“Kerekere ena Vakabauta,” wase 1 ena Yalododonu: Na iTalanoa ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, Voliumi 1, Na iVakatagedegede ni Dina, 1815–1846 (2018)

Wase 1: “Kerekere ena Vakabauta”

Wase 1

Kerekere ena Vakabauta

iVakatakilakila

Ulunivanua mai Tambora

Ena 1815, na yanuyanu Vakaidonisia o Sumbawa e a tubu drokadroka tu na kena veikau e na uca ka qai tau walega. Era vakavakarau tu na veivuvale ki na draki mamaca sa roro tiko mai, me vaka ga era sa daucakava tu mai ena vicavata na itabatamata, ena nodra teivaka tiko na nodra loga ni raisi ena rugurugua ni ulunivanua kama na Tambora.

Ena ika 5 ni Epereli, ni oti e vicasagavulu na yabaki ni nona moce tu, e a qai kudru na ulunivanua ni sa yadra mai, ka kuvuraka mai na dravusa kei na yameyame. Mai na vica na drau na maile era rogoca na vakadinadinataka ni vaka na kacabote ni dakai ni vanua. E tomani yani e loma ni vica na siga na kacabote lalai. Ena yakavi ni ika 10 ni Epereli, e kacabote mai na ulunivanua taucoko. E tolu na sala ni kuvu waqawaqa eravanataki yani ki macawa, ka cokovata me dua ga na caudre vakaitamera. E drodro mai ena yasa ni ulunivanua na waikama, ka ologa na koro e rukuna. Na covulaca era kudru ena yasayasa oya, ka cavuraka na veivunikau kei na veivale.¹

E lako tu ena bogi taucoko na vakacaca oqo me yacova yani na bogi ka tarava. Na dravusa e ubia yani na vanua kei na waitui, ka tubu me yacova e rua na fute na kena vavaku ena so na vanua. Sa vakatu na bogilevu na sigalevu tutu. Na waitui voravora e cabeta na veimatasawa, ka vakacacana na itei ka ra luvuci na veikorokoro. Ena vica na macawa, e miraki mai o Tambora na dravusa, na vatu kei na yameyame.²

Ena loma ni vica tale na vula, na revurevu ni kacabote oya e drodro kosova tu na vuravura. Na totoka ni dromu ni siga era matalau kina na tamta e veiyasai vuravura. Ia, na iserau duiroka oya e ubia tu na revurevu veivakarusai ni dravusa ni ulunivanua kama ka sa wavokita tiko na vuravura. Ena yabaki ka tarava, e veisau na draki ka sega ni tukuni rawa ka vakarerevaki sara.³

Na kacobote oya e vakavuna me lutu sara na ivakarau ni katakata e Idia, na Kolera e a vakamatea e udolu vakaudolu, ka ravuta na matavuvale e vuqa. Ena veibuca bulabula mai Jaina, na uca cevata ni vulaikatakata e sa sosomitaka na draki malumu e dau matau ia na uca vakavu luvu e vakarusa na nodra itei. E Iurope, e sa mamaca mai na ivurevure ni kakana, ka vakavuna na walokai kei na taqaya.⁴

Ena veivanua kece, era vakasaqara na tamata na ivakamacala ni rarawa kei na mate e sa vakavuna tiko na draki vakurabui oqo. E voqa mai vei ira na tamata daulotu na masu kei na lagasame ena nodra valetabu na Hindu mai Idia. Era veitarotarogi na dauserekali mai Jaina ena veika ni mosi kei na ka sa yali. Mai Varanise kei Peretania, era tekiduru o ira na lewenivanua, ena rere ni sa vakavotukana na veika rerevaki e tukuni tu ena iVolatabu. Mai na Vualiku kei Amerika, era vunautaka na dauvunau ni sa totogitaki ira tiko na vakabauta vaKarisito era lako sese tu na Kalou, ka ra veitukunitaka na ivakaro me bukana na yalo ni lotu.

Ena veivanua kece, era yau yani ki valenilotu kei na soqo ni veivakabulabulataki na tamata, ena nodra via kila ena rawa vakacava me ra vakabulai mai na veivakarusai sa roro tiko mai.⁵

A toso na vakilai ni revurevu ni kacabote mai Tambora ki na draki e na Vualiku kei Amerika ki na yabaki ka tarava. E mai tinikoso na vulaitubutubu ena lutu ni ucacevata kei na batabata veivakacibari, ka na daunanumi tu na 1816 me yabaki ka sega kina na vulaikatakata.⁶ E Vermont, ena tutu ni tokalauvualiku kei Amerika, na veidelana vatuvatu sa vakadruka e dua na dauteitei ka yacana o Josefa Simici Levu, me vica vata na yabaki. Ia, ena gauna oya, o koya kei watina, o Lucy Mack Smith, e rau sarava tu na kena sa malai na nodratou itei ena batabata sega ni cegu, eratou kila ni ratou na sotava na leqa vakailavo kei na veilecayaki ni veisiga ni mataka kevaka eratou tiko ga ena vanua eratou tu kina.

