Ko e Halá
ʻOku taha pē ʻa e hala ki he fiefiá mo e fiemālié. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Halá.
Sīsū Kalaisi, ‘Ālifa mo e ʻŌmeka ko e Kamataʻanga mo e Ngataʻanga
“Naʻe ʻi he kamataʻangá ʻa e Folofolá, pea naʻe ʻi he ʻOtuá ʻa e Folofolá, pea ko e ʻOtuá ʻa e Folofolá …
“Naʻe ʻiate ia ʻa e moʻuí; pea ko e moʻuí ko e maama ia ʻo e tangatá.”1
Naʻá Ne folofola: “Ko au ko e ʻĀlifá mo e ʻŌmeká, ko Kalaisi ko e ʻEikí; ʻio, ko au ia, ko e kamataʻangá mo e ngataʻangá, ko e Huhuʻi ʻo e māmaní.”2
Naʻá Ne folofola: “Ko ia ʻe inu ʻi he vai te u foaki kiate iá, ʻe ʻikai ʻaupito toe fieinu ia; ka ko e vai te u foaki kiate iá ʻe ʻiate ia ko e matavai mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá.”3
Naʻá Ne folofola: “Ko au ko e mā ʻo e moʻuí: ko ia ʻoku haʻu kiate aú, ʻe ʻikai ʻaupito fiekaia; pea ko ia ʻoku tui kiate aú, ʻe ʻikai ʻaupito fieinu ia.”4
Naʻá Ne folofola, “Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí.”5
Naʻá Ne folofola ʻo pehē: “Ko au ko e toetuʻu, mo e moʻui: ko ia ʻoku tui kiate aú, ka ne mate ia, ʻe moʻui pē ia:
“Pea ko ia ʻoku moʻui mo tui kiate aú, ʻe ʻikai ʻaupito mate ia.”6
Naʻá Ne folofola, “Ko au ko e halá, mo e moʻoní, pea mo e moʻuí: ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí, kae ʻiate au.”7
Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Halá. Ko Ia ʻa e Māmá mo e Moʻuí, Maá mo e Vaí, ko e Kamataʻangá mo e Ngataʻangá, ko e Toe Tuʻú mo e Moʻuí, ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní, ko e Moʻoní, pea mo e Halá.
ʻOku taha pē ʻa e Hala ki he fiefiá mo e fiemālié. Ko Ia ʻa e Halá. ʻOku fakavalevale ke foua ha hala kehe ʻo tatau ai pē ha toe faʻahinga hala kehe.
ʻOkú Ne foaki mai ha matavai ʻo e vai moʻuí. Ko ʻetau fili pē ke inu ai pea ʻikai toe fieinua, pe ko e ʻikai ke tau tali ia pea tau nofo fieinua ai pē.
Ko Ia e Mā ʻo e Moʻuí. Te tau fili ke kai ai pea ʻikai toe fiekaia, pe ko e ʻikai ke tau tali ia ka tau nofo fiekaia pē.
Ko Ia ʻa e Maama ʻo Māmaní. Ko ʻetau fili pē ke muimui ʻiate Ia pea toe lelei ange ʻetau vakaí, pe ko e ʻikai ke tau tali ia pea tau nofo fakapoʻuli ai pē.
Ko Ia ʻa e Toe Tuʻú mo e Moʻuí. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Ko e lea ʻoku ou lea ʻaki kiate kimoutolú, ko e laumālié ia pea mo e moʻuí.”8 Ko ʻetau fili pē pe te tau ako kiate Ia mo maʻu ʻo toe lahi ange ʻi he moʻuí,9 pe ko e ʻikai ke tau tali ia pea tau nofo maʻu ai pē.
Ko Ia ʻa e Fakamoʻui ʻo māmaní. Ko ʻetau fili pē ke tali ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne Fakaleleí pea fakamaʻa mo fakahaohaoaʻi kitautolu, ke tau taau ke maʻu Hono Laumālié pe ko e ʻikai ke tau tali ia pea tau nofo tuēnoa mo ʻuli ai pē.
Ko Ia ʻa e Halá.
