“Mo Dau Qaqarauni,” wase 4 ni Yalododonu: Na iTalanoa ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, Voliumu 1, Na iVakatagedegede ni Dina, 1815–1846 (2018)

Wase 4: “Mo Dau Qaqarauni”

WASE 4

Mo Dau Qaqarauni

iVakatakilakila

Katoloka

A rogoci Josefa Simici ena imatai ni gauna o Emma Hale yabaki ruasagavulu ka dua ena gauna a mai cakacaka kina o Josefa vei Josiah Stowell ena vula itubutubu ni 1825. A vakacakacakataki cauravou oqo kei tamana o Josiah me vukei koya me kunei na iyau vunitaki tu ena nona qele.¹ E sa talanoataki makawa tiko mai ni dua na ilawalawa vakadidike era a kelia e so na siliva ka qai vunia e kea ena drau na yabaki sa oti. Ni kila ni tiko vei Josefa na isolisoli ni kena vakayagataki na vatu ni irairai, sa na saumi koya vinaka sara o Josiah kei na tiki ni iyau ke na mai veivuke ena kena vakasaqarai.²

A tokona sara o tamai Emma, o Isaac, na vasaqaqara oqo. Rau a qai gole mai o Josefa kei tamana ki na qele nei Stowell e Harmony, Pennsylvania—e dua na koro e 150 na maile ena ceva kei Palmyra—ka ivakadinadina o Isaac ni sa sainitaki na nodratou veidinadinati. A vakatarai iratou talega na tamata cakacaka mera tiko ena nona itikotiko.³

A qai sotavi Josefa e muri o Emma. A gone vakalailai o Josefa mai vua, e ono na fiti na kena balavu, kei na kena irairai sa vaka e dua sa matau vua na cakacaka kaukauwa. E karakarawa na yaloka ni matana ka rarama na yagona, ka vaka me vakalakala toka vakalailai ni taubale. E veilutuyaki na nona qarama vakavosa, ka so na gauna e vakayagataka e levu na vosa me vakamacalataki koya, ia e vakaraitaka na nona vuku sa tu vua. E rau tamata vinaka o koya kei tamana ka rau vinakata cake na sokalou ga vakai rau ka sega ni laki lotu vata kei Emma kei na nona matavuvale.⁴

E rau taleitaka ruarua o Josefa kei Emma na ituvaki e tautuba. Ni se gone, sa dau taleitaka tu mai o Emma na vodo ose kei na vakatasosoko e uciwai volekata na nona itikotiko. A sega ni matai ena vodo ose o Josefa, ia e matai sara ena veibo kei na qito polo. E dau marautaka na tiko kei ira na tamata ka totolo sara na nona matadredredre, ka dau talanoa lasa se vakalutu vosa. O Emma e dau galu tu ga, ia e dau taleitaka na italanoa lasa ka rawa ni veivosaki kei na dua tale. A dau taleitaka talega na wilivola kei na lagasere.⁵

Ni oti e vica na macawa sa kilai Josefa sara vakavinaka o Emma, ka rau sa kauwai sara ena veimaliwai oqo o rau na nona itubutubu. E dua ga na daucakacaka dravudravua o Josefa mai na dua tale na yasana, ka rau namaka me na sega tale ni taleitaki koya tikoga o luvedrau yalewa ka me vakawatitaka ga e dua ena matavuvale rawati koya ena buca o ya. Sa vaka talega me malumalumu mai o tamai Emma ena vakasaqarai ni iyau o ya ka sa kilakasamataki Josefa tiko ena nona itavi oqo. E sega ni vaka me kauwai o Isaac Hale ni sa tukuna tiko o Josefa vei Josiah Stowell me sa rauta na vakasaqaqara ni sa matata tu ni na sega ni rawa e dua na ka.⁶

E taleitaki Josefa sara vakalevu cake o Emma maivei ira na tagane tale eso a kilai ira, ka sega tale ni muduka na nona gauna vata kei koya. Ni sa vakauqeti Josiah rawa me sa tarovi na vakasaqarai na siliva, sa tiko ga o Josefa e Harmony me cakacaka ena qele nei Josiah. Eso na gauna a dau laki cakacaka talega vei Joseph kei Polly Knight, e dua tale na matavuvale dauteitei e kea. Ni sega ni dau cakacaka, a dau laki sikovi Emma.⁷

Sa vaka me sa veiwalitaki wavoki o Josefa kei na nona vatu ni rairai e Harmony. Eso na qase ena taoni era vakadinata na vatu ni rairai, ia e vuqa na luvedra kei na makubudra era sega ni vakadinata. Sa qai tukuni Josefa, na vugoi Josiah ni sa mai vakayagataki nona momo vakatani, ka biuti koya e vale ni veilewai me beitaki ena lawaki.

Ni sa tu e matai turaga ni lewa, a vakamacalataka o Josefa na nona kunea vakacava na vatu. A soli vakadinadina o Joseph Levu ni sa dau kerea tikoga vua na Kalou me vakaraitaka vei ira na Lomana baleta na isolisoli totoka ni daurairai nei Josefa. Ni sa oti, a tucake e mata ni veilewai o Josiah ka kaya ni o Josefa a sega ni lawakitaki koya vakailavo.

“Au sa kila beka oqo,” a kaya o turaga ni lewa, “ni o vakadinata ni o koya sa vesu mai oqo e rawa ni rairai ena veivuke ni dua na vatu?”

Sega, a kaya yani o Josiah. “Au kila vakaidina ni sa dina.”

E turaga dau rokovi sara o Josiah ena itikotiko e kea, ka ra dau ciqoma na nona vosa na tamata. Ni sa oti, a sega na ivakadinadina ena veilewai ni a lawakitaki koya o Josefa, sa mani talaca na veibeitaki o turaga ni lewa.⁸

Ena Sepiteba ni 1826, a lesu tale o Josefa ki na delana me baleta na peleti, ia a kaya o Moronai ni se bera ni vakarautaki koya me sa taura. “Biuta na ilawalawa ni keli iyau,” a kaya vua na agilosi. Era maliwai ira tale tu ga na tamata ca.⁹ A solia vua o Moronai e dua tale na yabaki me vakadodonutaki koya ena lewa ni Kalou. Ke sega, ena sega tale ni nuitaki vua na peleti.

A kaya talega vua na agilosi me kauta tiko mai e dua ena gauna e tarava. O koya vata ga o ya na kerekere a cakava ni sa cava na imatai ni nona sikova o Josefa na delana. Tekivu mai na mate nei Alvin, a lomatarotaro o Josefa.

“O cei beka na tamata digitaki?” a taroga.

“O na kila,” a kaya o Moronai.

A kerea o Josefa na veidusimaki ni Turaga ena nona vatu ni rairai. Sa qai kila, ni tamata sa digitaki, o Emma.¹⁰

Sa dau kabiti Emma sara ga o Josefa na gauna ga a sotavi koya kina. Me vakataki Alvin, o koya e dua ena rawa me vukei koya me na tamata yaco e gadreva na Turaga me cakava na Nona cakacaka. Ia e levu cake sara na ka baleti Emma mai na kena ga o ya. A domoni koya o Josefa ka vinakata me vakamautaki koya.¹¹

Ena Tiseba, a yabaki ruasagavulu ka dua kina o Josefa. Ena veigauna sa oti, a vakatara me tuliraki wavoki kei na nodra namaka eso mera vakailowataka na nona isolisoli.¹² Ia ni oti na iotioti ni nona sikova na delana, sa kila o koya mena vakarautaki koya vakalevu cake me ciqoma na peleti.

Ni bera me lesu tale i Harmony, a veivosaki o Josefa kei rau na nona itubutubu. “Au sa vakadeitaka meu sa na vakamau,” a kaya vei rau, “ke drau sega ni saqata, au sa digitaki Miss Emma Hale kina.” Rau a taleitaka sara o rau na nona itubutubu ena nona lewa o ya, ka sa vakauqeti koya o Lucy me rau mai tiko kei rau ni oti na nodrau vakamau.¹³

A levu sara na nona gauna o Josefa vata kei Emma ena vulai batabata o ya, ka so na gauna a kerea na nodratou qiqi ni uca cevata na Knight ni dau dredre na gole vei iratou na Hale. Ia e rau sega tiko ga ni taleitaki koya na itubutubu nei Emma, ia a mani dreva na nona sasaga me vakadonui ena matavuvale oqo.¹⁴

Ena Janueri ni 1827, e veisiko yani o Emma vei iratou na Stowell me rau dau laki veigadivi tiko kei Josefa ni sega kina na matadratou vakatani na nona matavuvale. A kerei Emma e kea o Josefa me watina, ka taumada, a vaka me kurabui kina o Emma. Sa kila tu o Emma ni rau na sega ni vakadonuya na nona itubutubu na vakamau.¹⁵ Ia a vakauqeti koya o Josefa me laki vakasamataka. Sa rawa me rau veidrotaki yani ena gauna sara ga o ya.

