“Sa Yali Taucoko,” wase 5 ni Yalododonu: Na iTalanona ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, Voliumu 1, Na iVakatagedegede ni Dina, 1815–1846 (2018)

Wase 5: “Sa Yali Taucoko”

WASE 5

Sa Yali Taucoko

Ni sa kauta mai o Josefa na peleti koula ki vale, era a saga na dauvakasaqara iyau talei ena vica na macawa me ra butakoca. Me taqomaki vinaka na itukutuku makawa, sa dau veibiuyaka o koya ena veivanua duidui, a buluta tu, ena ruku talega ni fuloa ni sitoa nei tamana, vakakina ena veivatavata qereni. Sa dau qaqarauni vinaka sara o koya.

Era dau gole mai vale na tiko volekati keitou ena lomatarotaro ka vakamasuti koya me vakaraitaka vei ira na itukutuku makawa. E sega ni dau vakadonuya o Josefa, na gauna madaga era via saumi koya kina. Sa vakadeitaka me taqomaka na peleti, ka nuitaka tiko na yalayala ni Turaga ni ke cakava taucoko na ka me cakava, era na taqomaki kina.¹

Na veivakataotaki oqo sa dau sega kina ni vakadikeva na peleti ka vulica na veika e baleta na Urimi kei na Cumimi. Sa kila tu ni na vukei koya na iyaya ni vakavakadewa oqo me vakadewataka na peleti, ia se bera mada vakadua me vakayagataka na vatu ni daurairai me wilika kina na vosa ni gauna makawa. Sa maqusa tiko me tekivuna na cakacaka, ia a sega ni matata vua me na cakava vakacava.²

Ni sa vakadikeva tiko o Josefa na peleti, a kauwai sara mai e dua na itaukei ni qele dokai mai Palmyra o Martin Harris ki na nona cakacaka. Sa qase toka o Martin ka rawa me okati me tamai Josefa ka dau saumi Josefa me cakacaka ena nona qele. Sa rogoca toka mai o Martin na peleti koula ka sega sara ni kauwai kina me yacova ni a sureti koya o tinai Josefa me laki raici luvena.³

A la’ki cakacaka tu o Josefa na gauna a yaco yani kina o Martin, ka tarogi Ema sara kei na lewe ni vuvale me baleta na peleti. Ni sa yaco mai vale o Josefa, a taura na ligana o Martin ka taroga tale vakamatailalai eso na ka. A qai tukuna vua o Josefa na peleti koula kei na ivakasala i Moronai me vakadewataka ka tabaka na itukutuku sa volai tu kina.

“Ke cakacaka ni tevoro,” a kaya o Martin, “Au na sega ni via oka kina.” Ia kevaka e cakacaka ni Turaga, e vinakata o koya mena vukei Josefa me kaburaki yani ki vuravura.

A qai vakadonui Martin o Josefa me tabea na peleti ena kato lokataki. A vakila o Martin ni dua na ka bibi o ya, ia a sega ni vakadeitaka ni dua na ivesu peleti koula. “Mo kakua ni beitaki au niu sega ni vakabauta na nomu vosa,” a kaya vei Josefa.

Ni sa yaco i nodratou o Martin ena bogilevu, a gole ki na nona rumu ni moce ka masu, ka yalataka vua na Kalou ni na solia nona ka kecega ke me kila ni sa cakava tiko o Josefa na cakacaka vakalou.

Ni sa masu, a vakila o Martin, e dua na domo lailai ni sa vosa ki lomana. Sa qai kila kina ni peleti sa mai vua na Kalou—ka sa kila kina me sa na vukei Josefa me tukuni yani na kena itukutuku.⁴

Ena icavacava ni 1827, sa kila kina o Ema ni sa bukete tiko ka volavola sara vei rau na nona itubutubu. Sa voleka ni dua na yabaki na nodrau vakamau kei Josefa, ka rau se yalorarawa tiko ga o tamana kei tinana. Ia rau a vakadonuya na Hales me rau lesu yani na veiwatini ki Harmony me laki vakasucu voleka ga ki nodratou o Ema.

