“Na iSolisoli kei na Kaukauwa ni Kalou,” wase 6 ni Yalododonu: Na iTalanoa ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, Volimu 1, Na iVakatagedegede ni Dina, 1815–1846 (2018)

Wase 6: “Na iSolisoli kei na Kaukauwa ni Kalou”

WASE 6

Na iSolisoli kei na Kaukauwa ni Kalou

iVakatakilakila

iTovinaka

Ni sa lesu o Josefa ki Harmony ena vulai katakata ni 1828, a rairai tale mai vua ko Moronai ka kauta na peleti. “Ke o sa yalomalumalumu dina ka veivutuni,” a kaya na agilosi, “ko na taura tale enai ka ruasagavulu ka rua ni Sepiteba.”¹

Sa buto mai na vakasama i Josefa.² Sa kila o koya ni a cala ena nona vakawalena na lewa ni Kalou ka nuitaki Martin ena draunipepa volai. Ia oqo sa sega tale ni nuitaki koya na Kalou ena peleti se na iyaya ni vakavakadewa. Sa vakila ni sa donu vinaka me na totogitaki koya mai ko lomalagi.³

Ena lomabibi ena cala kei na veivutuni, a tekiduru, vakatusa na nona ivalavala ca, ka kerea me vosoti. A vakaraitaka na vanua a cala kina kei na cava me na vakavinakataka cake ke sa vakadonuya na Turaga me na vakavakadewa tale.⁴

Dua na siga ena Julai, ni taubale tiko mai vale o Josefa, a rairai mai vua o Moronai. A solia vua na agilosi na iyaya ni vakavakadewa, ka raica kina o Josefa e dua na itukutuku vakalou: “Na cakacaka, kei na ituvatuva, kei na inaki ni Kalou, ena sega ni rawa e dua e tarova, ena sega talega ni na mai tini botoilevu tu.”⁵

Era sa vosa veivakadeitaki, ia sa yaco mai kina na veivunauci. “Ia e vakacava sara na bibi ni nomu ivakaro,” a kaya na Turaga. “A sega ni dodonu mo rerevaka vakalevu na tamata mai vua na Kalou.” A qai vakaroti Josefa me dau qarauna vinaka na veika tabu. Na itukutuku ena peleti koula a bibi cake mai na irogorogo kei Martin se na gagadre nei Josefa me vakalomavinakataki ira na tamata. A vakarautaka na Kalou me vakavoutaka na Nona veiyalayalati makawa ka vakavulici ira na tamata mera vakararavi ga vei Jisu Karisito mera vakabulai kina.

A vakauqeti Josefa na Turaga me nanuma tiko na Nona loloma veivueti. “Mo veivutunitaka na veika ko sa cakava,” a vakarota, “ka mo digitaki tikoga kina.” A digitaki Josefa tale o Koya me Nona parofita ka daurairai. Ia a vakaroti koya me rogoca na Nona vosa.

“Vakavo walega kevaka o kitaka oqo,” a kaya o Koya, “ko na muduki tani ka vakataki ira tale na tamata e so, ni sa sega tale ni dua na nomu isolisoli.”⁶

Ena vula itubutubu o ya, rau a gole na itubutubu i Josefa ki na ceva ki Harmony. Sa voleka ni rua na vula mai na gauna a biubiu kina o Josefa mai vale e Manchester, ka rau se bera ni rogoci koya tale. Rau sa lomaleqataka de sa vakamalumalumutaki koya na revurevu ni vulai katakata. Ena vica ga na macawa, a mate na nona ulumatua, voleka ni mate talega o watina, ka vakayalia na draunipepa volai. Rau via vakadeitaka ni bula vinaka tiko o koya kei Ema.

Ni vo toka e dua na maile me rau yaco yani, rau sa marau vakalevu o Josefa Levu kei Lucy ni rau raici Josefa ni tucake tu mai liu e gaunisala, ena bula vinaka ka mamarau na kena irairai. A kaya vei rau ni sa vaka me sega ni nuitaka na Kalou, ka sa veivutunitaka na nona ivalavala ca, ka ciqoma na ivakatakila. A warulaki koya na veivunauci ni Turaga, ia me vakataki ira ga na parofita ni gauna makawa a vola na ivakatakila me ra wilika na tamata. Sai imatai ni gauna a vola kina na veika e kaya vua na Turaga.