A qai vakadonuya o Emma na kerekere o ya. Na vakamautaki Josefa ena vakacudrui rau na nona itubutubu, ia sa nona digidigi ga, ka sa domoni koya.¹⁶

Ni oti ga vakalailai, enai ka 18 ni Janueri, 1827, rau a vakamau o Josefa kei Emma ena nona vale na vakailesilesi ni JP e kea. Rau a qai gole ki Manchester ka tekivutaka na nodrau bula e kea ena nodrau vale vou na itubutubu i Josefa. A totoka na vale, ia rau a vakayagataki ilavo kina vakasivia o Josefa Levu kei Lucy, ka bera na nodrau sausaumi, ka vesu kina na vale. Ia oqo e ratou sa redetaka tiko mai vei kena itaukei vou.¹⁷

Ratou a taleitaka na Smith me tiko kei iratou o Josefa kei Emma. Ia rau sa yalo maqusa tiko ena veikacivi vakalou nei luvedrau. Era sa rogoca tiko na tamata e kea na italanoa ni peleti koula ka so na gauna era gole yani mera laki vakasaqara.¹⁸

Dua na siga, a laki cakava e dua na ka o Josefa i taoni. Ni ratou namaki koya ena vakayakavi, rau sa tekivu taqaya na nona itubutubu ni sa sega ni lesu mai. Rau a wawa me vica vata na auwa, ka sega ni moce rawa. A qai dolava mai na katuba o Josefa ka bitalaki koya ena idabedabe, ena wawale.

“Na cava o bera mai kina vakalevu?” a taroga o tamana.

“Sa qai dua na gauna au a cudruvi kina vakalevu ena noqu bula taucoko,” a kaya o Josefa.

“O cei a vakadodonutaki iko?” a taroga o tamana.

“Na agilosi ni Turaga,” a sauma mai o Josefa. “A kaya niu sa rui vakawelewele.” Sa roro tiko mai na siga mena sota tale kina kei Moronai. “Meu na tu yani ka cakacakataka,” a kaya. “Meu na vakatudonutaki au ena veika ni Kalou sa vakarota vei au meu na cakava.”¹⁹

Ni oti na tatamusuki ni vula itubutubu, rau a gole o Josiah Stowell kei Joseph Knight ki Manchester ena dua na bisinisi. Rau sa kila tu na turaga oqo ni sa voleka na veisiko nei Josefa ki na delana, ka rau sa maqusa me rau kila ke sa rawa vei Moronai me nuitaki Josefa ena peleti.

Era sa kila talega na dauvakasaqara na iyau ni sa gauna ni nona taura mai na itukutuku makawa o Josefa. E muri e dua vei ira na tagane, na yacana o Samuel Lawrence, a wavoki voli tiko ena delana, me vakasaqara na peleti. Ena nona leqataki Samuel o Josefa ni na rawa ni veivakacacani, a talai tamana ki na vale nei Samuel ena yakavi ni 21 ni Sepiteba me raici koya matua tiko ka tarovi koya ke sa via gole ki na delana.²⁰

A qai vakarautaki koya o Josefa me laki kauta mai na peleti. Na nona veisiko tiko ena veiyabaki ki na delana me qai caka ena siga e tarava, ia ni gadreva me liu tiko vei ira na dauvakasaqaqara iyau, sa lewa kina me tiko e delana ni oti ga vakalailai na bogilevu tutu—ni sa mataka lailai tiko o ya ni 22 ni Sepiteba—ni sega e dua me namaki koya kina e kea.

Ia se gadrevi ga me kunea e dua na sala me taqomaka kina na peleti ni sa na taura. Ni ra sa moce kece na matavuvale, a tarogi tinana lo ke tiko vua e dua na kato lokataki. A sega ni tiko vei Lucy e dua ka sa lomaleqa kina.

“Kua ni leqataka,” a kaya o Josefa. “Ena gauna oqo au na rawata vakavinaka ke sega ni tiko.”²¹

A yaco sara mai o Emma, e vakaisulu tu ni vodo qiqi, ka rau vodo yani kei Josefa ena qiqi nei Joseph Knight ka gole yani ena bogi.²² Ni rau sa yaco yani e delana, a dabe toka ga o Emma ena qiqi ka cabeta yani o Josefa na baba ki na vanua e vunitaki tu kina na peleti.

A rairai mai o Moronai, ka laveta mai cake o Josefa na peleti koula kei na vatu ni rairai, mai na kato vatu. Ni bera ni siro mai na delana o Josefa, a kaya tale vua o Moronai me kakua ni vakaraitaka vua e dua na peleti, vakavo ga ke sa lesi koya na Turaga, ka yalataka vua ni na taqomaki na peleti ke cakava ena nona igu taucoko me maroroya kina.

“Mo na qaqarauni kina ka yalodina ni ko sa nuitaki tiko,” a kaya vua o Moronai, “de ko na vakamalumalumutaki maivei ira na tamata ca, ni ra na tuvanaka ka bucina na ka me na kau tani kina maivei iko. Ke o na sega ni muria tiko ga na veika oqo, era na qaqa.”²³

A kauta sobu yani na peleti ena baba o Josefa, ia ni bera ni yaco ki na qiqi, a taqomaka sara ena dua na qara ni kau me yacova ni taura e dua na kato lokataki. A gole sara yani vei Emma, ka rau lesu i vale ni sa kida mai na rarama.²⁴

Ena nodratou vale na Smith, sa waraki Josefa kei Emma tiko mai o Lucy ni vakarautaka tiko na katalau vei Josefa Levu, Joseph Knight, kei Josiah Stowell. E tavatukituki na utona ni veiqaravi tiko, lomaleqataka tiko ni na sega ni lesu vata mai o luvena kei na peleti.²⁵

Ni oti toka vakalailai, rau sa curu mai o Josefa kei Emma. A rai yani o Lucy ke sa tiko vei Josefa na peleti ka biuta na rumu ena ninini ni sega ni taura tu o Josefa na peleti.

A muri koya yani o Josefa. “Nana,” a kaya, “kakua ni rarawa.” A qai solia vua e dua na ka e olo tiko ena itavoi. A taura na itavoi o Lucy ka vakila ni vaka e dua na matailoilo levu. Oqo na Urimi kei na Cumimi, na vatu ni rairai sa vakarautaka mai na Turaga me vakadewataki kina na peleti.²⁶

A marau sara o Lucy. Sa vaka me takali tani maivei Josefa e dua na icolacola levu. Ia ni gole yani vei iratou e loma ni vale, a rarawa na matana ka katalau galugalu toka ga. Ni sa oti, sa mai dabe yalobibi toka yani. “Au sa rarawa sara ga,” a kaya vei Joseph Knight.

“Ia,” a kaya mai na kena turaga o ya, “Ni vosota.”

“Au sa rarawa dina sara ga vakalevu,” a kaya tale o Josefa, sa vuki na matana me mamarau. “Sa vakatinitaki na kena vinaka cake mai na kena au a namaka!” A tekivu vakamacalataka sara na kena levu kei na kena bibi na peleti ka marautaka na tukuna na Urimi kei na Cumimi.

“Au sa rawa ni raica na ka kecega,” a kaya. “Era sa totoka dina.”²⁷

Na siga e tarava ni sa taura oti mai na peleti, a gole o Josefa me laki vakavinakataka e dua na tobu volekata e dua na taoni e kea me vaqara ilavo ni kato lokataki. Ena mataka o ya, ni sirova yani na delana e daku ni nodratou vale na Smith, a rogoca sara o Josefa Levu ni ra bucina tiko e dua na ilawalawa mera butakoca na peleti. “Eda na taura na peleti,” a kaya e dua vei ira, “veitalia ga o Joe Smith se na tevoro taucoko mai eli.”

Ena taqaya, a lesu mai vale o Josefa Levu ka tukuna vei Emma. A kaya o Emma ni sega ni kila na vanua e tiko kina na peleti, ia e vakadeitaka ni sa taqomaka vinaka tiko o Josefa.

“Io,” a sauma mai o Josefa Levu, “mo nanuma tiko mai na dua ga na ka lailai a vakayalia kina o Iso na nona kalougata kei na itutu vakaulumatua. Ena rairai sega beka vei Josefa.”²⁸

Ena nona gadreva me taqomaki na peleti, a vodo ose yani o Emma ena dua na auwa ki na qele a cakacaka tiko kina o Josefa. A raici Josefa ena tobu, tauvi qele tu ka buno ena cakacaka ni siga o ya. Ni sa rogoca na ka rerevaki oqo, a raica yani o Josefa na Urimi kei na Cumimi ka raica ni taqomaki vinaka tu na peleti.

Mai vale, sa tiko taqataqaya e tautuba ni vale o Josefa Levu, ka rai tiko ga yani e gaunisala me yacova ni sa raici Josefa kei Emma.

“Tamaqu,” a kaya mai o Josefa ni rau yaco yani, “sa taqomaki vinaka tu na ka kece—me kakua na lomaleqa.”²⁹

Sa qai yaco mai na gauna ni cakacaka.

Ni vakatotolo yani ki na delana, a raica sara o Josefa na kau a vunitaki tiko kina na peleti ka olo vinaka toka ena dua na sote.³⁰ A qai curuma yani na veikau ka gole vakadodonu yani ki vale, ka qaqarauni mai na ka rerevaki. Sa taqomaki koya na veikau maivei ira na tamata ena gaunisala levu, ia e levu na vanua era na vuni tu kina na daubutako.

Ni wawale ena bibi ni peleti, a curuma yani o Josefa na veikau ena kena totolo duadua. A davo tu ena nona sala e dua na vunikau, ni vakarau kalawaca yani, a vakila e dua na ka sa samuta mai na dakuna. Ni vuki yani, sa vakarau mokuti koya mai e dua na tamata ena dua na dakai.

A qai roqota vinaka na peleti e ligana, ka vakadavora i ra na tamata o ya ka dro yani ki na veikau vavaku. A cici toka me veimama tale na auwa ni sa lasika mai e dua ena daku ni dua na vunikau ka samuti koya ena buku ni dakai. A valuta laivi na tamata oqo o Josefa ka cici yani, me lako tani rawa mai na veikau. Ia ni bera ni yaco sara yani vakayawa a ravuti koya na ikatolu ni tamata, ena dua na isamu kaukauwa ka vakacocoqili yani. Ni sa vakaukauwataki koya, a samuta na tamata oqo o Josefa ka cici yani i vale.³¹

E vale, a botolaki koya yani e katuba o Josefa ena isolesole bibi a kiruwana toka e ligana. “Tamaqu,” a kaya yani, “Oqo na peleti.”

A vukei koya o ganena yabaki tini ka va o Katharine, me tevuki ena teveli na isolesole ka ra soqoni wavokiti koya mai na vo ni matavuvale. A siqema rawa o Josefa ni vinakata o tamana kei tacina o William me rau cereka na peleti, ia a tarovi rau.

“E sega ni rawa beka me keitou raica?” A taroga o Josefa Levu.

“Sega,” a kaya o Josefa. “Au a talaidredre ena imatai ni gauna, ia ua sa vakadeitaka meu sa dina ena gauna oqo.”

A kaya ni sa rawa me ratou yamoca ga ena isulu na peleti, ka a mani taura cake na isolesole o William. A bibi cake mai na dua na vatu, ka vakila o William ni ra vakadrauna tu me vaka ga na draunipepa ni dua na ivola.³² A tala talega o Josefa na tacina gone, o Don Carlos me laki kauta mai e dua na kato vakaloka maivei Hyrum, e tiko vata kei watina o Jerusha kei na luvedrau sucuvou e gaunisala levu.

Vakalailai ga sa yaco sara mai o Hyrum, ka tawani vinaka sara na peleti ena kato, ka davo sobu ena wale o Josefa ka talanoataka ki na nona matavuvale o iratou na tamata mai veikau.

Ni sa talanoa tiko, a vakila ni sa mosi na ligana. Ena gauna ni veisamu o ya e tamoi beka kina e dua na iqaqalo levu.

“Sa rauta na noqu vosa, Tamaqu,” a kaya mai vakasauri, “kau gadreva mo vakadonutaka tale na qaqalo ni ligaqu.”³³