E dina ga ena kauti Josefa tani mai vei rau na nona itubutubu kei na tacina, sa gu ga o Josefa me gole. Era a saga tikoga na kai New York mera butakoca na peleti, kei na toki ki na dua na vanua vou ena veivakacegui ka tiko vakatikitiki e gadreva me cakava kina na cakacaka ni Turaga. E ka ni rarawa, ni tiko na dinau ka sega vua na ilavo me toso kina.⁵

Ni nuitaka tiko me tudonu na veika vakailavo, a gole yani ki taoni me sauma eso na dinau. Ni sauma tiko na nona dinau ena loma ni sitoa, a gole yani vua o Martin Harris. “Mr. Smith, oqo e limasagavulu na dola,” a kaya. “Au solia vei iko mo cakava kina na cakacaka ni Turaga.”

A lomataqaya o Josefa me ciqoma na ilavo ka yalataka me na sauma lesu, ia a kaya o Martin me kakua ni leqataka. Ai loloma na ilavo, ka kacivi ira kece mai ki na rumu me vakadinadinataka ni sa solia wale na ilavo.⁶

Ni oti ga vakalailai, a sauma na nona dinau o Josefa ka vakavodoka na nona qiqi. Rau sa qai biubiu yani o koya kei Emma ki Harmony vata kei na peleti koula e vunitaki tu ena dua na koniteina bini.⁷

Rau a yaco yani na veiwatini ena nodratou vale levu na Hales ni oti toka e dua na macawa.⁸ Sega ni bera, sa kaya sara o tamai Emma me raica na peleti koula, ia a kaya o Josefa ni rawa ga me raica ni tiko ena kena kato. A cudru o Issac, ka taura cake na kato lokataki ka tabea ka kena bibi, ia e se vakatitiqa tikoga. A qai kaya ni sega ni rawa vei Josefa me maroroya tiko e loma ni vale vakavo ga ke vakaraitaka vua na ka e tiko e loma.⁹

Ni tiko voli e kea o tamai Emma, ena sega ni rawarawa na vakavakadewa, ia saga vagumatua sara o Josefa. Ena veivuke nei Ema, a lavetaka e vuqa na veivolavolai duatani mai na peleti ki na draunipepa.¹⁰ Ni oti e vica na macawa, a saga sara me vakadewataki ira ena Urimi kei na Cumimi. Ena gadrevi vua me gumatua cake ka sega walega ni rai tiko ki na iyaya ni vakavakadewa. Ena gadrevi vua me yalomalumalumu ka vakabauta tiko ni vulica tiko na matanivola.¹¹

Ni oti e vica na vula, a gole mai o Martin ki Harmony. A kaya ni a vakila ni sa kacivi koya na Turaga me gole sara ki Niu Yoka me vakasalataki maivei ira na daunivosa ni gauna makawa. A nuitaka ni rawa me ra na vakadewataka na matanivola.¹²

A lavetaka tale o Josefa e vica na matanivola mai na peleti, vola na kena ivakadewa, ka solia na draunipepa vei Martin. A rai yani o koya kei Emma vei nodrau itokani ni sa gole yani ki na tokalau me laki veivosaki kei ira na daunivola.¹³

Ni sa yaco yani o Martin ki Niu Yoka, a laki raici Charles Anthon sara, e dua na parofesa ni vosa Latin kei na Kiriki ena Koliji o Columbia. E turaga gone o Parofesa Anthon—ka gone cake ena tinikalima na yabaki maivei Martin—ka kilai levu tu ena nona tabaka e dua na ivola kilai ni enisaikolopidia ni nodra itovo na kai Kiriki kei na Roma. A tekivu vakasokumuna tale tikoga na kedra italanoa na iTaukei Dina kei Amerika.¹⁴

E daunivola vakaivakarau o Anthon ka dau cata ni vakataotaki, ia a kidavaki Martin ka dikeva sara na matanivola kei na vakavakadewa a cakava kina o Josefa.¹⁵ E dina ga ni sega ni kila o parofesa na vosa vaka-Ijipita, a wilika oti eso na vuli ni vosa Ijipita ka kila na kedra irairai. Ni sa vakadigova na matanivola, a raica kina ni tautauvata eso kei na matanivola vaka-Ijipita ka kaya vei Martin ni sa dodonu vinaka na vakavakadewa.

A vakaraitaka vua o Martin eso tale na matanivola, ka vakadikevi ira o Anthon. A kaya ni ra sa matanivola mai na vuqa na veivosa ni gauna makawa ka solia sara vei Martin e dua na setivikiti ni ra sa dodonu vinaka. A vakatura talega me ra laki vakaraitaki na matanivola oqo vua e dua tale na daunivola o Samuel Mitchill, a qasenivuli tu e liu e Columbia.¹⁶

“Sa vulica vinaka tu o koya na veimataqali vosa ni gauna makawa vakaoqo,” a kaya o Anthon, “kau sega ni vakatitiqa ni na vakacegui iko.”¹⁷

A biuta sara o Martin na setivikiti ki nona taga, ia ni sa gole yani, a kacivi koya lesu mai o Anthon. A vinakata me kila a kunea vakacava o Josefa na peleti koula.

“E dua na agilosi ni Kalou,” a kaya o Martin, “a vakaraitaka vua.” A vakadinadinataka ni ivakadewa ni peleti ena veisautaka na vuravura ka na sega ni vakarusai. Ia oqo sa tu vua na kena ivakadinadina ni ra sa dodonu vinaka, sa na volitaka na nona qele ni teitei ka solia na kena ilavo me tabaki na ivakavakadewa.

“Mada meu raica na setivikiti,” a kaya o Anthon.

A tatara o Martin ki na nona taga ka solia vua. A qai dresulaka vakamatailalai ka kaya ni ra sega na agilosi veiqaravi. Ke vinakata o Josefa me vakadewataki na peleti, me na kauta mai Columbia me vakadewataka e dua na daunivola.

A vakamacalataka o Martin ni so na tiki ni peleti era dregati tu ka sega ni vakatarai vei Josefa me vakaraitaka vua e dua.

“Au na sega ni wilika rawa e dua na ivola e dregati tu,” a kaya o Anthon. A vakaroti Martin sara ni rairai lawakitaki koya tiko o Josefa. “Qarauni ira na daulawaki,” a kaya.¹⁸

A biuti Parofesa Anthon o Martin ka gole yani vei Samuel Mitchill. A ciqomi Martin vakavinaka, vakarogoca na nona italanoa, ka dikeva na matanivola kei na ivakadewa. A sega ni kila rawa na kena ibalebale, ia a kaya ni votu mai vua na matanivola vakadroini ni Ijipita ka veivolavolai ni dua na matanitu sa kawaboko.¹⁹

A biuta mai o Martin na siti ni oti ga vakalailai ka lesu ki Harmony, ka sa vakadeitaka vakalevu sara ni tiko dina vei Josefa na peleti koula kei na kaukauwa me vakadewataka. A kaya vei Josefa na nona veivosaki kei rau na parofesa ka sa vakadeitaka ke so na tamata vuku sara e Amerika era na sega ni vakadewataka rawa na ivola, sa na cakava ga o Josefa.

“Au sega ni rawa,” a kaya o Josefa, ni sa uabaleti tu ena cakacaka oqo, “niu sega ni vuli.” Ia sa kila tu ni sa vakarautaka tu na Turaga na iyaya ni ivakavakadewa me rawa ni vakadewataka kina na peleti.²⁰

A duavata kina o Martin. Sa lewa sara me lesu ki Palmyra, tuva vinaka nona bisinisi na nona bisinisi, ka lesu totolo mai me mai vunivola nei Josefa.²¹

Ena Epereli ni 1828, rau a vakaitikotiko o Emma kei Josefa ena dua na vale a batini Uciwai na Susquehanna, sega ni yawa mai na nodrau vale na nona itubutubu o Emma.²² Ia ena gauna e bukete tiko kina, sa dau vunivola tiko o Emma vei Josefa ni sa tekivu vakadewataka tiko na itukutuku makawa. Dua na siga, ni vakavakadewa tiko, sa tekivu me veilecakayaki na yagoi Josefa. “Emma, a wavoliti tu beka o Jerusalemi ena bai vatu?” a taroga.

“Io,” a kaya, ni nanuma ni tukuni tiko ena iVola Tabu.

“Oi,” a kaya ena vakacegu o Josefa, “Au a rere deu sa lawakitaki.”²³

A qoroqoro o Emma ni nona lecaika o watina ena itukutuku ni veigauna makawa kei na ivolanikalou a sega ni vakataotaka na vakavakadewa. A sega ni rawa mada ga vei Josefa me vola vata e dua na ivola. Ia ena veiauwa yadua e dabe tikivi Josefa toka ni tukuna tiko mai na itukutuku ka sega ni vukei ena dua na ivola se veivolavolai. Sa kila tu o Emma ni Kalou duadua ga ena vakauqeti Josefa me vakavakadewa me vaka sa cakava tiko.²⁴

Sa yaco na gauna, me sa lesu o Martin ki Palmyra me sa laki vunivola tale, me laki vakacegu o Emma ni bera ni vakasucu.²⁵ Ia na vakacegu a sega ni rawarawa. Na wati Martin, o Lucy, a guta me rau lako vata yani ki Harmony, ni rau tamata gugumatua dina.²⁶ Sa siqema tiko o Lucy ni gadreva tiko o Martin me tokoni Josefa vakailavo ka a cudru sara ni a gole duadua ga ki New York ka biu tu mai o koya. Na gauna sa kaya kina o Martin ni sa na gole tiko ki Harmony me veivuke ena vakavakadewa, sa sureti koya vakai koya me lako, ka vakadeitaka me raica na peleti.

Sa vaka e didivara tiko o Lucy, ni gauna e sega ni kila na ka era kaya tiko na tamata, eso na gauna e dau nanuma ni ra vakalialiai koya tiko. Sa lailai talega na nona gauna ga vakai koya. Ni sa sega ni vakaraitaka vua o Josefa na peleti, sa tekivu vakasaqaqara e loma ni vale, a yanaraka na katokau ni vuvale, kovate, kei na usana. Sa sega tale na digidigi nei Josefa me sa laki vunitaka ga na peleti e veikau.²⁷

Vakalailai ga sa biuta na vale o Lucy ka laki tiko kei na dua na neiba. Sa mani maroroya tale o Emma na nona katokau kei na kovate, ia sa laki tukuna tiko o Lucy vei ira na neiba ni via taura tiko o Josefa na ilavo nei Martin. Ni oti e vica na macawa na veivakacacani, sa lesu tale o Lucy i nodratou ki Palmyra.

Ni sa yaco tale na tiko vakacegu, rau sa vakavakadewa sara vakatotolo o Josefa kei Martin. Sa tubu cake tikoga o Josefa ena nona ilesilesi vakalou ni daurairai ka daunivakatakila. Ena nona rai tiko ena iyaya ni vakavakadewa se dua tale na vatu ni rairai, a rawa me vakavakadewa ni tiko e matana na peleti se ologi tiko ena dua na sulu lineni nei Emma ena teveli.²⁸

Ena loma taucoko ni Epereli, Me, kei na itekivu ni June, a vakarogoca toka o Emma na itautau ni nona tukuna tiko o Josefa na itukutuku makawa.²⁹ A vosa vakamalua ka matata, ka waraki Martin ena so na gauna me kaya mai “sa volai” ni sa taura rawa na ka a kaya mai o Josefa.³⁰ E dau taura talega na nona gauna o Emma me vunivola ka qoroya ni oti na veivakataotaki kei na cegu, a dau tomana tale o Josefa na vanua a cegu kina ni sega mada ga na veivakauqeti vakayalo.³¹

Sa yaco na gauna me sa sucu mai na luvei Emma. Sa vavaku mai na ibinibini ni draunipepa ni veika sa volai, ka sa vakadeitaka o Martin ke me wilika o watina na ka sa vakadewataki oti, ena raica na kena yaga ka na tarova nona vakataotaka tiko na nodratou cakacaka.³² Sa nuitaka talega ni na lomavinaka o Lucy ena nona sa mai vakayagataka tiko na nona gauna kei na ilavo me vukea na kena cabe na vosa ni Kalou.

Dua na siga, a kerea o Martin vei Josefa me vakadonuya me kauta na veika sa volai ki Palmyra me vica na macawa.³³ Ni nanuma lesu na ka a cakava o Lucy ni sikova mai na vale, a lomaleqataka sara o Josefa na vakasama oqo. Ia a gadreva me vakalomavinakataki Martin, ni a vakadinati koya ena gauna era a vakatitiqataka kina e lewe levu na nona vosa.³⁴

Ni sega ni vakadeitaka ena ka me cakava, a masu o Josefa me dusimaki, ka kaya na Turaga vua me kakua ni kauta o Martin na draunipepa volai.³⁵ Ia a vakadeitaka o Martin ke na laki vakaraitaka vei watina ena veisautaka na ka kece, ka vakamasuti Josefa tale me masu tale. A masu tale o Josefa, ia e tautauvata ga na kena isau. A sagai koya tale o Martin enai katolu ni gauna, ia, a mani vakatara na Kalou me rau cakava ga na lomadrau.

A kaya o Josefa vei Martin ni sa rawa me kauta na draunipepa volai me rua na macawa ke yalataka me lokataka tiko ka vakaraitaka duadua ga ki na vica ga ena vuvale. A yalayala kina o Martin ka lesu ki Palmyra, ka kauta tiko yani na draunipepa volai.³⁶

Ni sa gole o Martin, a rairai mai o Moronai ka taura tani maivei Josefa na iyaya ni vakavakadewa.³⁷

Na siga a biubiu kina o Martin, sa tekivu mosi rarawa o Emma ka vakasucuma e dua na gonetagane. A malumalumu ka tautauvimate na gone ka a sega ni bula balavu. Na ka rarawa oqo a malumalumu kina na yagoi Emma ka yalorarawa sara, ka voleka sara me a mate talega o koya. Sa qai qaravi koya tiko o Josefa, ka sega ni yawa mai vua.³⁸

Ni oti e rua na macawa, sa bula vinaka tale mai o Emma, ka sa vakasamataki Martin kei na draunipepa volai. “Au lomaleqa tiko,” a kaya vei Josefa, “kau sega ni vakacegu kau na sega ni tiko vinaka me yacova niu kila na cava sa cakava tiko kina o Harris.”

A vakamasuti Josefa me laki raici Martin, ia a sega ni via laivi koya o Josefa. “Mo laki kauti tinaqu mai,” a kaya, “me mai tiko vata kei au ni ko sa gole.”³⁹

Sa qai gole o Josefa ena qiqilevu ki na vualiku. A kana ka moce ga vakalailai ni sa lako tiko, ka rerevaka de sa vakacudruya na Turaga ena nona sega ni vakarorogo ni a kaya na Turaga me kakua ni kauta o Martin na draunipepa volai.⁴⁰

Sa cila tu na siga sa qai yaco yani ki nodrau vale na nona itubutubu e Manchester. Ratou sa vakarautaka tiko na Smith na katalau ka sa laki sureti mai o Martin me tomani iratou. Sa walu na kaloko, sa vakarau tu na kakana ka se bera ga mai o Martin. Sa tekivu lomaleqa o Josefa kei na nona vuvale ni ratou sa waraki koya tiko.

Ni sa oti e va na auwa, sa laurai ni sa gole tiko mai o Martin, ka taubale tiko mai vakamalua, ka rai sobu tikoga.⁴¹ A mai tu vakadua ena matamata, dabe e kea, ka daramaka sobu nona isala me ubia na matana. Sa qai gole mai loma ka dabe galugalu ka kana.

Sa wanonovi koya na matavuvale ni sa tomika cake na nona iyaya ni kana, me vakarau kana, a qai biuta sobu tale. “Sa yali na yaloqu!” a kaya cake, ka tabaka na yasani uluna. “Sa yali na yaloqu.”

A tucake vakasauri o Josefa. “Martin, o sa vakayalia beka na draunipepa volai?”

“Io” a kaya o Martin. “E sa yali kau sega ni kila evei.”

“Oilei, noqu Kalou, noqu Kalou,” a vutugu o Josefa, ka qumia na ligana ruarua. “Sa Yali Taucoko!”

Sa tekivu kakalawa ena fuloa. Sa sega ni kila na cava me cakava. “Lesu tale,” a vakaroti Martin. “Vakasaqara tale.”

“Sa sega na ka e caka rawa,” a kaya mai o Martin. “Au sa rai ena loma ni vale taucoko. Au a talaucaka na loga kei na lokoloko, kau kila ni sa sega e kea.”

“Meu na lesu beka vei watiqu ena itukutuku vakaoqo?” E rere o Josefa ni na rawa ni vakamatei Emma na itukutuku oqo. “Meu na qai rairai beka vakacava vua na Turaga?”

A saga o tinana me vakacegui koya. A kaya o tinana ni na rawa vua na Turaga me vosoti koya ke veivituni ena yalomalumalumu. Ia sa tagi sara tiko o Josefa, ka cudruvi koya vakai koya ni a sega ni talairawarawa vua na Turaga ena imatai ni gauna. Sa sega sara ga ni kana ena vo ni siga taucoko. A moce e kea o Josefa ka biubiu ena mataka lailai me gole ki Harmony.⁴²

Ni sa raica o Lucy ni sa gole, a bibi sara na yalona. Na veika kece e ratou nuitaka tiko mai vakamatavuvale—na veika kece a vakamarautaki iratou tu ena vica na yabaki—sa mai yali vakasauri.⁴³