Ni sa yabaki vasagavulu kalima, sa oti nona gauna ni cauravou o Josefa Levu, ka vaka vu yalolailai na vakasama me tekivu tale ena dua na vanua vou. E kila tu o koya ni o rau na luvena cauravou qase, o Alvin yabaki tinikawalu kei Hyrum yabaki tinikaono, e rau rawa ni vukei koya ena samaki ni vanua, tara e dua na vale, vakakina na teitei kei na tamusuki ni itei. Na luvena yalewa yabaki tinikatolu, o Sophronia, e sa rawa ni vukei Lucy ena cakacaka ni vale ka vakakina ena teitei. Na luvena tagane lalai, o Samuela yabaki walu kei Wiliame yabaki lima, erau sa yaga cake sara vakalevu ka dauveivuke, kei na gone yabaki tolu o Katarina kei gone sucuvou o Don Carlos e rau na qai yaga mai ena dua na siga ni rau sa na rawa ni veivuke kina.

Na luvena tagane e loma o Josefa lailai, ka yabaki tini, e sa duatani ga na kena italanoa. Ena va na yabaki yani i liu, a sele na yavai Josefa me kaulaivi e dua na mate a kune kina. Mai na gauna oya sa dauvakayagataka na ititoko. E dina ga ni sa tekivu vinaka tale mai na yavana, se kiso voli ga o Josefa lailai ena mosi, ka sega ni kila rawa o Josefa levu kevaka ena tubu cake o koya me kaukauwa vakai Alvin kei Hyrum.⁷

Ni ratou sa vakadeitaka ni na rawa ni ratou veinuitaki vakairatou, eratou sa biuta na nodratou itikotiko e Vermont na Simici ka gole yani ki na dua na vanua vinaka cake.⁸ Me vaka e levu era tu wavoliti koya, e sa nanuma o Josefa levu me lako ena ilakolako ki na ceva kei na ra ki New York, ena nanamaki me rawa ni volia e dua na vanua ni teitei vinaka ena dinau. Ka na qai talatala yani me ratou gole yani o Lucy kei iratou na luvena, ka sa na rawa me ratou na tekivu vou tale na matavuvale oqo.

Ena nona igolegole ki New York, erau a taubaletaki koya sobu ki na gaunisala o Alvin kei Hyrum ka rau vakamoce vua. E lomani iratou na watina kei ratou na luvena o Josefa Sr, ia e sega ni rawa ni vakarautaka rawa o koya e dua na bula e dei. Na kalouca kei na vakatubuilavo sega ni vakadeitaki e vakavuna na dravudravua ka sega na yavu ni matavuvale. Ena duidui beka o New York.⁹

Ena vulaibatabata ka tarava, e kiso yani ena ucacevata o Josefa Lailai kei tinana, kei iratou na tuakana, kei ira na ganena. Eratou gole tiko kina ra ki na dua na koro e vakatokai o Palmyra, volekata yani na vanua e sa kunea kina o Josefa Levu na vanua vinaka, ka sa waraka tiko mai kina na nona vuvale.

Me vaka ni sega ni rawa ni mai veivuke o watina ena toki, a sauma o Lusi e dua na turaga ka yacana o Howard me kauta na nodratou iyaya ena qiqidreti ena ose. E sega ni qarauna vinaka o Howard na nodratou iyaya ka veimauilavo ka matenitaka na ilavo eratou saumi koya kina. Ena nodratou sota yani kei na dua tale na vuvale ka gole tale tiko ga ki na ra, e a biligi Josefa ki tuba me ratou dabe kei koya na luvedratou yalewa na matavuvale oya, ni draivataka tiko yani na ilawalawa oqo.

Ni rau kila na mosi levu nei Josefa ni taubale, erau a saga vakavica o Alvin kei Hyrum me rau vorati Howard. Ia, ena veigauna erau tovolea kina, e dau mokuti rau ena dia ni nona iwaro.¹⁰

Kevaka me a levu cake o Josefa, ke a saga talega me vorati Howard vakaikoya. Na mavoa ni yavana e a tarovi koya mai na cakacaka kei na qito, ia na kaukauwa ni nona igu e vakaisosomitaka na malumalumu ni yagona. Ni bera ni seleta na vuniwai na yavana me tikica laivi na sui tauvimate, e vinakata o koya me vesuki koya sobu ka solia vua e dua na itaki brandy me vakaseyavu taka na mosi. Ia o Josefa a kerea ga o koya vei tamana me tauri koya.

E a yadra tu ka kila vinaka na gauna kece e vakayacori tiko kina na veiqaravi oya, ka vulaci na matana ka drodro tu na buno. Na tinana, o koya ka dau kaukauwa tu ga, e voleka wale ni ciba ni sa rogoca na nona kaila. Ni sotavi oti oya, e rairai vakila o tinana ni sa na rawa ni vosota na veika cava ga.¹¹

Ni kiso volekata toka na nodratou qiqidreti ena ose, e raica rawa o Josefa nona vosovosoti Howard dredre toka o tinana. Eratou sa lakova oti mai e rua na drau na maile ka sa vosota toka mai vakadede na ivakarau ca nei draiva ko tinadratou.

Ni se vo toka e dua na drau na maile mai Palmyra, ena nona vakavakarau toka o Lucy me baleta na ilakolako e gaunisala ena siga oya, sa raici Alvin ni sa cici tiko yani vua. E sa biuta laivi tu e batini gaunisala na nodratou iyaya o Howard ka sa vakarau me biubiu ka kauta kei koya na nodratou ose kei na qiqi na veitinani.

E kunei koya o Lucy ena vanua ni gunu. “Ni tiko dina e dua na Kalou mai lomalagi,” e cauraka yani o koya, “na qiqi kei na ose oqori kei na iyaya kece era salavata mai e noqu.”

E veirayaki ena loma ni vanua ni gunu o koya. E sinai tu ena turaga kei na marama, e levu e vakataki koya era gole tiko ena dua na ilakolako. “Na tamata oqo,” e kaya o koya, ni raici ira yani, “e saga me kauta tani mai vei au na veika e gadrevi me baleta na noqu ilakolako, ka biuti au tu kei na walu na gonelalai ena dravudravua.”

E a sa vakayagataka na ilavo e saumi koya kina o Lucy me kauta na qiqi, e kaya o Howard, ka sa sega ni rawa ni vakuria na ilakolako.

“Sa sega niu gadrevi iko,” e kaya o Lucy. “Au sa vakatulewataka na ilawalawa oqo.”

E biuti Howard tu ena vanua ni gunu ka yalataka o koya ni ratou na duavata kei tamadratou na luvena, veitalia ga na cava e takoso.¹²

E soso ka batabata na gaunisala e matadratou, ia e kauta bula yani na nona matavuvale o Lucy ki Palmyra. Ni saravi iratou na luvena ni ratou lilita na tamadratou ka reguca na matana, e vakila ni sa saumi na veika eratou vosota ena ilakolako ki kea.

Eratou sauma e dua na vale lailai ena tauni ka veivosakitaka na sala me ratou rawata kina e dua nodratou vanua ni teitei.¹³ Na ituvatuva vinaka duadua eratou nanuma, me ratou na cakacaka tiko me yacova ni sa rawa na imatai ni sausaumi ni qele e na veikau voleka. Eratou keli tobu o Josefa Levu kei iratou na luvena tagane qase, sei kau me viri kina na bai, ka tamusuka na co balabalavu me volitaki, o Lucy kei iratou na yalewa eratou vavi ka volitaki pai, wainigunu kamica, kei na isulu ni ukuuku me rawa tiko kina na kakana ni vuvale.¹⁴

Ni tubu cake tiko o Josefa Lailai, sa kaukauwa cake mai na yavana ka sa rawarawa sara na nona taubale tiko e Palmyra. E tauni, e sota kei ira na tamata era lako mai na veiyasana, ka vuqa vei ira era goleva tiko na lotu me vakacegui na nodra gagadre vakayalo ka me vakamacalataki talega kina na dredre ni bula. Eratou sega ni lewena e dua na lotu o Josefa kei na nona matavuvale, ia e levu vei ira na tiko tikivi ira era sokalou ena valenilotu balavu ni Presbyterian, na vale ni soqoni ni lotu Papitaiso, na olo na Quaker, se ena vanua ni keba era dau caka soqoni kina ni veivakabulabulataki o ira na dauvunau veilakoyaki ni Wesele ena veigauna eso.¹⁵

Ni se yabaki tinikarua o Josefa, e tete ka veibataki ni veika vakalotu ena veiyasana iPalmyra. E sega so ni dau wilivola vakalevu, ia e dau taleitaka me vakasamataka vakatitobu eso na vakanananu. E dau vakarorogo vei ira na dauvunau, ena vakanuinui me vulica vakalevu cake na veika me baleta na yalona tawamate rawa, ia, e dau vakavuna vua na veilecayaki na nodra vunau. Era tukuna vua ni o koya e dua na tamata ivalavala ca ena vuravura ivalavala ca, ka na sega ni vukei rawa ke sega na Nona loloma veivueti o Jisu Karisito. E dina ni vakabauta o Josefa na nodra itukutuku ka sega ni tiko vinaka baleta na nona ivalavala ca, e sega ni kila o koya me na kunea vakacava na veivosoti.¹⁶

E nanuma o koya ni na vukei koya na lako i lotu, ia e sega ni rawa ni lewa e dua na vanua me sokalou kina. Na duidui lotu era veibataka tawamudu se rawa vakacava ni galala na tamata mai na ivalavala ca. Ni oti na nona vakarogoca o Josefa na nodra veiba, e rarawa o koya ni raica era wilika tiko na iVolatabu vata ga ia e duidui na veika era kila me baleta na kena ibalebale. E kila tu o koya ni dina ni Kalou e tiko—ena dua na vanua—ia, e sega ga ni kila me na kunea vakacava.¹⁷

Erau sega tale tu ga ni kila deivaki na nona itubutubu. Erau lako mai ena matavuvale lotu Vakarisito o Lucy kei Josefa Levu, ka rau vakabauta ruarua na iVolatabu kei Jisu Karisito. E dau gole lotu vakalevu o Lucy, ka dau kauti iratou vakawasoma na nona gone. E a vakasaqara tiko o koya na dina ni Lotu i Jisu Karisito mai na gauna a mate kina na tacina e vica na yabaki sa oti.

Ena dua na gauna, oti sa lutuki koya kina e dua na tauvimate bibi ni bera na sucu nei Josefa, a sa rerevaka ni mate ni bera ni kunea na dina. E vakila o koya ni dua na buto kei na galili ena kedrau maliwa o koya vata kei na iVakabula, ia e kila o koya ni se bera ni vakarau me baleta na bula sa bera mai.

Dadavo yadrayadra voli ena vei bogi, ka masuta na Kalou, ka yalataka Vua ke na solia o Koya vua na bula, koya na vaqara na lotu i Jisu Karisito. Ni sa masu tiko, sa vosa vua na domo ni Turaga, ka vakadeitaka vei koya ni kevaka me na vakasaqara, e na kunea o koya. A sa sikova oti o koya e levu na lotu, ia se sega ni kunea tikoga okoya na lotu donu. Ni sa vakila tiko mada ga ni sa sega e vuravura na lotu ni iVakabula, e vakasaqaqara tiko ga o koya, ni nuidei tu ni vinaka cake na lako i lotu mai na sega ni lako.¹⁸

Me vaka na watina, o Josefa Sr. uqeti vakalevu na yalona me vaqara na dina. Ia o tamana, e nanuma o koya, ni vinaka cake me kua na lotu mai na lotu ena kena ka cala tu. Muria na ivakasala nei tamana, o Josefa Sr. vakasaqaqara ena ivolanikalou, sa masulaka, ka vakabauta ni o Jisu Karisito a lako mai meu vakabulai ira.¹⁹ Ia a rawa e sega ni vasotara rawa na cava a vakila ni dina ena veilecayaki kei na veileti sa raica mai vei ira na lewe ni Lotu era tu wavoliti koya. Ena dua na bogi e a tadra o koya ena dua na gauna ni o ira na dauvunau duidui ile era vaka tu na bulumakau, ni ra tagi vakadomoilevu ka teivaka ki na qele na kedra ileu, ka qai dewa yani nona kauwai ni rau se kila vakalailai sara me baleta na matanitu ni Kalou.²⁰

Raica na nodrau sega ni vakacegu tiko o rau na nona itubutubu me baleta na veilotu e veilecayaki kina o Josefa Jr.²¹ Na nona bula sa gagadre dina, ia, e sega ni dua e solia rawa vua na isaunitaro veivakacegui.

