Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au
ʻOku uesia fēfē ʻe he meʻa ʻoku ou lea ʻakí ʻa kinautolu ʻoku mau feohí pea mo au?


ʻOku uesia fēfē ʻe he meʻa ʻoku ou lea ʻakí ʻa kinautolu ʻoku mau feohí pea mo au?

ʻOku fakahaaʻi mai heʻetau founga fetuʻutakí ʻetau mahino ki hotau tuʻungá ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá. ʻOku lava ʻe heʻetau leá ʻo hiki hake pe fakalotolahiʻi ʻa e niʻihi kehé, pe ʻokú ne lava ʻo fakalaveaʻi pe fakaʻitaʻi kinautolu. ʻI heʻetau fakaʻaongaʻi ʻa e lea langaki moʻuí, ʻoku tau fakaafeʻi ke ʻiate kitautolu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Teuteuʻi fakalaumālie koe

ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻe he lea ʻokú ke fakaʻaongaʻí hoʻo mahino kau kiate koé? Kuó ke fakaʻaongaʻi fēfē e leá ke ne ueʻi fakalaumālie, akoʻi, fakafiemālie pea mo fetuʻutakí? Kuo liliu fēfē nai ʻi ho kuongá ʻa e tuʻunga ʻo e lea taau ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he māmaní?

ʻOku hoko nai e lea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he kau talavoú ke langaki pe fakalotolahi, pe ʻokú ne fakalaveaʻi pe fakaʻitaʻi e niʻihi kehé? ʻE fakalotolahiʻi fēfē ʻe he kau talavoú ʻa e niʻihi ʻoku nau feohí ke nau fakaʻaongaʻi e lea ʻokú ne fakaafeʻi e Laumālié?

Ko e hā ha ngaahi folofola mo ha lea ʻe tokoni ki he kau talavoú ke nau ongoʻi e mahuʻinga ʻo e lea ʻoku nau fakaʻaongaʻi ki he fetuʻutaki mo e niʻihi kehé?

Lea Fakatātā 15:1–4; 16:24; 1 Tīmote 4:12; Sēmisi 3:2–10; ʻAlamā 31:5; T&F 108:7 (ʻE lava ke ʻi ai ha ivi lahi ʻo ʻetau leá ʻi he niʻihi kehé)

Mātiu 12:36; 15:11; ʻEfesō 4:29–32; Mōsaia 4:30 (ʻOku totonu ke tau tokanga ki he ngaahi lea ʻoku tau fakaʻaongaʻí)

Jean B. Bingham, “Te u ʻOmi e Maama ʻo e Ongoongoleleí ki Hoku ʻApí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 6–9

Jeffrey R. Holland, “Ko e Lea ʻa e Kau ʻĀngeló,” Ensign pe Liahona, Mē 2007, 16–18

W. Craig Zwick, “Ko e Hā Hoʻo Fakakaukaú?Ensign pe Liahona, Mē 2004

Leá,” Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú (2011), 20–21

Lea Taʻe Feʻungá,” Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí (2004), 105–06

Ngaahi Vitioó: “Kalapu Tapu Kapekape”; “Bullying—Stop It”

Ko e faiako ‘i he founga ‘a e Fakamo‘uí

Naʻe hoko e Fakamoʻuí ko hotau faʻifaʻitakiʻanga mo e faiako, ʻi he tūkunga kotoa pē. Naʻá Ne akoʻi ʻEne kau ākongá ke lotu ʻaki ʻEne lotu fakataha mo kinautolu. Naʻá Ne akoʻi ke nau ʻofa mo ngāue ʻaki e founga ʻo ʻEne ʻofa mo tokoniʻi kinautolú. Naʻá Ne akoʻi kinautolu he founga akoʻi ʻEne ongoongoleleí ʻaki e founga ʻEne faiakó. ʻI hoʻo teuteu ke faiakó, fakakaukau ki he founga fetuʻutaki ʻa e ʻEikí mo e founga te tau lava ʻo fetuʻutaki ai ʻi ha founga te ne langaki mo fakalotolahiʻi e niʻihi kehé mo fakaafeʻi e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Tuku ke taki e kau talavoú

ʻE hanga ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻi he kōlomú (pe ko ha ʻasisiteni ki he pīsopé ʻi he kōlomu ʻa e kau taulaʻeikí) ʻo tataki e fakataha fakakōlomú. ʻOkú ne tataki e kau talavoú ʻi he fealeaʻaki fakataha kau ki he ngaahi meʻa ʻa e kōlomú, akoʻi kinautolu ki honau ngaahi fatongia fakataulaʻeikí (mei he folofolá mo e tohi Fatongia ki he ʻOtuá), fakalotolahiʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusia ʻi hono fakahoko honau fatongia ki he ʻOtuá, pea fakaafeʻi ha ʻetivaisa pe mēmipa kehe ʻo e kōlomú ke akoʻi ha lēsoni ʻo e ongoongoleleí. Te ne lava ʻo teuteu ʻaki hano fakafonu ha ʻasenita ʻo e fakataha fakakōlomú lolotonga ha fakataha ʻa e kau palesitenisií.

Kamata ʻa e akó

Fili mei he ngaahi fakakaukau ko ʻení pe ko haʻo fakakaukau pē ʻaʻau ke fakamanatu e lēsoni he uike kuo ʻosí mo fakafeʻiloaki ʻaki e lēsoni ʻo e uike ní:

  • Fakaafeʻi ha kau talavou toko siʻi ke nau vahevahe e meʻa ne nau saiʻia ai ʻi he lēsoni ʻo e uike kuoʻosí.

  • Hiki ʻa e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení ʻi he palakipoé: Ngaahi foʻi lea ʻoku tau laú. Ngaahi foʻi lea ʻoku tau fanongoá. Ngaahi foʻi lea ʻoku tau hikí. Ngaahi foʻi lea ʻoku tau lea ʻakí. Kole ki he kau talavoú ke nau lau e ʻEfesō 4:29–32 pea fakamatalaʻi e fekauʻaki ʻa e potufolofola ko ʻení mo e ngaahi kupuʻi lea ʻe fā ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi ʻa e kau talavoú ke nau fakakaukauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā hoʻo ongo ki he faʻahinga lea ʻokú ke laú, fanongoá mo fakaʻaongaʻí? Ko e hā ha founga ʻoku hanga ai ʻe heʻetau leá ʻo fakaafeʻi mai pe taʻofi e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní?

Ako fakataha

ʻE tokoni ʻa e ngaahi ʻekitivitī takitaha ʻi laló ke mahino ki he kau talavoú e mahuʻinga hono fakaʻaongaʻi ʻo e lea leleí. Muimui ʻi he ueʻi ʻa e Laumālié, ʻo fili ha taha pe toe lahi ange ʻe ngāue lelei taha ki hoʻo kōlomú:

  • Kole ki he vaheua ʻe taha ʻo e kōlomú ke nau lau e talanoa ʻo e pōpao ʻi he lea ʻa Sisitā Jean B. Bingham “Te u ʻOmi e Maama ʻo e Ongoongoleleí ki Hoku ʻApí.” Kole ki he vaheua ʻe taha ʻoku toé ke nau lau e talanoa ki he tamasiʻi ne manukiʻi ʻi heʻene kei talavoú. Pea tuku leva ki he kulupu takitaha ke nau feakoʻiʻaki ʻa e meʻa ne nau ako mei he talanoá ʻo kau ki he ngaahi maumau ʻe lava ʻe heʻetau ngaahi leá ʻo fakahoko ki he niʻihi kehé. Fakaafeʻi e kau talavoú ke nau fakakaukau ki ha taha ʻoku nau ʻofeina, pea faʻu ha palani ke fakahā ʻenau tanganeʻia he tokotaha ko iá. 

  • Tohi ʻi he palakipoé “Kapau ʻe lava ha tangata ʻo mapuleʻi hono ʻeleló, te ne lava ʻo mapuleʻi ________.” Fakaafeʻi ʻa e kau talavoú ke lau ʻa e Sēmisi 3:2–10 pea fakafonu ʻa e meʻa ʻoku ʻataá. Vahe ki he talavou takitaha ke ne lau ha taha ʻo e ngaahi talanoa fakatātā ne fakaʻaongaʻi ʻe Sēmisí ([piti] meʻa taʻofi ki he ngutu ʻo e fanga hōsí, veesi 2–3; vaká, veesi 4; vao ʻakau kuo tutu ʻaki ʻa e afí, veesi 5–6; kona fakamaté, veesi 7–8; matavai melié, veesi 10–11). Fakaafeʻi ʻa e kau talavoú ke nau teuteu ke akoʻi e toenga ʻo e kōlomú ki he meʻa ʻoku akoʻi ʻe he talanoa fakatātaá kau ki he mapuleʻi ʻenau leá. Fakaafeʻi ke nau vahevahe e meʻa te nau lava ʻo fai ke mapuleʻi ʻaki ʻenau leá.

  • Fakaafeʻi e kau talavoú ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi kimuʻa ke nau haʻu ki he fakataha ʻa e kōlomú mo ʻenau kupuʻi lea fakalaumālie ʻoku nau manako aí. Kole ki he talavou takitaha ke vahevahe ʻene kupuʻi leá mo fakamatalaʻi haʻane takiekina ʻene moʻuí. Fakaafeʻi ʻa e kōlomú ke nau fekumi ki ha ngaahi sīpinga ʻi he folofolá ʻokú ne fakahaaʻi e tākiekina mālohi mo lelei ʻoku lava ke fai heʻetau ngaahi leá ki he niʻihi kehé (hangē ko ʻení, ʻEikitau ko Molonaí mo e fuka ʻo e tauʻatāiná [vakai, ʻAlamā 46:11–22], ko e Fakamoʻuí mo e fefine ne tonó [vakai, Sione 8:1–11], pe ʻApinetai mo ʻAlamā [vakai, ʻAlamā 5:9–12]). Ko e hā e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he ngaahi sīpinga ko ʻení ki he kau talavoú fekauʻaki mo e mālohi ʻe lava ke maʻu ʻe he ʻenau ngaahi leá ki he niʻihi kehé?

  • ʻOange ki he talavou takitaha ha konga ʻo e lea ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlaní “Ko e Lea ʻa e Kau ʻĀngeló,” pea fakaafeʻi ia ke ne fakaʻilongaʻi ʻa e tefitoʻi pōpoaki mei he konga ko iá (ʻoua ʻe ʻoange ki he kau talavoú e tefito ʻo e leá). ʻAi e talavou takitaha ke ne hiki ʻi he palakipoé e meʻa naʻá ne fakaʻilongaʻí pea fakamatalaʻi hono ʻuhingá. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kōlomú ke nau fokotuʻu mai ha tefito ʻo e leá ʻo fakatatau mo e ngaahi tefitoʻi pōpoaki ne nau fakaʻilongaʻí. Fakaafeʻi ha kau talavou toko siʻi ke nau vahevahe ha taimi ne nau lea ʻaki ai ha meʻa naʻá ne langaki ai ha tokotaha fakafoʻituitui pe ko ha taimi ne langaki hake ai ia ʻe ha taha.