A kaya talega o Josefa vei rau na nona itubutubu ni a vakalesuya mai o Moronai na peleti kei na iyaya ni vakavakadewa. A vaka me lomavinaka kina na agilosi, a nanuma lesu o Josefa. “A kaya vei au ni sa taleitaki au na Turaga ena vuku ni noqu yalodina kei na yalomalumalumu.”

Sa taqomaki vinaka tiko na itukutuku makawa ena loma ni vale, ena dua na kato ni iyaya. “Sa noqu vunivola tiko o Emma,” a kaya vei rau o Josefa, “ia a kaya na agilosi ni na tala mai na Turaga e dua me mai noqu vunivola, kau sa nuitaka ni na vakakina.”⁷

Ena vulai tubutubu e tarava, a kauta yani o Martin Harris ki Harmony e dua na itukutuku ca. Sa kauta ki valeniveilewai e dua na kudru o watina, ni o Josefa e veilawakitaka tiko ka lasutaka ni vakadewataka tiko na peleti koula. Sa namaka tiko kina o Martin me na samanitaki me laki vakadinadinataka e vale ni veilewai. Sa na tukuna kina ni a lasutaki koya o Josefa, ke sega ena veilewaitaki koya talega o Lucy ena veilawakitaki.⁸

Sa qai vakasaurarataki Josefa o Martin me vakaraitaka vua e vuqa tale na ivakadinadina ni sa ka dina na peleti. A vinakata me tukuna ena veilewai na veika kece e baleta na vakavakadewa, ia a lomaleqataka ni ra na sega ni vakabauti koya na tamata. Ia o Lucy, a vakasaqara taucoko na loma ni nodratou vale na Smith ka sega ni kunea kina na itukutuku makawa. E dina ga ni a vunivola tu nei Josefa ena rua na vula, a sega ni raica vakadua o Martin na peleti ka sega kina ni rawa me kaya ni a raica.⁹

A vakarogotaka kina o Josefa na taro oqo vua na Turaga ka ciqoma kina na kena isau vei nona itokani. A sega kina ni kaya na Turaga vei Martin na ka me tukuna ena veilewai, ka sega talega ni vakarautaka eso tale na ivakadinadina me yacova ni sa yalomalumalumu o Martin ka vakabauta tikoga. “Raica, kevaka era sa sega ni vakabauta na noqu vosa, era na sega talega ni vakabauti iko, na noqu tamata Josefa,” a kaya o Koya, “ia kevaka sa rawa mo vakaraitaka vei ira na veika kece au sa solia vei iko.”

A yalataka na Turaga me na lomani Martin, ia, kevaka ena vakayalomalumalumutaki koya vakataki Josefa ena vula ikatakata o ya, nuitaka na Kalou, ka vuli mai na nona caka cala. E ratou na raica na peleti na lewe tolu na ivakadinadina yalodina ena kena gauna, a kaya na Turaga, ka na rawa vei Martin me dua vei iratou ke tarova nona vakadonui tiko mai vei ira na tamata.¹⁰

Ni bera ni tinia na Nona vosa, a cakava na Turaga e dua na ivakaro. “Kevaka era na sega ni vakaukauwataka na lomadra na itabatamata oqo,” a kaya o Koya, “Au na qai tauyavutaka na noqu lotu.”¹¹

A vakasamataka sara o Josefa na vosa oqo ni sa lavetaka tiko o Martin na ivakatakila oqo. A vakarorogo sara o koya kei Ema ni sa wilika tale tiko mai o Martin na kena dodonu. Ni ratou sa wilika, a yaco mai na rumu o tamai Ema ka vakarogoca sara. Ni sa oti, a taroga sara se vosa nei cei o ya.

“Na vosa i Jisu Karisito,” a vakamacalataka o Josefa kei Ema.

“Au nanuma ni ka kece oqo e ka ga ni vakasama,” a kaya o Isaac. “Drau biuta laivi.”¹²

A sega ni muria na vosa nei tamai Ema o Martin, ka kauta ga na ilavelave ni ivakatakila ka vodo ena qiqi levu ki nodratou. A gole mai ki Harmony me vakasaqara na ivakadinadina ni peleti, ka sa gole yani oqo kei na dua na ivakatakila ni sa ka dina. Sa sega ni rawa me vakayagataka ena veilewai, ia a lesu ki Palmyra ni kila sa raici koya tiko na Turaga.

E muri, ni sa tu e matai turaga ni lewa o Martin, a cauraka ga e dua na ivakadinadina rawarawa, ka kaukauwa. Ni sa laveta na ligana ki lomalagi, sa vakadinadinataka na dina ni peleti koula ka kaya ni a solia wale vei Josefa e limasagavulu na dola me cakava kina na cakacaka ni Turaga. Ni sega na ivakadinadina me dina kina na veibeitaki nei Lucy, sa mai bokoca kina na kisi na mataveilewai.¹³

A sa tomana tikoga o Josefa na vakavakadewa, ka masulaka tiko vua na Turaga me tala mai e dua tale na vunivola.¹⁴

Ena gauna o ya mai Manchester, a tiko kei rau na itubutubu i Josefa e dua na cauravou o Oliva Kauderi. A gone mai vei Josefa o Oliva ena dua na yabaki, ia ena vulai itubutubu ni 1828 a tekivu qasenivuli tiko ena dua na maile ena ceva ni nodratou iteitei na Smith.

Era na dau tiko vata na qasenivuli kei na nodra matavuvale na nodra gonevuli, ka a rogoca kina o Oliva na veika baleti Josefa kei na peleti koula, ka kerea kina me tiko vata kei iratou na Smith. Taumada a vakataroga e vica na itukutuku mai vei iratou na matavuvale. Na draunipepa volai a butakoci kei na kena kaseti e kea a vakavuna me ratou lomaleqa kina ka galuvaka sara.¹⁵

Ia ena vula ibatabata ni 1828–29, ni vakavulici iratou tiko na luvei Smith o Oliva, e ratou sa nuitaki koya sara tiko. Ena gauna oqo, a lesu tiko mai o Josefa Levu mai Harmony kei na dua na ivakatakila ni sa vakarau tekivutaka na Turaga e dua na cakacaka veivakurabuitaki.¹⁶ Ena gauna oqo sa vakaraitaka tiko o Oliva ni sa vakasaqara tiko vakaidina na dina, ka rau sa tukutuku kina vua na itubutubu i Josefa ni sa vakalou na veikacivi ni luvedrau.¹⁷

A muloni Oliva na veika rau a kaya vua, ka sa lomana dina me veivuke ena vakavakadewa. Me vakataki Josefa, a rarawataka o Oliva na veimatalotu vou ka vakabauta ni Kalou sa dau cakamana ka se vakatakila tikoga mai na Lomana vei ira na tamata.¹⁸ Ia rau tu sara vakayawa o Josefa kei na peleti koula, ka sega tu ni kila o Oliva mena vukea vakacava na cakacaka ke tiko ga e Manchester.

Dua na siga ni vulai tubutubu, ni sa taubi toka na uca ena nodratou vale na Simici, sa kaya sara o Oliva ni sa vinakata me gole ki Harmony me laki vukei Josefa ni sa cava na gauna ni vuli. Rau sa qai kerei koya o Lucy kei Josefa Levu me taroga na Turaga ke sa dodonu na nona gagadre.¹⁹

Ni sa laki davo, a masu vuni o Oliva me kila ke sa dina na veika sa rogoca baleta na peleti koula. Sa qai vakaraitaka vua na Turaga e dua na raivotu baleta na peleti kei na sasaga nei Josefa me vakadewataka. Sa qai vakila vua e dua na vakacegu ni yalo, ka sa kila kina me sa volodia me vunivola nei Josefa.²⁰

A sega ni tukuna o Oliva vua e dua na nona masu. Ia ni sa oti na gauna ni vuli, a taubale yani kei Samuel na taci Josefa ki Harmony, e dua na drau vakacaca na maile na kena yawa. A batabata ka soso na gaunisala mai na uca ni vulai tubutubu, ka mavoa na yavai Oliver ena uca cevata ni rau yaco yani kei Samuel ena nodrau katuba o Josefa kei Ema. Ia a maqusa me sotavi rau na veiwatini ka raica e matana na cakacaka ni Turaga vua na parofita cauravou.²¹

Ni sa yaco yani o Oliva ki Harmony, e vaka sa dau tu ga e kea. Rau a veivosaki kei Josefa ka bogi levu sara, ka vakarogoca na nona italanoa, ka sauma na nona vakatataro. E kilai levu ni tamata vuli vinaka o Oliva, ka ciqoma sara o Josefa na nona kerea me sa vunivola.

