Ngaahi Fakamafola Fakataʻú
Ko Hono Akoʻi ʻa e Moʻoní ʻi he Lea ʻo e ʻOfá


Akoʻi ʻa e Moʻoní ʻi he Lea ʻo e ʻOfá

Fakamafola Ako Fakataʻu ʻa e S&I 2021

Tūsite, 19 Sānuali 2021

Kāinga, ko ha faingamālie fakaofo ʻeni ke fakafanongo mo ako ai! ʻOku ʻikai ke u ʻiloʻi pe ko e toko fiha kuo nau kau mai ʻi he fakatahá, kae tuku ke u ʻoatu ʻeku houngaʻia lahi ki he kau faiako semineli mo e ʻinisititiuti ʻe meimei toko 56,000 ʻo kimoutolu kuo uiuiʻi mo ha kau faiako ʻe meimei toko 2,200 kuo fakangāueʻi ʻe he CES ke akoʻi ʻa e kulupu matuʻaki mahuʻinga ko ʻení—ʻa e toʻu tangata kei tupu haké! Fakamālō atu ki hoʻomou ngaahi ngāue maʻongoʻonga mo e ngaahi feinga mateakí, ko e tokolahi ʻo ʻetau toʻu tupu pelepelengesí mo e kakai lalahi kei talavoú, ʻoku nau fili ke faivelenga mo nofo ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻOku matuʻaki mahuʻinga ʻa e ngaahi fakahinohino mo e ngaahi aʻusia fakalaumālie ʻoku mou ʻomí, ki hono langaki ʻenau ngaahi fakamoʻoní. ʻOku ou fakafeʻiloaki mo fakaʻapaʻapa heni ki he niʻihi mahuʻinga ʻoku ʻikai faʻa fakatokangaʻi ʻe he kakaí: ʻa e ngaahi mali ʻo e kau faiako ko ʻení. Ka ne taʻeʻoua homou poupou pau fakaeloto, fakalaumālie, mo e fakaefāmilí, ʻe ʻikai ola lelei e ngāué ni. Ko ia ai ʻoku ʻoatu ʻa e fakamālō kiate kimoutolu takitaha ʻaki hoku lotó kotoa!

ʻI he kamataʻanga ʻo e taʻu foʻoú ni—ʻa ia ʻoku tau fakaʻamu te ne ʻomi ha ongo ʻo e ʻamanaki lelei pe ko ha fiemālie ange ʻi he taʻu kuo ʻosí—ʻoku lelei ke tau vakai ʻi ha fakakaukau foʻou ki he meʻa ʻoku tau fakahokó. Ko hono moʻoní, ʻoku tau fie maʻu kotoa ke tau lelei ʻaupito ʻi heʻetau ngāué, ka ko e mahuʻinga tahá, ʻoku tau loto holi ke fai ha meʻa lelei makehe ʻi he moʻui ʻa ʻetau fānau akó.

ʻI hoʻomou ngāue mo e toʻu tupu kei tupu haké, ʻoku mou loto ke tokoni ke mahino ki hoʻomou fānau akó ʻa honau tupuʻanga fakalangí, ʻa ʻenau taumuʻa ʻi he moʻuí ni, pea mo e meʻa te nau ala aʻusiá. Ko hoʻomou holi lahi tahá ke tokoniʻi kinautolu ke nau aʻusia e tuʻunga fakalangi te nau malava ke aʻusiá. ʻOku kau ʻi he taumuʻa pau ʻo e Seminelí mo e ʻInisititiutí ʻa ia kuo fokotuʻú, ʻa hono tokoniʻi ʻo e fānau akó ke nau ako mo fakafalala ki he ngaahi akonaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, pea teuteuʻi kinautolu ki he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻi he temipalé mo e moʻui taʻengatá. ʻI hoʻomou ngāue ke fakahoko e ngaahi taumuʻa ko iá, ʻoku mou teuʻi ai kinautolu ke nau matuʻuaki ʻa e “ngaahi ngahau vela ʻa e filí”1 pehē ki hono fakamālohia kinautolu ke nau hoko ko ha Kāingalotu faivelenga ʻa ia ʻoku nau ʻamanaki lelei atu ki he hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku mou tokoniʻi kinautolu ke nau mateuteu ki honau ngaahi fatongia ʻi he kahaʻú ko ha kau taki anga māʻoniʻoni mo ha kau faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he fāmilí, Siasí, mo e koló.

ʻI heʻeku fakakaukau ki ha ngaahi kaveinga ʻe ala ʻaonga he ʻaho ní, ne u fakakaukau ai ki he tāpuaki lahi ʻo hono fakafenāpasi e naunau fakalēsoni ʻo e seminelí ki he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú pea mo e mālohi te ne ʻomi ki he toʻu tupú mo honau ngaahi fāmilí. Ne u fakakaukau ki he kakai lalahi kei talavou ʻoku nau nofo mamaʻo mei ʻapí, pea mo e founga ʻe ala ʻaonga ai kiate kinautolu ʻa e ako ʻo e ongoongoleleí ʻoku “fakatefito ʻi ʻapí” mei he ʻinisititiutí. Pea ne u fakakaukau ai ki he ngaahi founga ke ngaohi ʻa e fakahinohinó ke mahuʻinga ki he toʻu tupú mo e kakai lalahi kei talavoú. Hili ʻeku fakakaukaú, ne u ʻiloʻi leva te tau lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi tali ke fakahoko ʻa e ngaahi “founga” ko iá, ʻo fakafou ʻi he fekumi ki hoʻo fakahā pē ʻaʻau pea mo e fealeaʻaki mo e kau faiako mo e kau pule kehé.

Kaekehe, ʻoku ou loto ke fakamamafa ʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ou loto ke aleaʻí ʻoku kau ia ʻi he kalasi “Ko e meʻa ne u fakaʻamu ne u ʻiloʻi ʻi he taimi naʻá ku hoko ai ko ha faiako seminelí.” ʻI heʻeku hoko ko ha faiako semineli hengihengi ʻi ha taʻu ʻe onó, ko ha faingamālie fakafiefia ia mo ha tāpuaki. Ko e uooti ne u faiako aí naʻe ʻi ai ha kau ako tokolahi ne nau ako ʻi ha ngaahi ʻapiako māʻolunga kehekehe ʻe 10. Naʻa nau movetevete ʻi he ngaahi feituʻú ka ne nau faaitaha ʻi he feohiʻangá. ʻOku ou fakaʻamu te u lava ʻo pehē ko ha faiako makehe au, ka te u lava ke pehē ne u ako ha ngaahi meʻa siʻi ʻi he ngaahi taʻu ko iá, pea ʻoku ou loto ke vahevahe ha meʻa ʻe ua mo kimoutolu.

Ko e fuofua tefitoʻi moʻoni ne u akó, ke ʻoange ki he fānau akó ha “tokāteline mahuʻinga” fakalaumālie. ʻOku fie maʻu ʻe he toʻu tupu mo e kakai lalahi kei talavou ʻo e kuongá ni ʻa e “tokāteline mahuʻinga” fakalaumālie ʻo e ongoongoleleí kae lava ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi faingataʻa ʻe ʻohaké pea ke tokoniʻi kinautolu ke nau matuʻuaki ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki te ne ala ʻave ai kinautolu mei he hala ʻo e fuakavá. Te nau lavaʻi ia. ʻOku nau fie maʻu ia! Kuo pau ke tau tuku ha taimi ke lotu mo teuteu ai—ʻo ʻikai ki he naunau fakalēsoní pē, kae tuku foki ha taimi ke ʻiloʻi ai ʻa e fānau akó kae lava ke mahino kiate kitautolu ʻa e meʻa ʻoku nau fie maʻú pea ʻiloʻi leva ʻa e meʻa ke fakaʻaongaʻi mei he meʻa kuo tau teuteú. Te tau lava ʻo tali ʻa e ui: “He naʻá ku fiekaia, pea naʻa mou foaki ʻa e meʻakai kiate au.”2 Tuku ke u vahevahe atu ha ngaahi sīpinga.

ʻI he taimi ne u kau atu ai ki he seminelí ʻi hoku taʻu hongofulu tupú ʻi he Teleʻa Fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití, naʻe movetevete e nofo ʻa e kau mēmipa ʻo e uōtí ʻi ha ʻēlia fakasiokālafi lahi. Ko e ongo fānau ako kehe pē ʻe toko ua ʻi he ʻapiako māʻolunga lahi ne u ʻi aí, naʻá na hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí makehe mei hoku ngaahi tokouá. Naʻe lahi ʻa e ngaahi tākiekina kovi ʻi hoku sosaietí. Ko ha taimi ia ne hoko ai ha ngaahi moveuveu mo ha māvahevahe, kau ai ha ngāngāʻehu fakakolo ne hoko tupu mei he ngaahi fekeʻikeʻi ʻi he kau taki maʻu mafaí, moveuveu ʻi ha laka fakahāhā fakamatakali fakatokolahi, ngaahi tau ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e māmaní pea mo ha kau laka fakahāhāloto fakafepaki ki he taú mei he fonua tupuʻangá. Kuo faʻu ʻe he tōʻonga moʻui ʻokú ne poupouʻi ʻa e “feohi fakasekisuale” taʻefakalaó mo e ngāue ʻaki tauʻatāina ʻo e maliuaná mo e ngaahi faitoʻo konatapu ʻokú ne uesia e ʻatamaí, ha ʻātakai ʻokú ne fakafiefiaʻi ʻa e tōʻonga fakafoʻituituí pea siʻaki e ngaahi tōʻonga taau fakaeangamaʻá. Kuo vaetuʻua ʻa e kakaí ʻe he ngaahi tautea fakapolitikalé mo e lahi ʻo e ngaahi fakakaukau kehekehe ki he founga ʻoku totonu ke fakalele ʻaki e puleʻangá ʻo fakamavaheʻi e kakaí ki ha ngaahi fakakaukau feʻauʻauhi kakaha. Ne faifai pea fakaʻosi ʻaki ʻa e ngaahi taʻu faingataʻa ko iá ha meʻa lelei ʻi he taimi ne tūʻuta ai e fuofua tangata ki he māhiná.3 ʻOku ongo angamaheni nai ʻeni ki he ʻātakai ʻoku fehangahangai mo hotau toʻu tupú mo e kakai lalahi kei talavoú?

