maramatanga, me te rongonga i te reo; heoi he ruarua noa iho te hunga i whakapono ki a ia; ko etahi i mea e teka ana ia, ko etahi i mea he porangi ia; a taunutia ana, tawaia ana. Otira, kihai tenei katoa i whakangaro i te pono o tona kitenga. I kite ia i tetahi kitenga, i mohio ia i kite ia, a e kore rawa e taea e nga tukinotanga katoa i raro i te rangi te whakaputa ke; a ahakoa ka tukinotia ia e ratou, a mate rawa, mohio tonu ia, a mau tonu tona mohiotanga, hemo noa te nga, kua kite ia i te maramatanga, kua rongo hoki i te reo e korero atu ana ki a ia, a e kore e taea e te ao katoa te whakaputa ke i ana whakaaro, i tana whakapono ranei.

25. Pera ano hoki ahau. Kua tino kite ahau i tetahi marama, a i waenganui o te marama i kite ahau tokorua nga tangata, a i tino korero mai raua ki a au; a ahakoa taunutia ana ahau, tukinotia ana mo taku meatanga i kite ai ahau i tetahi kitenga, he pono tonu tera; a i a ratou e tukino ana i a au, e tawai ana, e korero ana hoki i nga mea kikino katoa moku, ka mea ahau i roto i toku ngakau: He aha ahau e tukinotia ai mo te pono ? He pono kua kite ahau i tetahi kitenga, a ko wai ahau e kore ai e taea e te Atua, a he aha te ao e mea ai kia whakakahore ahau i toku kitenga ? No te mea i kite ahau i te kitenga, i mohio ahau i pera, a mohio ana ahau e mohio ana te Atua, a e kore e ahei i a au te whakakahore i tera, kahore hoki ahau i kaha ki te pera, i mohio ano hoki ahau ki te peratia, e mea ana ahau i te Atua kia riri, a ka puta ki raro i te whakangaromanga.

26. A nana, kua tatu oku whakaaro mo te taha ki nga Hahi o te ao; e hara i te mea tika maku te uru atu ki a ratou, engari me mau tonu i roto i tenei ahua kia whiwhi ra ano ki etahi atu tohu. A kua mohio ahau he pono te whakaaturanga a Hemi, ara, ki te hapa tetahi tangata i te matauranga, me inoi ia ki te Atua, me te whiwhi, a kahore he tawai.

27. A hono tonu ana te mahi i aku mahi, a tae noa ki te rua tekau ma tahi o nga ra o Hepetema, kotahi mano e waru rau e rua tekau ma toru, a i aua wa katoa e tukinotia ana e nga ringaringa o nga ahua tangata katoa, nga hunga karakia, me nga hunga kore karakia, no te mea i u tonu ahau ki te mea atu kua kite ahau i tetahi kitenga.

28. I roto i te takiwa i waenganui o te wa i puta mai ai te kitenga me te tau tekau ma waru rau e rua tekau ma toru—i te mea kua whakakahoretia ahau kia kaua e uru atu ki tetahi o nga Hahi o taua ra, a i te mea he torutoru noa nga tau, a e tukinotia ana e te hunga i tika ai kia meinga hei hoa moku, me te atawhai mai ki a au, a me he mea e whakaaro ana ratou kua mamingatia ahau me whakatika ratou i a au i runga i te aroha—i tukua ahau ki nga ahua whakamatautauranga katoa; a i waenganui ahau i nga ahua ropu katoa, he maha oku takanga ki nga mahi kuare, a whakaaturia ana nga ngoikoretanga o te taitamariki, me nga ngoikoretanga o te kikokiko; a no taua ahua, e pouri ana ahau te ki i taka ahau ki nga whakamatautauranga maha, e riria ana i te aroaro o te Atua.