ʻOku ʻIkai mo Ha Toe ʻOtua Kehe
“ʻOku mau tui ki he ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá, pea ki Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, pea ki he Laumālie Māʻoniʻoní.”10 Naʻe tali pea fakahoko e palani ʻa e Tamaí ʻe he ʻAló koeʻuhí ke tau maʻu ʻa e Laumālie ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e hala ʻo e Tamaí ko e hala pē ia ʻo e ʻAló. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “ʻOua naʻá ke maʻu mo au ha ʻOtua kehe ʻi hoku ʻaó.”11
Ko e ʻOtuá pē te Ne lava ʻo tāpuakiʻi kitautoutolú. Ko Ia pē te Ne lava ʻo poupouʻi kitautolú. Ko Ia pē te ne lava ʻo ʻai ke tā hotau mafú pea mo ʻetau mānavá. Ko Ia pē te Ne lava ʻo fakatolonga mo maluʻi kitautolú. Ko Ia pē te Ne lava ʻo ʻomi ha mālohi ke kātakiʻi e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Ko Ia pē te Ne lava ʻo ‘omi ha mālohi, ʻilo, melino mo e fiefiá. Ko Ia pē te Ne lava ʻo fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá. Ko Ia pē te Ne lava ʻo fakamoʻui kitautolú. Ko Ia pē te Ne lava ʻo liliu kitautolu pea ngaohi ha laumālie ʻoku faka-ʻOtua. Ko Ia pē te Ne lava ʻo fakafoki kitautolu ki Hono ʻaó. Pea te Ne fai e meʻa kotoa ko iá, ʻo kapau te tau manatuʻi Ia pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Ko e hā leva te tau faí? Te tau manatuʻi Ia pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Ko e meʻa totonu pē ia ke faí.
ʻOku Papitaiso ʻAki ʻe Sīsū ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní
Naʻe pehē ʻe Sione Papitaiso neongo naʻá ne papitaiso ʻaki e vaí, ka naʻe haʻu ʻa Sīsū ia ke papitaiso “ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.”12
ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻi he moʻuí ni ʻe mahuʻinga ange ʻi he meʻafoaki faka-ʻOtua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e tupuʻanga Ia ʻo e fiefiá, melinó, ʻiló, mālohí, tatakí, loto-falalá, ʻofá, mo e meʻa kotoa pē ʻoku leleí. Fakataha mo e Fakaleleí, ko e mālohi ia te ne lava ke liliu kitautolu mo fakamālohia hotau ngaahi vaivaí. Fakataha mo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e mālohi ia ʻoku silaʻi ʻaki ʻa e malí mo e fāmilí ki he taʻengatá.13 Ko e mālohi ia ʻe lava ai e ʻEikí ʻo fakahaaʻi Ia kiate kinautolu ʻoku tui kiate Iá.14 ʻOku makatuʻunga e meʻa lelei kotoa pē ʻi hono maʻu mo pukepuke e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku fakafalala e meʻa kotoa pē ki ai.
Koeʻuhí ko e taumuʻa ko ʻení, naʻe hāʻele ai ʻa Sīsū Kalaisi ki he ngoue ko Ketisemaní, peá Ne ikunaʻi ai e angahalá koeʻuhí ko kitautolu. Naʻá Ne toʻo kiate Ia ʻetau ngaahi angahalá. Naʻá Ne kātakiʻi e tautea ʻo ʻetau ngaahi faihalá. Naʻá Ne totongi e mahuʻinga ʻo hotau akoʻí. ʻOku ʻikai te u ʻilo pe naʻe anga fēfē ʻEne malava ke fai ʻa e meʻa naʻá Ne faí. ʻOku ou ʻiloʻi pē naʻá Ne fai ʻa e meʻa naʻá Ne faí pea ʻi Heʻene fai iá, ʻe lava ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá kae lava ke fakakoloaʻi kitautolu ʻaki Hono mālohí. ʻOku makatuʻunga ai ʻa e meʻa kotoa pē. Ko e hā leva e meʻa te tau faí? Te tau “toʻo kiate [kitautolu] ʻa e huafa ʻo e ʻAló, pea manatu maʻu ai pē kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú ʻa ia kuó Ne tuku kiate [kitautolú]; koeʻuhí ke ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa Hono Laumālié.15 ʻOku fakafalala ki ai e meʻa kotoa pē.