Kiate aú, naʻe kamata ʻa e ako māʻolungá ʻi ha taimi ʻo e ʻilo foʻoú mo hono fakahoko ha ngaahi fili ʻi ha ʻātakai lahi ange mavahe mei hoku ʻapí mo e fāmilí. Ne u aʻusia ai ha ngaahi fakakaukau fakaemāmani kehekehe pea naʻe kamata ke u fakafehuʻia ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kuo akonekina au ki ai ʻe heʻeku ongomātuʻa faivelengá mo e kau faiako ʻi he Siasí ʻi heʻeku kei siʻí. Ko ʻeku fuofua faiako seminelí ko Sisitā Tomanitoa, ko ha fefine ʻulu hinā mo fakamaatoato pea naʻe lahi ʻene ngaahi aʻusia ʻi he Siasí fakataha mo ha fakamoʻoni mālohi ki he ongoongoleleí. Naʻá ne fakatukupaaʻi kimautolu ke mau lau kakato e Tohi ʻa Molomoná ʻi he taʻu ko iá, pea ke mau omi mateuteu he ʻaho takitaha ke aleaʻi e meʻa ne mau laú.

Naʻe tokoni lahi ki heʻeku fakamoʻoní ʻi ha founga maʻongoʻonga ʻa hono akoʻi ʻe Sisitā Tomanitoa e tokāteliné ʻi ha ʻilo lahi mo ueʻi fakalaumālie. Ne u ʻiloʻi taʻetoeveiveiua, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku moʻoni ʻa e Siasí koeʻuhí naʻá ne haʻu mateuteu ke fakamatalaʻi mahino ʻa e veesi ne mau laú, pea naʻá ne fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko iá. Ne mahino naʻá ne fakaʻaongaʻi ha taimi ke teuteu ai ke vahevahe ʻa e meʻa naʻá ne ongoʻi ʻe ʻaonga tahá. ʻOku ʻikai ke u manatuʻi ha vaʻinga, pe fakafiefia, pe meʻatokoni fakamokomoko, ka ʻoku ou manatuʻi moʻoni ʻa hono fakatukupaaʻi, langaki mo fafanga fakalaumālie au he ʻaho takitaha. Ne ʻikai ke fuʻu tohoakiʻi fēfē ʻe he lēsoni takitaha ʻa e tokangá ka naʻe fakalotolahi mo pau ʻa e ʻaho takitaha ʻi he taimi naʻá ne tali ai ʻi he faʻa kātaki mo e fakalotolahi ʻa e ngaahi fehuʻi fakamaatoato ne ʻeke ʻe he fānau akó. Naʻe fakahoko ʻe heʻene ngaahi fakaafe fakahangatonú mo e ngaahi fakatuʻamelie māʻolungá ha liliu ʻi heʻeku moʻuí ne taʻehanotatau. Ko Sisitā Tomanitoa ʻa e tokotaha ʻoku ou loto ke u sio mo fakamālōʻia ʻi he taimi te u ʻi he tafaʻaki ai ʻe taha ʻo e veilí!