29. A na enei mea, he maha oku maharahara kua whakahengia ahau mo oku ngoikoretanga mo oku hara; na i te ahiahi o te rua tekau ma tahi o Hepetema kua korerotia ake ra, i muri i toku hokinga atu ki toku moenga i te po, ka timata ahau ki te inoi me te tono atu ki te Atua Kaha Rawa kia murua oku hara katoa me nga pohehetanga, a kia homai ano he whakakitenga ki a au, kia mohio ai ahau e pehea ana taku ahua i tona aroaro; no te mea e ranea ana toku whakapono kia whiwhi ano ki tetahi whakakitenga tapu, i te mea hoki kua whiwhi ahau i tetahi i mua.

30. A i te mea e pera ana taku karanga ake ki te Ariki, ka kite ahau i tetahi marama e puta mai ana ki toku ruma, nawai a, ka nui haere te maramatanga o te ruma, a rite noa ki te poutumarotanga o te awatea, na katahi ka puta mai tetahi tangata ki te taha o toku moenga, e tu ana i te takiwa, kihai ona waewae i tatu ki raro.

31. Ko tona kakahu he pukoru noa iho, he mea ma rawa. Ma atu i nga mea ma katoa i kite ai ahau i runga i te whenua; ki taku mohio kahore he mea o te whenua e taea te mahi kia pena te kaha o te ma me te ataahua. E takoto uhi kore ana ona ringa ki runga ake i nga pona, me ona raparapa i runga ake i nga pona. Tona kaki me tona matenga e takoto noa. I kite ano ahau kahore he kakahu i roto atu o tera, no te mea e puare ana, a taea ana e ahau te kite i tona uma.

32. E hara i te mea ko tona kahu anake i tino ma, engari ko tona tinana katoa tino kororia rawa, e kore e taea te korero, a ko tona mata rite tonu ki te uira. Tino kaha rawa te marama o te ruma, engari iti iho te marama e porowhita ana i tona tinana. I taku tirohanga atu ki a ia, wehi ana ahau; otira kihai i roa kua kore atu te wehi i a au.

33. Ka karanga ia i a au ki toku ingoa, a ka mea mai ki a au, He karere tuku mai ia i te aroaro o te Atua ki a au, a ko Moronai tona ingoa; he mahi ta te Atua hei meatanga maku; a tera e mohiotia ai toku ingoa, he pai he kino i waenganui i nga iwi katoa, i nga hapu, i nga reo, ara mo tera e korerotia paitia ai, e korerotia kinotia ai ano hoki i waenganui i nga iwi katoa.

34. A ka mea mai ia tera tetahi pukapuka kua huna, he mea tuhi ki runga i nga papa koura, kei reira tetahi whakaaturanga mo nga iwi tuatahi o tenei tuawhenua, me te putake i puta mai ai ratou. Me tana mea mai ano kei reira te raneatanga o te Rongo-pai mau tonu e maua ana i roto, na te Kai-whakaora i whakapuaki ki nga iwi onamata;

35. Kei reira ano hoki etahi kohatu e rua, i te mowhiti hiriwa—a ko enei kohatu i whakamaua ki roto i tetahi arai uma, i karangatia nei ko te Urimi me te Tumime—i huna tahitia me nga papa; a ko te mahi o enei kohatu he matakite i nga wa onamata; he mea whakarite enei na te Atua hei whakamaori i te pukapuka.

36. A muri iho i te korerotanga i enei mea ki a au, ka timata ia te korero i nga poropititanga o te Kawenata Tawhito. I timata i tetahi wahi o te toru o nga upoko o Maraki, i korerotia ano hoki e ia te wha, ara te upoko whakamutunga o taua poropititanga ano, otira i iti nei te rereke i ta to tatou Paipera whakahua. Ara i te korero o te rarangi tuatahi e whakahuatia nei e ta tatou pukapuka, penei ke te korero ki a ia:

37. No te mea, nana, kei te haere mai te ra ka rite nei tona wera ki to te oumu, a te hunga whakakake katoa, ae, te hunga katoa e mahi ana i te kino, ka wera ano he kakau witi; no te mea ko ratou e haere mai ana, ka tahu i a ratou, e ai ta te Ariki o nga Mano, a kahore he pakiaka, he manga e mahue ki a ratou.