Ni sa yaco yani o Oliva, sa vaqaqacotaka sara o Josefa na vanua me na cakacaka kina. A kerei Oliva me vola e dua na veiyalayalati me yalataka kina o Josefa me na sauma vei nona momo na vale rau tiko kina kei Ema, vakakina na vale ni manumanu, vanua ni teitei, kei na uciwai lailai voleka e kea.²² Ena nodrau vakasamataka na bula nei luvedrau, rau sa mani vakadonuya na veiyalayalati o ya ka yalataka ni rau na vukea na vakamaravutaki ni nodra lomaleqataki Josefa tiko na tamata e kea.²³

Ena gauna oqo, rau sa tekivu vakavakadewa o Josefa kei Oliva. Rau cakacaka vata vakavinaka sara, ena veimua ni macawa, vata kei Emma ena rumu vata ga ni cakava tiko na nona cakacaka ni veisiga.²⁴ Eso na gauna a vakavakadewa o Josefa ena nona raica tiko na iyaya ni vakavakadewa ka wilika Vakavalagi na matanivola era tiko ena peleti.

E dau vakawasoma nona raica ni sa veirauti ga e dua na vatu ni rairai. E dau biuta na vatu ni rairai e loma ni nona isala, rai yani e loma ni isala me tabonaka na rarama, ka raica na vatu. Na rarama mai na vatu e qai dau ramase ena buto, ka laurai mai na vosa e cavuta yani o Josefa ka vola sara tiko o Oliva.²⁵

Ena veidusimaki ni Turaga, a sega ni saga o Josefa me vakadewataka tale na veika a vakayalia. Ia, a tomana tikoga yani ki liu kei Oliva na itukutuku makawa. A vakaraitaka mai na Turaga ni sa vakayarayarataki ira tiko na tamata o Setani me ra mai kovea na draunipepa, veisautaka na vosa, ka vakayagataka me lomatarotarotaki kina na vakavakadewa. Ia a vakadeitaka na Turaga vei Josefa ni sa vakauqeti ira na parofita ni gauna makawa era a vakarautaka na peleti mera okata kina e dua tale na itukutuku taucoko era a yali.²⁶

“Au sa kitaka oqo meu vakamaduataki ira kina era sa vakatanitaka na noqu vosa,” a kaya na Turaga vei Josefa. “Au na vakaraitaka vei ira ni noqu yalomatua e uasivia sara na ilawaki qaseqase ni tevoro.”²⁷

E marautaka tiko vakalevu o Oliver ni mai vunivola tiko nei Josefa. Ena veisiga yadua, ena rogoci nona itokani ni cavuta tiko mai na itukutuku makawa veicurumaki ni rua na kawatamata lewelevu, na Nifaiti kei na Lemanaiti. A vulici ira na tui ivalavala dodonu kei ira era ivalavala ca, kei ira na tamata era a vesuki ka sereki, vakakina e dua na parofita ni gauna makawa a vakayagataka na vatu ni rairai me vakadewataka na itukutuku makawa a tauri mai na vanua a sinai tu ena sui. Me vakataki Josefa, na parofita o ya e a daunivakatakila ka daurairai a vakalougatataki tu ena isolisoli kei na kaukauwa ni Kalou.²⁸

Na itukutuku makawa o ya a vakadinadinataki Jisu Karisito tiko ena veigauna, ka raica o Oliver na nodra veiliutaki na parofita ena lotu makawa kei na nodra cakacaka ni Kalou na tagane kei na yalewa.

Ia e lomatarotaro vakalevu tikoga o Oliver me baleta na cakacaka ni Turaga, ka guta na yalona mera saumi mai. A kerea o Josefa e dua na ivakatakila ena Urimi kei na Cumimi, ka a sauma mai na Turaga. “O koya oqo, kevaka ko na kerea vei au, ena soli vei iko,” a kaya o Koya. “Ia kevaka ko na taroga, ko na kila na veika vuni e levu ka veivakurabuitaki.”