ʻOku ou fakahoa e taʻu ko iá ki he taʻu ne u ʻi he kalasi matuʻotuʻá ange ai. Naʻe fakafiefia mo anga fakakaumeʻa ʻeku faiako seminelí, ka naʻe kiʻi kehe, naʻe siʻi ʻeku ongoʻi fehokotaki mo iá. Naʻe hili ha ngaahi uike mo ʻene akoʻi ʻa e naunau fakalēsoní ʻi ha founga angamaheni ʻaupito. Naʻe mahino ne ʻikai ke fuʻu tokanga ʻa e kau akó kiate ia; naʻe valivali ʻe he fānau fefine matuʻotuʻa angé ʻa honau ngeʻesi nimá lolotonga ʻenau tangutu ʻi he ʻotu muí, lolotonga iá ʻoku fefakakataʻaki pē ʻa e fānau tangatá, pea ko e toengá ne mau fepaasiʻaki ha fanga kiʻi tohi ke maʻu ai ʻemau fiefiá. Neongo ne mau ʻiloʻi fakapapau naʻá ne maʻu ha fakamoʻoni ki he ongoongoleleí, koeʻuhí ko ha faifekau toki ʻosi mai ia, ne mau ako ke ʻoua te mau ʻeke ha ngaahi fehuʻi fakatokāteline koeʻuhí ko ʻene ngaahi talí naʻe mei tatau maʻu pē pe taʻepau pea ne ʻikai ke mau fakapapauʻi pe te ne lava ʻo tali. Naʻe hoko ʻa e seminelí ko ha taumuʻa fakasōsiale mahuʻinga kae ʻikai ko ha aʻusia fakalaumālie.

ʻOku mou maheni mo e fehuʻi ʻa Paula ʻi he 1 Kolinitoó: “He kapau ʻoku ongo noa mai ʻa e meʻa leá, ko hai te ne teu ia ki he taú?”4 ʻI heʻetau hoko ko e kau faiako ʻo e ongoongoleleí ki he toʻu tupu kei tupu haké, kuo pau ke tau faiako ʻi ha “founga mahino mo mālohi fakalaumālie.” ʻI he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, ko e meʻa leá ko ha shofar, ko ha meʻa tui ʻo ha sipi tangata, ʻa ia ʻokú ne maʻu ha ongo faingofua mo ʻilongofua. Naʻe fakaʻaongaʻi ia ki hono ui ʻo e kakai ʻa e ʻEikí ke fakatahataha ki he moihuú, fakatokanga ki ha fakatuʻutāmaki ʻoku hanganaki mai, mo fakaʻilonga ha ngaahi fakahinohino ʻi he taimi ʻo e taú. ʻI he tau ʻo e kuonga muʻá, naʻe fakatupu ʻe he longolongoaʻa mo e ongoongo ʻo e taú ha moveuveu. Kapau he ʻikai lava ke mahino e fetuʻutaki ʻa e kau takí mo e kau taú, ʻe fehangahangai e kau taú mo e ulungia pau. Ko ia, naʻe kamata leva hono ngāue ʻaki ʻo e “meʻa lea pau ko iá”. Naʻe akoʻi ʻa e sōtia takitaha ke ne ʻiloʻi ʻa e ongo ʻo e meʻa leá, koeʻuhi ko e taimi ʻo e puputuʻú, ʻe ʻiloʻi ʻe he taha kotoa ke laka ki muʻa pe ko e tafoki, ke ʻohofi ʻa e tafaʻaki toʻohemá pe toʻomataʻú.5

Ko Sisitā Tomanitoa ʻa e meʻa lea ko iá kiate au. Kuo pau ke tau hoko ko e meʻa lea, ʻa e leʻo falalaʻanga ʻokú ne fakapapauʻi ʻa e moʻoni taʻengatá ʻi he uhouhonga ʻo e tuʻunga ngaʻunu vave mo feliliuaki ʻo e māmaní. Kuo pau ke tau tala ki heʻetau kau akó ʻa e moʻoní pea tokoni ke mahino kiate kinautolu ʻa e ʻuhingá fakataha mo e meʻa ʻoku akoʻí. Te tau lava ʻo fakahoko ia “ʻi he angavaivai pea mo e angamalū,”6 ka kuo pau ke tau fakahoko ia. Hangē ko e fakalea ʻo ha faiako semineli ʻe taha, “ʻOku ʻikai ke tau puhi e meʻa leá ʻi he telinga ʻo ha taha kehe, pea ʻoku ʻikai foki ke tau fakaongo fakalongolongo ʻa hono pōpoakí; ka, ʻoku totonu ko ha ongo ia ʻoku mokomoko mo pau pea falalaʻanga.”7 ʻIo, kuó u ako ia ʻi heʻeku akoʻi ʻeku ngaahi kalasi seminelí, ʻoku fiefia ʻa e toʻu tupú ʻi he ngaahi ʻekitivitī ako fakafiefiá pea nau fie maʻu ʻa e feohi fakatamaiki mo honau ngaahi kaungāmeʻá, ka ʻoku nau vilitaki foki ki ha ngaahi tali moʻoni ki he ngaahi fehuʻi ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi fakakaukau ngāue ki he founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻuí.

Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga hono ua ne u ʻiló ko e fakafehokotaki ʻaki ʻa e tokanga fakamaatoato. Te tau fakafehokotaki fēfē nai mo ʻetau kau akó ʻi ha ngaahi founga ʻoku taau mo ʻaonga? ʻE fakahoko moʻoni ʻe he leá ha meʻa makehe. Hangē ko ʻení, kapau te u feinga ke lea faka-Kikisī ki he kau ako ʻoku lea faka-Takaloka peé, he ʻikai ola lelei ʻeku feinga ke vahevahe ʻa e pōpoakí. Ka ʻoku ou houngaʻia, ʻoku ʻi ai ha lea fakafonua fakatuʻapuleʻanga ʻe ua ʻoku mahino ki he toʻu tupu mo e kakai lalahi kei talavou kotoa: ko e lea ʻo e Laumālié mo e lea ʻo e ʻofá.

Ko e lea ʻuluakí, ʻa ē ʻo e Laumālié, ʻoku ʻiloʻi ia ʻe kinautolu kotoa ʻoku fekumi ki he moʻoní. Hangē ko hono akoʻi ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefiliní: “ʻOku ʻikai ha fakangatangata ia ʻo e lea fakafonuá ʻi he Siasí. ʻOku ʻi ai ha mālohi lahi ʻoku ʻomi ʻi hono fakahoko ʻa e mālohi ʻo e ngaahi pōpoakí ʻi he ngaahi leá pē, pea ko e mālohi ʻeni ʻo e ngaahi pōpoaki ʻoku fakafetuʻutaki ʻe he Laumālié ki hotau ngaahi lotó, … neongo pe ko e hā ʻa e lea fakafonuá. Ko ha talafekau fakamāmani lahi ia ki he loto kotoa ʻoku fanongó.”8

ʻOku fetuʻutaki ʻa e Laumālié mei he loto ki he loto. Hangē ko hono fakamanatu ʻe Paula ki he Kāingalotu ʻi Lomá, “ʻOku fakamoʻoni ʻe he Laumālie pē ko iá mo hotau laumālié, ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻakitautolu.”9 ʻI heʻetau fekumi, fakafanongo mo muimui ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, te tau maʻu ʻa e ueʻi ki ha ngaahi founga ke lea ai ki heʻetau kau akó ʻo fakafou ʻi he Laumālié ʻi ha founga ke mahino ai kiate kinautolu. ʻOku tokoni ʻa e mateuteu leleí, ngāue ʻaki e naunau fakalēsoni kuo fokotuʻutuʻu ʻe he kau faʻu ʻo e naunau kuo ueʻi fakalaumālié, ke tau tuʻu maʻu ai ʻi he tōkateline mahuʻingá, ʻa ia ʻoku tau ʻiloʻi ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi lahi taha ke liliu ʻa e ngaahi lotó mo e moʻuí. Ko e mahuʻinga tahá ke fekumi ki ha fakahā fakataautaha ki he meʻa ke vahevahé mo e founga ke vahevahe ai e meʻa kuó ke teuteuʻí. ʻE fakafetuʻutaki ʻe he lea ʻo e Laumālié ha meʻa lahi ange ʻi he meʻa te ke lava ʻo lea ʻakí.

Ko e lea ʻe taha ʻe tokoni atu ke ke fakafehokotaki ai mo e kau akó, ko e lea ʻo e ʻofá. Koeʻuhí ko e ʻofá ʻoku fakalangi foki ia, ʻoku lea ia mei he loto ki he loto. Naʻe vahevahe ʻa e moʻoni ko ʻení ʻe he ʻAposetolo ko Sioné, ʻa ia ko ha fakamoʻoni tonu ia ʻo e Fakamoʻuí: “ʻOku tau ʻofa kiate ia, koeʻuhi ko ʻene tomuʻa ʻofa mai kiate kitautolú.”10 ʻOku moʻoni ʻeni ʻi he ngaahi vā fetuʻutaki fakaetangatá. Kuo mou fanongoa e lea ʻoku pehē “ʻoku ʻikai tokanga e kakaí ki he lahi hoʻo ʻiló kae ʻoua kuo nau ʻilo ʻa e lahi hoʻo tokangá.”11 ʻI heʻetau hoko ko e kau faiakó, ʻe tokoni fakahangatonu ʻa e ʻofa faka-Kalaisi ʻoku tau maʻu maʻa ʻetau kau akó ke tuʻuloa ʻetau ivi tākiekina ʻiate kinautolú.

Mahalo ʻoku mou maheni mo e fakakaukau ʻo e “lea ʻofá.”12 ʻOku ʻi ai ha ngaahi founga ke fakahaaʻi ai e ʻofá ʻa ia ʻe mahino pea tali ʻe he niʻihi kehé, ʻo makatuʻunga ʻi honau ʻulungāngá mo e tākiekina ʻe honau ngaahi aʻusia he kuohilí. ʻE malava ke tali ʻe he niʻihi ʻa e faʻahinga lea ʻo e ʻofá ʻo lelei ange ʻi ha niʻihi, ka ʻe fakatokangaʻi ʻe he kau ako kotoa pē hoʻomou tokanga lahí ʻi ha founga ʻe taha ʻo e ngaahi founga ko ʻeni ʻe tolu te u vahevahe he ʻaho ní.