  • Huluʻi ha taha ʻo e ngaahi vitiō ʻi he lēsoni ko ʻení, pea kole ki he kau talavoú ke nau vahevahe e meʻa ʻoku nau ako mei he vitioó. Fakaafeʻi kinautolu ke nau fakalaulauloto ki ha founga te nau lava ke tākiekina e niʻihi kehé ke nau fetuʻutaki ʻi he ngaahi founga ʻoku fakaafeʻi mai ai e Laumālie ʻo e ʻEikí. Hangē ko ʻení, te nau tokoniʻi fēfē ha kaungāmeʻa ʻokú ne ʻulungaanga ʻaki hono fakaʻaongaʻi ʻo e lea koví? Pe te nau fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e fetuʻutaki fakaʻilekitulōniká ke langaki hake mo fakamālohia ai e niʻihi kehé? Fakaafeʻi ke nau kumi ha ngaahi tali ʻi heʻenau lau ʻa e konga ko e “LeᔓLeá” ʻi he  Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Kole ange ke nau vahevahe ʻenau fakakaukaú.

  • Fakaafeʻi e kau talavoú ke nau lau e 1 Nīfai 5:1–7 pea vahevahe e meʻa ʻoku nau ako mei he ngaahi sīpinga ʻa Selaia mo Līhai fekauʻaki mo hono uesia kitautolu mo e niʻihi kehé ʻe heʻetau ngaahi leá. Kole ange ke nau lau ʻa e fakamatala ʻa ʻEletā W. Keleki Suiki fekauʻaki mo e ngaahi fakamatala ko ʻení ʻi heʻene lea “Ko e Hā Hoʻo Fakakaukaú?” Ko e hā ha ngaahi ʻilo lahi ange ʻoku maʻu ʻe he kau talavoú mei he lea ko ʻení? Poupouʻi kinautolu ke nau vahevahe ha ngaahi founga ʻe lava ke nau muimui ai ki he sīpinga ʻa Līhaí ʻi heʻenau feohi mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí pea mo e niʻihi kehé.

Kole ki he kau talavoú ke nau vahevahe e meʻa ne nau ako he ʻaho ní. ʻOku mahino nai kiate kinautolu e mahuʻinga ʻo hono fakaʻaongaʻi ʻo e lea ʻoku maʻa, mo langaki moʻuí? Ko e hā ha ngaahi ongo pe fakakaukau ʻoku nau maʻu? ʻOku ʻi ai mo haʻanau toe ngaahi fehuʻi kehe? ʻE ʻaonga nai ke fakamoleki ha taimi lahi ange ʻi he tokāteliné ni?

Tokoni fakafaiakó

“ʻI hoʻo teuteu ko ia ʻi he faʻa lotu ke faiakó, ʻe lava ke tākiekina koe ke ke fakamamafaʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni pau. Te ke lava ʻo maʻu ha mahino ki he founga lelei taha ke fakahoko ʻaki ha ngaahi fakakaukau pau. Te ke lava ʻo ʻiloʻi ha ngaahi sīpinga, ngaahi lēsoni fakataumuʻa, mo ha ngaahi talanoa fakalaumālie ʻi he ngaahi ʻekitivitī pe ngāue faingofua ʻo e moʻuí. Te ke ongoʻi mālohi ke fakaafeʻi ha tokotaha makehe ke tokoni atu ʻi he lēsoní. ʻE fakamanatu [kiate] koe ha meʻa fakatāutaha te ke lava ʻo vahevahe” (ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó [2000], 52).

ʻĪmisi

Ngaahi Vitioó: “Vakaiʻi e Meʻa Ne Nau Akó”

Mamata kahi ange

Fakaafeʻi ke ngāue

ʻE fakaʻosi ʻa e fakatahá ʻe he talavou ʻokú ne tatakí. ʻE lava ke ne:

  • Vahevahe ‘ene fakamoʻoni ki he founga ʻe hanga ai ʻe hono fakaʻaongaʻi ʻo e lea tāú ʻo langaki mo fakalotolahiʻi e niʻihi kehé pea fakaafeʻi ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

  • Fakatukupaaʻi ʻa e kau talavoú ke nau fakaʻaongaʻi e lea ʻokú ne fakahaaʻi honau uiuiʻi toputapu ko ha kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒlone.

Paaki