38. A i penei tana korerotanga i te rima o nga rarangi: Nana, ka whakakitea atu e ahau ki a koutou te Tohungatanga ma te ringa o Iraia, te Poropiti, i mua o te taenga mai o te ra nui o te Ariki me te ra whakamataku.

39. I korerotia ano hoki e ia te rarangi i muri iho, rereke ano: A ka whakatokia ano hoki e ia ki roto ki nga ngakau o nga tamariki te kupu whakaari i meinga ki nga matua, a ka tahuri nga ngakau o nga tamariki ki o ratou matua; me i kahore i pera, kua whakangaromia rawatia te whenua a tona taenga mai.

40. I tapiritia ki enei, i korerotia e ia te tekau ma tahi o nga upoko o Ihaia, e mea ana kua tata te tutuki. I korerotia ano hoki te toru o nga upoko o nga Mahi, te rua tekau ma rua me te rua tekau ma toru o nga rarangi, rite tonu ana ki era i roto i te Kawenata Hou. I mea ia ko taua poropiti ko te Karaiti; engari kahore ano i tae noa mai te ra ina ko ratou e kore e rongo ki tona reo ka akiritia atu ki waho i te iwi, engari e tata ana te puta mai.

41. I korerotia ano hoki e ia te rua o nga upoko o Hoera, timata i te rua tekau ma waru o nga rarangi ki te mutunga. I mea ano hoki ia, kahore ano tenei i tutuki noa, engari kua tata tonu. A i korerotia ano hoki e ia ko te raneatanga o nga Tauiwi kua tata te puta mai. He maha atu nga rarangi karaipiture i korerotia e ia, a he maha nga whakamaramatanga e kore e taea te whakahua i konei.

42. A tenei ano, i mea mai ia ki a au, ina riro mai i a au nga papa i korerotia e ia—no te mea kahore i tutuki te wa e riro mai ai—aua e whakaaturia aua mea ki tetahi tangata; me te arai uma kei reira te Urimi me te Tumime; engari ki te hunga anake e whakahau ai ahau kia whakaaturia ki a ratou; me he mea ka pera ka whakangaromia ahau. I a ia e korero ana ki a au mo nga papa, ka puta te matakite ki toku ngakau, ka kite ahau i te wahi kei reira nga papa e takoto ana, a i te tino marama i mohio tonu ahau ki te wahi i toku taenga atu ki reira.

43. A, i muri iho i tenei korerotanga, ka kite ahau i te marama i roto i te ruma ka timata te whakaiti o te marama ki te tinana ona i korero mai nei ki a au, a mau tonu te pera, taea noatia te pouritanga ano o te ruma, ko te wahi anake e porowhita ana i a ia, a i reira tonu iho ka kite ahau, ano he ara e tuwhera ana a tae noa atu ki te rangi, na ka kake ake ia, a ngaro rawa atu, a mahue ana te ruma i tona ahua i mua o te putanga mai o te maramatanga i te rangi.

44. E takoto whakaaro ana ahau mo runga i tenei kitenga, me te miharo nui ki nga mea i korerotia mai ki a au e tenei karere; a i roto tonu ahau i oku whakaaro, katahi ka kite ahau kua timata te marama haere a toku ruma, a i reira tonu iho ka puta mai ano taua karere o te rangi ki te taha o toku moenga.

45. A ka anga ia, ka korero ano i aua mea ano i korerotia e ia i tona taenga tuatahi mai, kore rawa he wahi iti i rereke; a oti ana tera, ka korero mai ia ki a au i nga whakawakanga nui e puta mai ai ki runga i te whenua, nga whakangaromanga a te mate kai, a te hoari, me nga mate uruta; a ko enei whakawakanga whakarihariha ka puta mai ki runga i te whenua, i roto i tenei whakatupuranga. I muri i tana korerotanga i enei mea ka kake ano ia, pera i tona i te tuatahi.