“ʻOku Faingofua ʻEku Haʻamongá, pea Maʻamaʻa ʻEku Kavengá”
Ko e taha e ngaahi fakakaukau ʻiloa mo manakoa ʻa e tangatá ko e “moʻui ʻi he founga pē ʻaʻau, fai pē hoʻo meʻa ʻa koe, fai pē ho lotó, pea ʻoua naʻa tuku ke talaatu ʻe he niʻihi kehé ʻa e meʻa ke faí.” Naʻe folofola e ʻEikí ʻo pehē, “Ko au ko e Halá.”16 Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Muimui ʻiate au.”17 Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kimoutolú? Ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ke mou hangē pē ko aú.”18
ʻOua naʻá ke fakakaukau he ʻikai te ke lava. Mahalo naʻa tau fakakaukau he ʻikai ke tau lava ʻo muimui ʻiate Ia koeʻuhí ko e māʻolunga ʻa Hono tuʻunga ʻulungāangá pea hangē ai he ʻikai lava ke aʻusiá. Mahalo naʻa tau fakakaukau ʻoku fuʻu faingataʻa, māʻolunga, lahi mo taumamaʻo he taimí ni. ʻOua naʻá ke teitei tui pehē. Neongo ʻoku māʻolunga taha pē e tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí, ʻoua muʻa naʻa tau fakakaukau ko e tokosiʻi pē te nau lava ʻo aʻusia iá.
ʻE lava ʻe he meʻá ni ʻo takihalaʻi kitautolu. ʻOku tau ʻilo ʻi he moʻuí ko e meʻa ʻoku faingataʻa tahá ʻa e ngaahi lavameʻa māʻolunga tahá ʻo laka ange ia ʻi ha faʻahinga ngāue ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ko ia ai ko e tokosiʻi pē te nau ikunaʻi iá. Ko e māʻolunga ange ʻa e tuʻunga ʻulungāangá ko e tokosiʻi ange ia ʻa e kakai te nau ikunaʻi iá. Ko e māʻolunga ange ʻa e tuʻunga moʻuí, ko e tokosiʻi ange ia ʻa e niʻihi te nau lava ke aʻusia iá.
Ka ʻoku ʻikai peheni ʻa e meʻá ni ia, he ʻoku ʻikai tatau ʻa e meʻa ʻoku tau foua ʻi he māmaní he ʻoku ʻikai ko ha feinga fakaetangata ʻeni, ko e ngāue ʻa e ʻOtuá. Ko e ngāue ia ʻa e ʻOtuá pea ko Hono “ nāunaú ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”19 ʻOku ʻikai ai ha meʻa te ne fakatataua ia. ʻI ha feituʻu. ʻI ha taimi.
ʻOku ʻikai ha akoʻanga, palani, polokalama pe fokotuʻutuʻu ʻa e tangatá te ne maʻu e mālohi huhuʻi mo e liliu ʻoku fai ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko ia ai, lolotonga e māʻolunga taha e fakaafe e ʻEikí ke muimui ʻiate Iá, ʻoku malava pē ke aʻusia ia ʻe he tokotaha kotoa, ʻo ʻikai koeʻuhí ʻoku malava ke fai ia, ka koeʻuhí ko Ia, pea ʻokú Ne malava ke tokoniʻi foki kitautolu. “ʻOku mau tui ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí [ʻa e tokotaha kotoa, moʻuí mo e pekiá], tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.”20
ʻOku ʻikai faingataʻa e hala ʻo e ʻEikí. ʻOku faingataʻa e moʻuí, kae ʻikai ko e ongoongoleleí. “ ʻOku totonu ke ʻi ai ʻa e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē”21 ʻi he feituʻu kotoa pē, maʻá e tokotaha kotoa pē. ʻOku faingataʻa e moʻuí kiate kitautolu kotoa, ka ʻoku toe faingofua pē foki e moʻuí. ʻOku ua pē ʻetau filí.22 Ko ʻetau fili ke muimui ki he ʻEikí pea maʻu Hono mālohí mo e melinó, māmá, ʻiló, loto falalá, tatakí, ʻofá mo e fiefiá pe ko ʻetau ʻalu ʻi ha hala ʻoku kehe ʻo fononga toko taha—ʻo ʻikai maʻu ʻEne poupoú, ʻikai maʻu Hono mālohí, ʻikai ha tataki ʻi he fakapoʻulí, puputuʻú, veiveiuá, loto-mamahí mo e ongoʻi liʻekiná. Pea ʻoku ou fehuʻi ai, ko e fē nai e hala ʻoku faingofua angé?
Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.
“Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; … pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié ki homou laumālié.
“He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻama ʻeku kavengá.”23
ʻOku faingataʻa e moʻuí, ka ʻoku toe faingofua pē. ʻAlu ʻi he halá pea ʻoua ʻe loto-foʻi. