2019
Ko Hono Fakahoko ʻo e Ngaahi Filí: Tauʻatāina ke Filí vs. Fakahā
ʻEpeleli 2019


Ko Hono Fakahoko ʻo e Ngaahi Filí: Tauʻatāina ke Filí vs. Fakahā

ʻOku nofo ʻa e tokotaha naʻá ne faʻú ʻi ʻIutā, USA.

ʻI he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo ha ngaahi fili mahuʻingá, ko e hā e lahi ʻo e fie maʻu ke tau falala ki he ʻOtuá ke fakahā mai e meʻa ke tau faí?

ʻĪmisi
woman standing in front of river

Ta fakatātā ʻa David Green

ʻOku tau takitaha fehangahangai ʻi he ʻaho kotoa pē mo ha ngaahi fili lahi. ʻOku faingofua hanau niʻihi hangē koe, “Ko e hā ʻoku totonu ke u tuí?” “Ko e hā ʻoku totonu ke u kai he hoʻataá?” “Kuo taimi ke kumi ha kā foʻoú, pe te u lava nai ʻo toe kiʻi fakaʻaongaʻi ʻeku kā motuʻá?” Ka ʻoku ʻi ai ha taimi lahi ʻoku tau fehangahangai ai mo ha fili mahuʻinga—“ʻOku totonu nai ke u foki ki he akó?” “Te u tali nai e ngāue ko ʻení?” “Te u ʻunu nai ki ha kolo foʻou?” “Te u kumi nai ha fale?” “Te u teiti nai mo e tokotaha ko ʻení?” “Te u mali nai mo e tokotaha ko ʻení?” mo e alā meʻa peheé.

ʻI he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo ha ngaahi fili mahuʻinga, ʻoku tau faʻa fakaʻaongaʻi—lelei—leva ha kiʻi taimi lahi ange ke fai ha fili. ʻOku tau muimui he faleʻi naʻe ʻoange kia ʻŌliva Kautele ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 9:8–9, ʻa ia ʻoku folofola ai e ʻEikí:

“Kae vakai, ʻoku ou pehē kiate koe, kuo pau ke ke fakakaukauʻi ia ʻi ho ʻatamaí; pea kuo pau ke ke toki fehuʻi mai kiate au pe ʻoku totonu ia, pea kapau ʻoku totonu ia, te u ngaohi ke māfana ʻa ho lotó ʻiate koe; ko ia, te ke ongoʻi ʻoku totonu ia.

“Ka ʻo kapau ʻoku ʻikai ke totonu ia ʻe ʻikai te ke ongoʻi pehē, ka te ke maʻu ha fakakaukau fiemohea, ʻa ia ʻe fakatupu ai ʻene ngalo ʻiate koe ʻa e meʻa ʻoku halá.”

Neongo ko ha faleʻi lelei ʻeni, ka ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi fili mahuʻingá, ʻoku faʻa fuʻu lahi ʻetau fakafalala ki he konga ʻe fakahā mai ai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa totonú kae ʻikai ko e konga te Ne folofola mai ai ke tau fakakaukauʻi lelei iá. ʻOku tau faʻa nofo hifo ʻo tatali ki he ʻOtuá ke fakapapauʻi mai ʻetau ngaahi filí ʻo tau tukuange ai ha ngaahi faingamālie lelei ke mole. ʻE lava foki ke tau fakatokangaʻi e fatongia ʻo e tauʻatāina ke filí, ka ʻoku tau manavahē hono fakahoko ha fili te ne tohoakiʻi kitautolu mei he “palani” ne tomuʻa fokotuʻú ʻo tau iku fakamahamahalo ai ʻoku hala ʻetau filí, kapau ʻoku ʻikai māfana hotau lotó pe te tau ongoʻi ha leʻo mei he langí. ʻOku pehē ʻe hatau tokolahi, ʻoku iku e ngaahi fakakaukau ko ʻeni ʻi he vahaʻa ʻo e tauʻatāina ke filí mo e fakahā fakatāutahá ki ha fehuʻi mahuʻinga ʻe taha: Ko e hā e fatongia ʻo e ʻOtuá ʻi hono tokoniʻi kitautolu hono fakahoko ha ngaahi filí?

Ko e Fatongia ʻo e ʻOtuá ʻi Heʻetau Fakahoko ha Filí

Mahalo ʻoku ʻoatu mahino e fehuʻi ko ʻení ʻi he kotoa ʻo e talanoa e tokoua ʻo Sēletí. ʻOku ʻi ai ha sīpinga fakaofo ʻo e tupulakí ʻi he talanoa ko ʻení ʻokú ne akoʻi kitautolu fekauʻaki mo e founga ʻoku finangalo e ʻOtuá ke tau fakahoko ai ha ngaahi filí. Hili hono veuveuki e ngaahi leá ʻi he Taua ʻo Pēpelí, naʻe kole ʻa Sēleti ki hono tokouá ke fehuʻi ki he ʻOtuá pe ʻoku totonu ke na mavahe mei he fonuá, pea kapau ko ia, te na ʻalu nai ki fē ʻEta 1:36–43). Naʻe fakahoko ʻe he tokoua ʻo Sēletí ʻa e fehuí pea tataki kinaua ʻe he ʻEikí ki he matāfangá. Lolotonga ʻena fonongá, naʻe folofola e ʻEikí kiate kinaua ʻi ha konga ʻao mo fakahinohino e hala kotoa pē ʻi heʻena fonongá. Naʻe faifai peá na aʻu ki he matāfangá, ʻa ia ne na nofo ai ʻi ha taʻu ʻe fā.

Pea ʻi he fakaʻosinga ʻo e taʻu hono faá, naʻe folofola e ʻOtuá ki he tokoua ʻo Sēletí ke langa ha ngaahi lafalafa pea teuteu ke kolosi ʻi he tahí. ʻI he taimi ne ʻilo ai ʻe he tokoua ʻo Sēletí he ʻikai ha ʻea he ngaahi vaká, naʻá ne muimui he sīpinga tatau ʻo e fehuʻi ki he ʻOtuá fekauʻaki mo e meʻa ʻoku totonu ke ne faí. Hangē ko ia naʻá ne fakakaukau ki aí, naʻe folofola ange e ʻEikí ʻo fakahā kiate ia e ngaahi fakahinohino fakaikiiki ki hono fakaava ha ngaahi ava ʻi he konga ki ʻolunga mo e ngaahi konga ki lalo ʻo e ngaahi vaká. Fakatokangaʻi e sīpinga ʻo e fakahaá kuo tau lau ki aí: ʻOku foaki ange ʻe he ʻOtuá ha palani, ʻoku nau ʻeke ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e founga ke fakahoko ʻaki e palaní, pea tali leva ʻe he ʻOtuá ʻaki ha ngaahi tali fakaikiiki mo mahino.

Ka ʻi he ʻosi ʻene fakaava e ngaahi vaká, naʻe fakatokangaʻi ʻe he tokoua ʻo Sēletí he ʻikai ha maama ʻi he ngaahi vaká. Naʻá ne toe fehuʻi ki he ʻEikí pe ko e ha nai te ne faí? Neongo ia, ne ʻikai tali ange ka naʻe fehuʻi ange ʻe he ʻOtuá, “Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ke loto ke u fai ke mou maʻu ai ha maama ʻi homou ngaahi vaká?” (ʻEta 2:23). Makehe mei hono ʻoange ha fakahinohino fakaikiiki ʻo hangē ko ia naʻá Ne fai kimuʻá, naʻe tatali ʻeni e ʻEikí ki he tokoua ʻo Sēletí ke fakakaukau pe ko e hā ʻe faí.

Mahalo ko e founga tali ʻeni mei he ʻEikí ʻoku faingataʻa taha ke mahino kiate kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau feinga ai ke fai ha filí. ʻOku akoʻi kitautolu ke tau lotu mo tatali ki ha tali, ʻoku fakanatula pē ke tau hohaʻa ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau maʻu ai ha talí. ʻOku ʻi ai ha taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fifili ai pe ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻikai maʻu ha talí ki ha “fakakaukau fiemohea” ʻo ne fakahaaʻi ʻoku hala ʻetau filí. Taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fifili pe ko hono ʻuhingá ʻoku ʻikai ke tau anga māʻoniʻoni feʻunga ke ʻiloʻi ʻa e talí pe ʻikai ke tau kole ʻi he “loto moʻoni” (vakai, Molonai 10:4). Ka ʻoku ʻikai ke tau faʻa fakakaukau ki he fili hono tolú—mahalo, hangē ko e tokoua ʻo Sēletí, ʻoku tatali mai e ʻOtuá kiate kitautolu ke fakahoko ʻetau filí.

Ko Hono Fakahoko ha Filí

Ne u toki fehangahangai mo ha tūkunga naʻá ne ʻahiʻahiʻi e anga ʻeku fakakaukau ki he tauʻatāina ke filí mo e fakahā fakatāutahá. ʻI he ʻamanaki ke u ʻosi mei he ʻunivēsiti ako M.A, ne ʻi ai ha ngaahi ngāue kehekehe ʻi ha ngaahi kolo kehekehe ne nau fie maʻu au pea ʻikai ke u lava ʻo fili pe ko fē te u ngāue aí. Hangē ko e tokoua ʻo Sēletí, ne u aʻusia ha ngaahi taimi ne u lotu ai fekauʻaki mo ha fili mahuʻinga pea tali ia ʻe he ʻOtuá ʻi ha tali mahinongofua. ʻI heʻeku fakafalala ki he ngaahi aʻusia ko ia ʻi muá, ne kamata ke u lotu ʻo kole ki he ʻOtuá ke tokoni mai ke u fili e ngāueʻanga ʻoku totonu ke u ʻalu ki aí. Ne u fakahoko foki ʻeku tafaʻakí ʻo ako fekauʻaki mo e faingamālie ngāue kotoa pē mo maʻu faleʻi mei ha kakai tokolahi. Ka neongo e lahi ʻeku lotú mo e feilaulaú, ne ʻikai ha tali mei he langí, pea ʻikai ke u maʻu ha tali.

ʻĪmisi
two different cities

Naʻe ofi mai e ʻaho ke fakahoko ai ʻeku talí, pea kamata ke u hohaʻa. ʻOku pau pē ko e faʻahinga fili ʻeni ʻoku tokanga ki ai e ʻEikí, ko e hā leva e ʻuhinga ʻoku ʻikai ke Ne tali aí? Mahalo ne ʻikai tokanga Ia pe ko e ngāue fē ne u filí, kae pau pē ʻoku tokanga mai pe ko e kolo fē te u fili ke hiki ki aí koeʻuhí te ne liliu lahi ʻeku moʻuí. Kuo tokanga maʻu mai pē ʻa e ʻEikí ki heʻeku ngaahi fili he kuohilí, ko e hā leva ʻoku ʻikai ke Ne tokanga mai ai ki he fili ko ʻení?

Ka neongo e lahi ʻo ʻeku feingá, ne ʻikai pē ha tali. Naʻe kamata ke u fifili pe kuó u mamaʻo nai mei he ʻOtuá ko hono ʻuhinga ia ʻoku ʻikai ke u ongoʻi ai ʻEne talí. Naʻá ku fifili foki na ko e ʻuhinga ʻo e ʻikai ke u lava ʻo fanongó, koeʻuhí ne ʻi ai ha konga ʻo ʻeku fakakaukaú ne ʻikai ke fie fanongo ki he talí. Naʻe faifai pea aʻu ki he ʻaho fakaʻosí, ne u ʻilo kuo pau ke u fai ha fili, ko ia ne u fakaʻaongaʻi ʻeku fakamaau leleí peá u fakahoko ha fili. ʻI he pō ko iá ne u lotu ai ʻo kole pe te Ne fakahā mai pe naʻe hala ʻeku talí. Ka ne ʻikai pē ha tali, ko ia ne u fili leva e ngāué.

Hili ha ngaahi māhina siʻi, ne u kei fakafehuʻia pē ʻeku filí, ko ia ne u kole haku tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki ke maʻu ha fakapapau. Ne ʻasi ʻi hoku tāpuakí ne ʻikai ke u maʻu ha tali ki heʻeku lotú koeʻuhí naʻe hoifua pē e ʻEikí ki ha fili te u fai. Naʻe fakapapauʻi mai ʻe he tāpuaki ko ʻení ha faleʻi ne ʻosi fai mai kimuʻa ʻe heʻeku palesiteni fakamisioná, ʻa ia naʻá ne talamai ʻoku ʻi ai ha ngaahi taimi lahi ʻoku ʻikai mahuʻinga ia pe ko e hā e fili ʻoku tau fakahokó. ʻOku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau ako e founga ke tuʻu ai ʻiate kitautolu pē pea fili e founga ke tataki ʻaki ʻetau moʻuí. Naʻe fakamanatu mai foki ʻe heʻeku palesiteni fakamisioná he ʻikai tauteaʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá, ʻi Heʻene hoko ko ʻetau Tamai Hēvaní, mo toʻo e ngaahi faingamālie kuo talaʻofa maí kapau te tau feinga fakamātoato ke fakakaukauʻi e meʻa ke faí.