46. A i reira, na te taumaha o enei whakaaro ki runga i toku ngakau, i ngaro ake te hia moe i oku kanohi, a takoto ana ahau i runga i te miharo nui whakaharahara ki taku i kite ai, i rongo ai. Engari, ano te nui o toku ohorere i te kitenga ano i taua karere ano e tu ana i te taha o toku moenga, a rongo ana i a ia e korero ana ano i aua mea o te tuatahi; me te tapiri mai i tetahi whakatupato ki a au, me te ki mai, tera a Hatana e whakamatau ki te whakawai i a au, (he mea na te rawakoretanga o te hapu a toku papa), kia tangohia nga papa he mea kia whai taonga ai. I mea mai ia kia kaua rawa ahau e pera, me te mea ano kia kaua rawa tetahi atu whakaaro ina whiwhi au ki nga papa, ko te whakakororia anake i te Atua, kia kaua hoki e riro ki tetahi atu take, heoi ano mo te hanganga anake i tona kingitanga; ki te pera e kore rawa e riro i a au aua mea.

47. I muri i tenei te toru o nga putanga mai ka kake ano ia ki te rangi, pera ano i te tuatahi, a mahue iho ana ahau kia whakaaroaro mo runga i te ahua rereke o taua mea i puta mai ki a au; a i muri tata tonu i te tuatoru o nga kakenga ake o taua karere o te rangi ka tangi te tikaokao, a kite ana ahau e tata mai ana te awatea, no reira i pau katoa te po i o maua korerotanga.

48. Kihai i roa ka ara ake ahau i toku moenga, a ka haere ki nga mahi o te ra; heoi i te whakamatauranga ki te mahi pera i etahi atu wa ka kite ahau kua pau toku kaha, a kore rawa e taea e ahau. Ko taku papa e mahi tahi ana i a au, ka kite ia i te rereketanga o toku ahua, a ka mea mai ki a au, me hoki ki te kainga. Na ka timata ahau te hoki ki te whare; otira i te whakawhititanga atu i te taiepa ki waho o te maara i a maua ra, ka ngaro atu i a au toku kaha, a taka ana ahau ki te whenua, a mo tetahi wa kore ake he mohiotanga ki tetahi mea.

49. Ko te mea tuatahi e maharatia ana e ahau he reo e korero ana mai ki a au, e karanga ana i toku ingoa. Ka titiro ake ahau, ka kite i taua karere ra ano e tu ana i runga ake o toku matenga, karapotia ana e te marama, pera ano i mua. A ka korerotia mai ano e ia ki a au nga mea katoa i korerotia ki a au i te po, me te whakahau i a au kia haere ki toku papa me te korero atu ki a ia i te kitenga me nga whakahaunga kua whiwhi nei ahau.

50. Na ka pera ahau; ka hoki ano ki toku papa i te maara, a korerotia ana nga mea katoa ki a ia. Na ka mea mai ia ki a au, na te Atua tena, a ka ki mai ia ki a au kia haere me te mea i ta te karere i whakahau ai. Ka mahue i a au te maara, a haere ana ki te wahi i korerotia mai ai e te karere ki a au, kei reira nga papa e takoto ana; a i te marama o te kitenga i puta mai ai ki a au mo tera, mohio tonu ahau ki te wahi i taku taenga atu ki reira.

51. E tata ana ki te pa o Manaheta, Takiwa o Onatario, Niu Ioka, e tu ana tetahi puke nui, a koia ra te mea teitei i era wahi katoa. I te taha hauauru o taua puke, a kihai i matara i to reira tihi, i raro i tetahi kohatu nui e takoto ana nga papa, i whakatakotoria i roto i tetahi pouaka kohatu. He matotoru te kohatu, he porowhita a waenganui o te taha ki runga, he angiangi nga taha, no reira e puta ana a waenganui ki runga i te whenua, a ko nga taha e ngaro ana i te oneone.

52. I muri i te karinga o te oneone, ka whiwhi au ki tetahi maitai, a meatia ana ki raro i nga taha o te kohatu, a iti noa te pehanga iho kua rewa ki runga. Ka titiro ahau ki roto, a kite pu ana ahau i nga papa, i te Urimi me te Tumime, me te arai uma rite tonu ki nga kupu a te karere. Ko te pouaka kei reira e takoto ana aua mea he mea hanga ki etahi kohatu i whakapiria ki te raima (cement). A i raro rawa o te pouaka e takoto ripeka ana etahi kohatu e rua, a i runga i enei kohatu e takoto ana nga papa me era atu mea i reira.

53. Ka mea ahau ki te tango ake, heoi whakakahoretia ana e te karere, a e mea mai ano kahore ano i rite te wa mo te whakaputanga i enei mea, e kore ano hoki a taea noatia te wha o nga tau mai i taua wa; engari i mea mai ia ki a au, me hoki ano ahau ki taua wahi kotahi tau mai o taua wa, a ko reira ia tutaki ai i a au, a me pera tonu ahau taea noatia te wa e tika ai kia riro mai nga papa.

54. I haere atu ahau i te mutunga o ia tau, e rite ana ki te mea i whakahaua ai ahau, a i nga wa katoa i tae ahau ka kite ahau i taua karere, me te whiwhi ki nga tohutohu me te matauranga he mea nana, i nga wa i korerorero ai maua, mo ta te Ariki i whakaaro ai kia meatia, te ahua me te ritenga e whakahaeretia ai tona kingitanga i nga ra whakamutunga.

55. I te mea he iti noa iho te oranga o toku papa i nga mea o te ao, mo reira matou i meinga ai kia mahia-ringaringa, i runga i te utu mo te ra, i era atu mahi ranei, rite tonu ki te mea i puta mai. Ko etahi taima kei te kainga noa iho, ko etahi wa kei mamao, a na te u tonu ki te mahi, i ahei ai i a matou te whiwhi oranga.

56. I te tau 1824 i pangia te hapu a toku papa ki tetahi aitua nui i te matenga o toku tuakana pakeke, ko Arawini. I te marama o Oketopa, 1825, i mahi ahau mo tetahi koroua, ko tona ingoa, ko Hohaia Toara, tona kainga kei Henaka Kaute, Takiwa o Niu Ioka. Kua rongo korero ia mo tetahi wahi mahi hiriwa, na nga Paniora i timata ki Hamoni, Hakuahana Kaute, Takiwa o Penehawenia; a i mua tata o toku mahinga ki a ia, i keri ai ia me kore ia e kite i taua wahi hiriwa. I muri iho o taku haerenga atu ki a ia, ka mauria ahau e ia, me etahi o ana kai mahi ki te keri i taua wahi mo te hiriwa; a i mahi i reira tata noa ki te kotahi marama, a kore rawa matou i waimarie i roto i ta matou mahi, a meinga ana e ahau te koroua kia whakamutua te keri hiriwa. A no reira i puta ake ai te korero he tangata keri moni ahau i mua.

57. I te wa e mahi penei ana ahau i meinga ahau kia noho i te kainga o Ihaka Heira o taua wahi; i reira toku kitenga tuatahi i taku wahine (tana tamahine) a Ema Heira. I te tekau ma waru o Hanuera, 1827, ka marenatia maua, i a au e mahi tonu ana ki a Toara.

58. A i te mea ka mau tonu ahau ki te mea kua kite ahau i tetahi kitenga ka mau tonu nga tukinotanga ki a au, a ko te hapu a te papa o taku wahine i nui ai te whakahe i to maua marenatanga. No reira i meinga ai kia mauria atu ia ki tetahi atu wahi; no reira maua i haere ai, i marenatia ai ki te whare o Koaia Tapiri, i Penepiriti Tonga, Henaka Kaute, Niu Ioka. I muri tonu iho i toku marenatanga ka mahue i a au a Toara, a haere ana ki te kainga o toku papa, mahi paamu ana me ia i taua wa.

59. Nawai a, ka tutuki te wa e riro mai ai nga papa, te Urimi me te Tumime, me te arai uma. I te rua tekau ma rua o nga ra o Hepetema, kotahi mano e waru rau e rua tekau ma whitu, i te mea kua haere ano ahau i te mutunga o tetahi atu tau ki te wahi kei reira nei e takoto ana aua mea, i homai e taua karere ano o te rangi aua mea ki a au, me tenei meatanga: Ara kei a au te taumahatanga mo aua mea; me he mea ka tukua noatia e ahau aua mea, he mea ranei na oku ngakau koretanga, ka hatepea atu ahau; engari me he mea ka whakapaua toku kaha ki te tohu i aua mea taea noatia tona, to te karere tikinga mai i aua mea, ka tiakina aua mea.

60. Kihai i roa ka mohio ahau ki te take i whakawhiwhia ai ahau ki tera ahua whakatupatoranga uaua kia tiakina, me te take hoki i mea ai te karere ina tutuki i a au te mea i hiahiatia i toku ringaringa, ka tikina mai aua mea e ia. No te mea i muri tata tonu iho i te mohiotanga kei a au aua mea, ka timata te kaha o te whai kia riro atu aua mea i a au. Ko nga mahi tinihanga katoa i taea ai te whakaaro i whakaritea mo taua tikanga. Ka tino kino ake nga tukinotanga, kino atu i o mua, a ko nga tangata e mau tonu ana kia riro atu aua mea i a au, me na ka taea. Heoi he mea na te whai whakaaro o te Atua i mau tonu ai aua mea ki roto i oku ringaringa, a tutuki noa i a au te mea i hiahiatia ai i toku ringaringa mo aua mea. A kia rite ki te mea i whakaritea ka tikina mai aua mea e te karere, a hoatu ana e ahau ki a ia; a kei a ia tonu aua mea taea noatia tenei ra, te rua o nga ra o Mei, kotahi mano e waru rau e toru tekau ma waru.

61. Ahakoa ra mau tonu ana nga whakaohohonga, me te maunga korero a nga arero maha e mahi tonu ana ki te panui i nga korero teka mo te hapu a toku papa, moku hoki. Ki te tuhituhia e ahau kia kotahi mano wahi o era ka ki te pukapuka nunui. Otira na te kino haere o nga tukinotanga, no reira ahau i mea ai kia mahue i a au a Manaheta, a haere ana maua ko taku wahine ki te Takiwa o Hakuahana, i roto i te Takiwa o Penehawenia. I te mea e whakariterite ana ki te haere,—i te nui o te rawakore, me te taumahatanga o nga tukinotanga ki runga i a maua, no reira ka pera tonu to maua nei ahua—i roto i o maua mamaetanga maha ka whiwhi maua ki tetahi hoa, ko Matini Harihi, te ingoa, i haere mai ki a maua a homai ana ki a au e rima tekau taara (tekau pauna) hei awhina i a maua e haere ana. Ko Harihi he tangata no te taone o Paramaira, Takiwa o Weina, i roto i te Takiwa o Niu Ioka, he tangata mahi paamu a paingia ana.

62. He mea na tenei awhinatanga i ahei ai i a au te tae atu ki te wahi i haere ai ahau ki Penehawenia; a i muri tata tonu iho i taku taenga atu ki reira ka timate te kape i nga tuhituhinga o nga papa. A he nui nga mea i kapea e ahau, he mea na te Urimi me te Tumime i whakamaoritia ai e ahau etahi, i mahi ai ahau i waenganui o te wa i tae atu ai ahau ki te whare o te papa o taku wahine, i te marama o Tihema me Pepuere.

63. I roto i tenei marama o Pepuere, ko taua Matini Harihi kua korerotia ake ra, i haere mai ki to matou kainga, tangohia ana e ia nga tuhituhinga i tauiratia e ahau i nga papa, a mauria ana ki te pa o Niu Ioka. Mo nga mea i tupono ki a ia me nga tuhituhinga ka tuhituhia e ahau tana whakaaturanga ake mo aua mea, he mea rite ki tana i korero ai ki a au i muri i tana hokinga mai, ara koia tenei e whai ake nei:

64. I haere ahau ki te pa o Niu Ioka, hoatu ana e ahau nga tuhituhinga kua whakamaoritia nei, me tona whakamaoritanga ki a Hare Anatona, Tohunga, tetahi tangata e whakanuia ana mo tana mahi pukapuka. Ka mea mai taua Tohunga, a Anatona, tino tika te whakamaoritanga, nuku atu i o era atu whakamaoritanga kua kitea e ia i whakamaoritia mai i te reo Ihipiana. Katahi ka whakaaturia atu e ahau ki a ia nga mea kahore ano kia whakamaoritia, a ka mea ia he mea Ihipiana, Kariri, Ahiriana, he Arapi, ara, ka mea ia tino pono nga tuhituhinga. I homai e ia ki a au he tiwhikete, hei whakaatu ki te iwi o Paramaira he tika nga whakaironga me nga whakamaoritanga o nga wahi kua oti te whakamaori e tika ana. Ka mau ahau ki te tiwhikete a purua ana ki roto i toku pakete, a mea ana ahau ki te haere atu i te whare, ka karanga a Anatona i a au kia hoki atu, a ka ui mai ki a au, he mea pehea i mohio ai te taitamariki tera etahi papa koura kei te wahi i kitea e ia aua mea. Ka whakahoki atu ahau ki au, na te anahera a te Atua i whakakite atu ki a ia.

65. Katahi ia ka mea mai ki a au, “Tena, kia kite ahau i te tiwhikete.” Na ka tangohia ake e ahau i toku pakete, hoatu ana ki a ia, a i tana tangohanga ake, tihaehaetia ana e ia, me te mea, Kahore he mea pena, ara, he minitatanga na nga anahera i enei wa, a me he mea ki te maua atu e ahau nga papa ki a ia, mana e whakamaori aua mea. Ka ki atu ahau ki a ia, ko tetahi wahi o nga papa kei te hiiri, a e kore ahau e tukua kia mau mai i aua mea. Ka whakahokia mai e ia, “E kore e ahei i a au te korero i te pukapuka hiiri.” Mahue ana ia i a au a haere ana ki a Takuta Mitihara, a nana i whakatautoko i te korero a Anatona, Tohunga, mo te taha ki nga whakaironga me nga whakamaoritanga.

66. I te rima o nga ra o Aperira, 1829, ka haere mai a Oriwa Kautere ki toku whare, i mua atu i taua wa kahore ano ahau i kite noa i a ia. A ka korero mai ia ki a au, i te mea e whakaako kura ana ia i te wahi e noho ana toku papa, a ko toku papa tetahi e tuku tamariki ana ki te kura, ka haere ia ki tona whare noho ai mo tetahi wa, a i a ia i reira ka korero tana hapu ki a ia mo taku whiwhinga ki nga papa, a na reira ia i haere mai ai, ki te uiui mai ki a au.

67. E rua nga ra i muri i te taenga mai o Kautere (koia te 7 o Aperira) ka timata ahau te whakamaori i te Pukapuka a Moromona, a ka timata ia te tuhituhi maku.

68. Mau tonu ta maua mahi ki te whakamaori, na i te marama o muri iho (Mei, 1829), i tetahi ra ka haere maua ki roto ki te ngahere ki te inoi me te ui ake ki te Ariki mo te rumakanga, mo te murunga hara, i kitea ai e maua e korerotia ana i roto i te whakamaoritanga o nga papa. I a maua e pera ana, e inoi ana, e karanga atu ana ki te Ariki, ka puta mai i te rangi i roto i te kapua marama, he karere a whakapakia ana ona ringaringa ki runga i a maua, a whakaritea ana maua, i mea:

69. “Hei runga i a korua e aku hoa pononga, i roto i te ingoa o te Mihaia, ka whakaukia e ahau te Tohungatanga o Arona, kei reira nga kii o te minitatanga a nga anahera, me te Rongo-pai o te ripenetatanga, me te rumakanga hei murunga i nga hara; a e kore tenei e tangohia ake ano i te whenua, kia tapaea ra ano e nga tama a Riwai he patunga tapu ki te Ariki i roto i te tika.”