Ni sa mai cava e dua na yabaki ni maroroi lavo, eratou sa kumuna rawa na vuvale na Simici me ratou sauma kina e dua na drau na eka na veikau e Manchester, ena ceva kei Palmyra. E kea, ena maliwa ni cakacaka saumi, eratou drudruga na vuni maple me rawa mai kina na dranikau kamica vaka na suka, eratou teivaka e dua na loga ni kau vuata, ka samaka na vanua me tei kina na kakana.²²

Ni cakacakataka tiko na qele o Josefa, e leqataka tiko ga o koya na nona valavala kei na tuvaki ni yalona. Na veivakabulabulataki vakalotu mai Palmyra esa via galu sobu mai, ia na dauvunau tomana tikoga na nodra veisaqasaqa na curuvou tiko ka ena yasayasa o ya.²³ Ena siga kei na bogi, e vakasarava o koya na matanisiga, vula kei na kalokalo ni veisau tu ena lomalagi ena ituvaki matau ka cecere ka taleitaka o koya na totoka ni vuravura ka muloni tu kina na ka bula. E vakaraici ira na tamata era tu wavoliti koya ka qoroqoro ena kaukauwa kei na vuku ni bula vakatamata. Na veika kece e vakadinadinataka ni bula tiko e dua na Kalou ka bulia na kawatamata me ucui Koya. Ia, ena rawa vakacava me yacovi Koya o Josefa?²⁴

Ena vulaikatakata ni 1819, ni yabaki tinikatolu o Josefa, era a kumuni vata mai eso na dauvunau ni Wesele ki na dua na koniferedi e vakayacori ena vica na maile mai na nodratou itikotiko ni teitei na vuvale na Simici ka tete talega yani ki na veivanua ni teitei me ra saga me rawati ira na matavuvale vaka na nei Josefa me ra saumaki yani. Na nodra rawaka na dauvunau eso oqori e vakavuna na lomaleqa ni italatala eso ena yasayasa oya, ka vakatubura na veiqati kaukauwa ena vukudra ka ra via vukica.

E dau tiko o Josefa ena veisoqoni, vakarogoca na ivunau e veiyavalati, ka vakadinadinataka na nodra kaila ni reki o ira na saumaki. E tu ena lomana na nona dau vi kaila kei ira, ia e dau vakasamataka vakalevu o koya na vosa kei na nodra vakasama na tani. “Na matalotu cava vei ira kece oqo e donu; se, era lasu taucoko li?” a tarogi koya vakataki koya. “Kevaka e dua vei ira e donu, ia ko cei, kau na kila beka vakacava?” E kila tu o koya ni gadreva na nona loloma soli wale kei na loloma veivueti, ia, ni ra veisasaqa tu e lewe vuqa kei na veimatalotu ena vakatataro vakalotu, e sega ni kila o koya na vanua me kunea mai kina.²⁵

Na inuinui me kunea na isaunitaro—kei na vakacegu ni yalona—sa tekivu me seyavu yani vakamalua mai vua. E vakasamataka o koya ena rawa vakacava vua e dua me kunea na dina ena levu ni kosakosa.²⁶

Nona vakarogoca tiko e dua na ivunau, e rogoca o Josefa e dua na dauvunau ni cavuta e dua na tikina mai na imatai ni wase ni Jemesa ena Veiyalayalati Vou. “Ia kevaka sa lailai na vuku vua e dua vei kemudou,” e kaya o koya “me kerea vua na Kalou, o koya sa solia vakalevu vei ira kecega na tamata, a sa sega ni dauveivakadirideini.”²⁷

E a lako i vale o Josefa ka raica na tikina oya ena iVolatabu. “E sa sega mada ni dua na tiki ni ivolanikalou me tara vakaukauwa na yalo ni tamata me vaka na kena tara na yaloqu na kena oqo ena gauna oqo.’” e a qai vakananuma mai imuri. “E laubasikata vakalevu sara na veitikina kece yaloqu. Au vakasamataka lesu vakavica, ka kila ni kevaka e dua na tamata e gadreva na vuku mai vua na Kalou, o au.” Sa vakasaqara oti o koya na Volatabu e liu me vaka ga e tiko kina na isaunitaro kece sara. Ia, na gauna oqo e sa tukuna tiko vua na Volatabu ni sa rawa vua me lako vakadodonu vua na Kalou me saumi na nona vakatataro.

Sa nanuma o Josefa me masu. E a se sega ni bau dau masu tu icake o koya, ia e vakabauta o koya na veika e yalataka na iVolatabu. “Me kerekere ena vakabauta, me kakua ni vakatitiqa,” e vakavuvulitaka.²⁸ Ena rogoca na Kalou na nona vakatataro—dina ga ni sega ni matau tu na kena itautau.