A vakauqeti Oliver talega na Turaga me nanuma tiko na ivakadinadina a ciqoma ni bera ni gole mai ki Harmony, ka sa taura matua tiko o koya. “Au a sega li ni vakaceguya kina na lomamu? Ai vakadinadina cava tale ko gadreva me uasivia na ivakadinadina sa solia na Kalou?” a taroga na Turaga. “Ni kevaka au sa tukuna vei iko na veika e sega tale na tamata e kila, e sega li ni nomu ivakadinadina ko ya?”²⁹

A kurabui sara kina o Oliver. A kaya sara kina vei Josefa na nona masu vuni kei na ivakadinadina vakalou sa ciqoma kina. E sega ni dua tale me kila rawa vakavo ga na Kalou, a kaya, ka sa kila kina ni sa ka dina na cakacaka oqo.

Rau a tomana tale na cakacaka, ka sa vakasamataka o Oliver ke sa rawa talega me vakavakadewa.³⁰ E vakadinata ni sa rawa me cakacaka na Turaga ena iyaya ni cakacaka me vakataka na vatu ni rairai, ka sa dau vakayagataka e dua na itoko me kunei na wai kei na vatu talei. Ia e sega ni vakadeitaka ke na cakacaka rawa na nona itoko oqo ena kaukauwa ni Kalou. E se ka vuni tikoga vua na kena tauri na ivakatakila.³¹

A kauta tale o Josefa vua na Turaga na lomatarotaro nei Oliver, ka kaya mai na Turaga vei Oliver ni sa tu vua na kaukauwa me kerea na kila-ka ke kerea ena vakabauta. A vakadeitaka na Turaga ni itoko nei Oliver e cakacaka ena kaukauwa ni Kalou, me vakataka na itoko nei Eroni ena Veiyalayalati Makawa. A qai vakavulici Oliver vakalevu ena veika ni ivakatakila. “Au na tukuna ki na nomu vakasama kei na vu ni yalomu, ena Yalo Tabu.” a kaya o Koya. “Raica, sai koya oqo na yalo ni ivakatakila.”

A kaya talega vei Oliver ni sa rawa me vakadewataka na itukutuku makawa me vakataki Josefa, ia me vakararavi ga ena vakabauta. “Mo nanuma,” a kaya na Turaga, “ni sega na vakabauta ko na sega ni rawata e dua na ka.”³²

Ni oti na ivakatakila, sa marau vakalevu o Oliver ni sa na vakavakadewa. A muria na ivakaraitaki nei Josefa, ia ni sega ni yaco rawarawa mai na vosa, sa tekivu me lomaleqa ka veilecayaki.

Sa raica o Josefa na sasaga nei nona itokani ka lomani koya sara. A taura e dua na gauna me moica na yalona kei na nona vakasama ki na cakacaka ni vakavakadewa, ia a nanuma o Oliver ni na mataitaka sara vakatotolo. E sega ni se taucoko ni tiko e dua na isolisoli vakayalo. E gadrevi mena cukiraka ka vakatorocaketaka ni toso na gauna me vakayagataki ena cakacaka ni Kalou.

Sa totolo sara na nona guce o Oliver ena vakavakadewa ka tarogi Josefa na vuna a sega ni gugumatua kina.

Sa qai taroga na Turaga o Josefa. “Ko a nanuma niu na solia vei iko, ia ko a sega mada ni vakasamataka mo a kerea ga vei au,” a sauma na Turaga. “Sa dodonu mo vakasamataka vakavinaka ena nomu vakasama; oti e dodonu mo qai taroga vei au kevaka e sa dodonu.”

A vakasalataki Oliver na Turaga me vosota mada. “Ia, e se sega ni ganita mo se vakavakadewa oqo,” a kaya o Koya. “Na cakacaka ko sa kacivi mo qarava sai koya mo daunivolavola nei Josefa na noqu tamata.” A yalataka vei Oliver eso tale na madigi me qai vakavakadewa kina vakamalua, ia ena gauna oqo me sa na vunivola mada ka me daurairai o Josefa.³³