70. I mea ia ko te Tohungatanga o Arona, kahore he mana mo te whakapakanga o nga ringaringa mo te hoatutanga o te Wairua Tapu, engari a muri ake nei e whakaukia ai ki runga i a maua; a whakahau ana ia i a maua kia haere kia rumakina, a homai ana nga tohutohu ki a maua, ara maku e rumaki a Oriwa Kautere, a hei muri iho mana ahau e rumaki.

71. A rite ana ki tera to maua haerenga me te rumakanga. Naku i rumaki a ia i te tuatahi, a muri iho ka rumakina ahau e ia,—i muri iho i tera ka whakapa iho ahau i oku ringaringa ki runga i tona matenga, a whakaritea ana ia ki te Tohungatanga a Arona, a i muri iho ka whakapa iho i ona ringaringa i runga i a au, a whakaritea ana ahau ki taua Tohungatanga ano—no te mea i pera te whakahaunga ki a maua.

72. Te karere i puta mai nei ki a maua i tenei wa me te whakau te Tohungatanga ki runga i a maua, i mea ko Hoani tona ingoa, ko ia ano tera e karangatia ana i roto i te Kawenata Hou, ko Hoani Kai-rumaki, e mahi ana ia i raro i te whakahaere a Pita, a Hemi, a Hoani, i a ratou nei e pupuri ana nga kii o te Tohungatanga o Merekihereke, ko taua Tohungatanga, i mea ai ia, a tona wa ka whakaukia ki runga i a maua, a ka karangatia ko ahau te Kaumatua tuatahi o te Hahi, a ko ia (a Oriwa Kautere) te tuarua. No te tekau ma rima o nga ra o Mei, 1829, i whakaritea ai maua i raro i nga ringaringa o tenei karere, a rumakina ana.

73. I reira tonu iho, i a maua e haere ake ana i te wai, i muri i to maua rumakanga, he nui nga manaakitanga i puta mai ki a maua i to maua Matua i te rangi. No te wa tonu i rumakina ai a Oriwa Kautere e ahau, ka tau te Wairua Tapu ki runga i a ia, a ka tu ake ia, ka poropiti i nga mea maha tera e puta wawe. A tenei ano, ina ka oti ahau te rumaki e ia, i a au hoki te wairua o te poropititanga, a tu ake ana ki runga me te poropiti mo te taha o te tupunga ake o tenei Hahi, me etahi atu mea maha mo te taha ki te Hahi, me tenei whakatupuranga o nga tamariki a nga tangata. Ki tonu maua i te Wairua Tapu, me te hari i roto i te Atua o to tatou whakaoranga.

74. Na i te mea kua whakamaramatia a maua ngakau, ka timata nga karaipiture te whakamohiotia ki a maua hinengaro; me ona ritenga, me te tikanga o nga rarangi e kore e maramatia, i whakaaturia mai ki a maua i runga i tetahi ahuatanga kahore i mohiotia e maua i mua atu, kahore ano hoki i maharatia ake i mua. Nawai a, ka meinga maua kia huna te ahua o te whiwhinga ki te Tohungatanga, me to maua rumakanga, no te mea no te wairua o nga tukinotanga kua whakakitea mai i taua wahi.

75. He nui nga wa i whano ai maua ka patua, a tenei hoki he mea na nga kai whakaako o nga Hahi. A ko enei meatanga a ratou ki te patu i a maua i whakakahoretia, he mea na te hapu a te papa o taku wahine (i raro i tetahi kaha Tapu), kua whakahoa mai ratou ki a au, a kihai ratou i pai ki nga ropu tukino, a e whakaae ana ratou kia tukua ahau ki te mahi i te whakamaoritanga, kaua e whakararurarutia; a no reira i mea ai i te whakaari kia tiakina maua i nga meatanga poka noa katoa, e rite ana ki te mea e taea ana e ratou.