Naʻe mei lava ʻe he tokoua ʻo Sēletí ʻo fokotuʻu ange ha faʻahinga founga pē ki hono fakamaama e ngaahi vaká, pea naʻe mei fakahoifua pē ia ki he ʻEikí. Ko e ʻuhinga ʻo e aʻusia ko ʻení ne ʻikai fakataumuʻa pē ia ke fakamālohia ʻaki e tui ʻa e tokoua ʻo Sēletí, ka ke ne ako foki e founga ke fai ai ha filí.

Ko Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Tauʻatāina ke Filí

ʻĪmisi
different paths

Mei ha fakakaukau taʻengata, ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e tauʻatāina ke filí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e tupulaki fakatāutahá. Ka taʻe ʻoua ia, he ʻikai ke tau lava ʻo fakahoko e ngaahi fili te ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau aʻusia hotau tuʻunga malava totonú. Ko e tupulakí, ʻo hangē ko e meʻa kotoa pē ʻi he ongoongoleleí, ʻoku hoko ia ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, … akonaki ki he akonaki” (2 Nīfai 28:30). ʻOku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau hoko ko ha kakai mateuteu, kae ʻikai ko ha kakai fakatoupīkoi, pea ʻokú Ne finangalo ke tau fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí ke tau moʻui ai ʻi he founga lelei taha te tau ala lavá.

ʻI heʻetau ako ke maʻu e potupotutatau ʻo e tauʻatāina ke filí mo e fakahaá, te tau lava leva ʻo aʻusia ʻa e tupulaki fakalaumālié. Ko e meʻa ʻeni ne hoko ki he tokoua ʻo Sēletí. Hili ʻene fakakaukauʻi iá, naʻá ne nofo hifo ʻo tutu ha foʻi maka iiki ʻe 16 mei ha fuʻu maka peá ne kole ki he ʻOtuá ke ala ki ai Hono toʻukupú ke nau ulo atu (vakai, ʻEta 3:1–5). ʻI he taimi ko ʻení, naʻe liliu ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he tali ʻa e ʻOtuá. ʻIkai ngata he fanongo e tokoua ʻo Sēletí ki he leʻo ʻo e ʻOtuá ʻi ha konga ʻaó, naʻá ne mamata tonu ki he ʻEikí, ʻa ia ne ʻikai hā mai pē ka naʻá Ne fakahā foki ki he tokoua ʻo Sēletí ha ngaahi mata meʻa-hā-mai fakaofo ʻo e māmaní mo e meʻa kotoa pē ʻe hokó (vakai, ʻEta 3:6–26). ʻE lava pē ke tau pehē ne ʻikai mei mateuteu fakalaumālie e tokoua ʻo Sēletí ke maʻu e mata meʻa-hā-maí kapau ne ʻikai ke ne tomuʻa aʻusia ʻa e tupulaki fakataautaha naʻá ne maʻu mei hono fakahoko ʻene filí.

ʻI he taimi ʻoku tau fakahoko ai ha filí, ʻoku totonu ke tau muimui tonu he faleʻi ʻa ʻAlamaá ke “fealēleaʻaki mo e ʻEikí ʻi he meʻa kotoa pē te [tau] faí” (ʻAlamā 37:37). ʻI he taimi ʻoku finangalo ai e ʻEikí ke tau fakahoko ha fili paú, te Ne fakahā mai mo tokoni mai ke ʻoua naʻa tau hē. Ka kuo pau foki ke tau mateuteu ke tuʻu hake pea laka ki muʻa ʻi he tui, neongo pe ʻoku tau maʻu ha tali pe ʻikai. ʻI heʻetau tauhi ko ia hotau ngaahi fuakavá mo tauhi totonu ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo ongoʻi ha loto-falala ʻi he ngaahi fili māʻoniʻoni ʻoku tau fakahokó mo ha nonga ʻoku hōifua hifo ʻa e ʻEikí ki heʻetau ngaahi ngāué.

Paaki