Ko e faʻahinga ʻe taha ʻo e lea ʻo e ʻofá ko e ngaahi lea ʻo e fakalotolahí. Ko e ngaahi lea ʻeni ʻo e fakalotolahi mo langaki moʻui hangē ko e “Te ke lavaʻi ia” pe “ʻOkú ke fakalakalaka moʻoni” pe “ʻOku ou laukau ʻaki hoʻo ngāue mālohí.” ʻOku fakahoko ʻe he ngaahi lea ko ʻení ki ha tokotaha ako, ʻokú ne mahuʻinga pea malava ʻo fakahoko ha ngāue. Ko e fakalotolahi angavaivai ʻa e Fakamoʻuí kia Siaosi Mila, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko ha faʻifaʻitakiʻanga fakaofo ia ʻo e faʻahinga lea ko ʻeni ʻo e ʻofá. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe Sīsū Kalaisi ʻo pehē ko ha tangata “ʻoku ʻikai ha kākā” pea ʻoku “lava ke falala kiate ia koeʻuhi ko e angatonu ʻo hono lotó; pea koeʻuhi ko e ʻofa ʻoku ʻiate ia ki hoku fakamoʻoniʻí, ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou ʻofa ʻiate ia.”13 Ko e tokolahi ʻo kitautolu he ʻikai ke tau manatuʻi ʻa e hingoa ko ʻeni ʻo e taha papi uluí, ka ʻoku ou fakakaukauloto atu, pau pē naʻe fakamālohia ʻe he ngaahi lea ko ia ʻo e fakalotolahí, ʻa e fakamoʻoni ʻa Siaosi ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí pehē ki heʻene ʻofa ki hono Fakamoʻuí.

Ko e niʻihi ʻo e ngaahi lea mālohi tahá ko e “fakamālō atu” mo ha ngaahi lea kehe ʻo e fakahoungaʻí. ʻI hoʻo hoko ko ha faiako tokanga mo ʻofa ʻo e toʻu tupú pe kakai lalahi kei talavoú, te ke lava ʻo fakatokangaʻi ʻa e fanga kiʻi meʻa faingofua ʻoku fakahoko ʻe ha tokotaha ako maʻau pe maʻa ha niʻihi kehe ʻi he kalasí, pe fakafanongo ki ha ngaahi meʻa lelei ʻokú ke fanongoa ʻoku nau fai ʻi he akó pe ʻi he koló, pea fakahaaʻi ange hoʻo houngaʻiá. ʻE fakalahi foki e ongoʻi ikuna mo e mahuʻingaʻia ʻa e tokotaha akó ʻiate iá, ʻi he taimi te ke ʻoatu ai ha kiʻi tohi ki heʻene mātuʻá ʻo fekauʻaki mo ha meʻa lelei naʻá ke fakatokangaʻi ʻi heʻenau fānau taʻu hongofulu tupú. ʻOku langaki mo fakamālohia ʻe he faʻahinga lea fakalotolahi ko ʻení ʻa e ngaahi vā fetuʻutakí, fakatupulaki ha ongoʻi tokanga ʻi he vahaʻa ʻo e faiakó mo e tokotaha akó, ʻa ia ʻe tokoni ke fakalalahi e tākiekina ʻo e Laumālié ʻi heʻenau moʻuí.

Ko e faʻahinga ʻe taha ʻo e lea ʻo e ʻofá ko e ngaahi ngāue tokoní. ʻI heʻete mateuteu mo ha naunau fakalaumālie ʻoku fakatupulaki mo fakamaama ʻi he ʻaho kotoá, ko ha ngāue moʻoni ia ʻo e tokoní mo e ʻofá! Mahalo he ʻikai fakatokangaʻi maʻu pē ʻe he toʻu tupú hoʻo ngaahi meʻaʻofa ʻo e taimí mo e ngāué, ka ʻe hili ha ngaahi taimi, ʻe tupulaki ʻenau ongo fakalaumālié pea te nau “ui [koe] ko e monūʻia,”14 hangē ko ʻeku fai pehē kia Sisitā Tomanitoá.

Tuku ke u vahevahe atu ʻa e founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻe ha ongo faiako ʻa ʻena ʻofá ʻo fakafou ʻi he ngāue tokoní. Naʻe uiuiʻi ha faiako semineli ʻe taha ʻi Simipāpuē kimuʻa ʻi he hoko ʻa e mahaki fakaʻauha fakaemāmani lahí. Naʻe vēkeveke ʻa e kau akó ke nau feʻilongaki kimuʻa ʻi he akó he ʻaho takitaha pea ne nau toki feangai pē mo e taimi-tēpilé ʻi he taimi naʻe ʻikai ngofua ai ke nau fakatahatahá. Naʻe fehangahangai ʻa e faiakó mo ha palopalema: ko e tokolahi taha ʻo e kau akó ne ʻikai haʻanau ʻinitaneti ʻi ʻapi, ko ia ai naʻe ʻikai lava ke fakahoko ha kalasi ʻi he ʻinitanetí. Koeʻuhí ke fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe heʻene kau akó ʻa e tokoni fakalaumālie fakaʻahó, naʻe kamata ke ne faʻu ha ngaahi lēsoni ʻaki ʻa e folofolá, ngaahi folofola fakatupu fakakaukaú, fakatātā fakamatala mo e vitiō naʻá ne ʻave ʻi he ʻaho takitaha ʻo fakafou ʻi he WhatsApp, ko ha mītia fakasōsiale naʻe ʻatā ki heʻene kau akó. ʻOku “fafanga ʻa kinautolu ʻaki ʻa e folofola lelei ʻa e ʻOtuá”15 naʻa mo e taimi ko ʻeni ʻo e vā mamaʻo fakaetangatá.16 ʻOku nau fakatokangaʻi mo fakahoungaʻi ʻa e ngaahi ngāue ko ʻeni ʻo e tokoní ko ha fakahaaʻi ʻo e ʻofá. ʻOku nau tali ʻaki ha ngaahi ueʻi fakalaumālie ʻiate kinautolu pē pea nau ʻamanaki atu ki heʻenau fakahinohino fakalaumālié mo langaki moʻui ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi folofolá.

ʻOku maʻu ʻe ha faiako ʻi Noauē ha faingataʻa ʻoku kehe. ʻOku fakahoko ʻene kalasí ʻi he ʻinitanetí koeʻuhí ko e movetevete ʻene kau akó ʻi he funga ʻo e fonuá. Ka neongo e feituʻu ʻokú ne fononga ai ʻi he māmaní pe ko e hā ʻa e taimí ʻi he feituʻu ʻoku ʻi aí, ʻokú ne mateuteu ke akoʻi e kau ako pongipongia ko iá ʻi he ʻofa mo e tokanga moʻoni. Neongo ʻa e vā mamaʻo fakasiokālafi ʻiate ia mo kinautolú—pea tātātaha ke femātaaki mata ki he mata mo kinautolu—ka ʻokú ne ʻiloʻi ha meʻa fekauʻaki mo e tōʻonga mo e ngaahi meʻa ʻoku manako ki ai e tokotaha takitaha. Pe ʻokú ne mamata ki honau fofongá ʻi he meʻafaitaá pe ʻikai, ʻokú ne talitali lelei kinautolu mo kole ke ʻomi ʻenau fakakaukaú. ʻOkú ne teuteuʻi ha feituʻu lelei ʻoku malú ke lava ai ʻe he kau akó ʻo fai ha ngaahi fehuʻi taʻe te nau ongoʻi manavasiʻi na ʻoku nau taʻefeʻunga. ʻOkú ne ʻoange kiate kinautolu ha ngaahi moʻoni lahi fakalaumālie kehekehe, fakataha mo ha ngaahi faingamālie angamaheni ke fanongoa ʻene fakamoʻoni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea ʻokú ne fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe e ngaahi meʻa fakalaumālie ne nau akó.17 Hangē ko kimoutolú, ʻoku lea ʻaki ʻe he kau faiako ko ʻení ʻa e lea ʻo e ʻofá ʻo fakafou ʻi heʻenau ngaahi ngāue tokoni mateakí.

Ko e lea ʻo e ʻofa fakaʻosi te u lave ki aí, ko hono ʻoatu ha taimi mahuʻingá. Ko hono ngaohi e taimi kalasí ki he mahuʻinga taha te ke ala lavá—ʻo tukutaha e tokangá ki he ngaahi aʻusia fakalaumālié—ko ha meʻaʻofa ia ʻe tuʻuloa. ʻE maʻu e ola lelei tahá ʻi hono tukutaha hoʻo tokangá ki hono fakakau e kau akó ʻi hono ako e founga ke ʻiloʻi ai e Laumālié mo moʻui ʻaki e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻuí, kae ʻikai ko e fakamoleki pē e taimí ʻi he ngaahi vaʻinga ʻoku fakataumuʻa ki he feohí pe ngāue ʻaki e taimi teuteu mahuʻingá ke faʻu ha pepa tufa ʻe ala liʻaki pē ʻi he falikí ʻi he taimi ʻe mavahe ai e fānaú. ʻI hoʻo tali e ngaahi fehuʻí ʻaki ha ngaahi tali ʻuhingamālie mo fakakaukauá, ʻe fakafehokotaki ʻe hoʻo ngaahi ngāué ʻa e ʻofá ʻi ha founga ʻoku ongo moʻoni ki hono lotó. ʻI hoʻo fakamahuʻingaʻi e tokoni ʻa e tokotaha akó—ʻo fakafanongo ʻi he fakaʻapaʻapa ki heʻenau vahevahé mo e ngaahi fehuʻí pea tali ʻaki ha tali ʻoku totonú—ʻe tokoni ia ke ʻilo ʻe he kau akó ʻokú ke tokanga ki he meʻa ʻoku nau tokanga ki aí mo ʻenau ngaahi fiemaʻú kae ʻikai ke tokanga taha pē ki hono fakahoko ʻa e lēsoni ʻoku pau ke ke fai he ʻaho ko iá. ʻI hoʻo loto ke mavahe mei hono tali ʻa e fehuʻi fakafihi kau ki ha palopalema pau pe toutou fakahoko ʻa e tali faingofuá ʻi ha founga kehekehe kae ʻoua kuo mahino ʻa e fakakaukaú, ʻokú ke fakahaaʻi ai hoʻo holi moʻoni ki heʻenau fakalakalaka fakalaumālié mo fakatāutahá—ʻi hono toe ʻai ʻe tahá, ʻokú ne fakahoko atu hoʻo ʻofa faka-Kalaisí.

Ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki lalahi ʻo ʻeku hoko ko ha faiako seminelí, ko e lava ko ia ke ako lahi ange kau ki he ongoongoleleí mei ha ngaahi naunau lelei ʻaupito kuo teuteuʻi mai ʻe he Polokalama Ako ʻa e Siasí. Ka neongo ia, ko e ʻuhinga ʻo e ako ko iá ke mateuteu kakato ke ʻoatu ki he kau akó ʻa e meʻa ʻoku nau fie maʻú, ʻo ʻikai ko e vēkeveke pē ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakataautaha ne u toki ʻiloʻí. Kuo tāpuekina pea ʻe kei tāpuekina ai pē kimoutolu ʻe hoʻomou faingamālie ko ia ke ako mo akoʻi ʻa e ongoongoleleí ʻi he seminelí mo e ʻinisititiutí, ka ʻe toe faitāpuekina lahi ange ʻa hoʻomou kau akó ʻi hoʻomou tokanga taha ki heʻenau akó kae ʻikai haʻaú.

Mei ha faiako kalasi semineli hengihengi, kiate kimoutolu, ʻoku mahino kiate au ʻa e mafatukituki ʻo e feinga ke fakahoko e ngaahi fiemaʻu ʻa e fāmilí, ngāueʻangá pe ngaahi fiemaʻu fatongia fakakoló. ʻOku mahino kiate au ʻa e faingataʻa ʻo hono maʻu ha taimi feʻunga ke teuteu—mo maʻu ha taimi feʻunga ke mohe—lolotonga ʻoku lahi e meʻa ke faí! ʻOku ou fakamoʻoni ʻe tokoniʻi kimoutolu ʻe he ʻEikí ʻi hoʻomou kole, fekumi, mo tukitukí. ʻI hoʻomou lotua, ako mo ngāueʻi e ngaahi ueʻi fakalaumālie ʻoku mou maʻú, te mou lava ai ʻo ʻoatu ki he kau ako pelepelengesí ʻa e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí—ʻa e meʻatokoni fakalaumālie ʻoku nau fie maʻu ke nau hoko ai ko ha kau taki, ngaahi tamai mo e faʻē ʻoku nau fie aʻusia ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni. Te mou lava ʻo fakafetuʻutaki atu ʻa e moʻoní ʻo fakafou ʻi he lea ʻo e Laumālié mo e lea ʻo e ʻofá. Te mou lava ʻo fakafehokotaki ʻaki ʻa e tokanga lahi, mo fakahaaʻi ʻa e ʻofa ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kiate kinautolú ʻo fakafou ʻi hoʻomou ngaahi lea fakalotolahí, ngaahi ngāue tokoní mo e taimi mahuʻinga ʻokú ke fakaʻaongaʻi ke fakafanongo mo tali ai ʻenau ngaahi fehuʻi vivilí.

Fakatauange ke mou hokohoko atu ʻi hono akoʻi ʻa e moʻoní mo ʻoatu ʻa e ʻofá ʻi ha ngaahi founga te ne langaki ha ngaahi fakamoʻoni ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻi he toʻu tupu kei tupu haké. Ko ʻeku lotú ia mo ʻeku fakaafé, ke mou fekumi ke teuteuʻi kinautolu ke nau fakahoko e tuʻunga fakalangi te nau malavá ʻi heʻenau tānaki ʻa ʻIsileli ʻi he kuonga fakaʻosi ko ʻení, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki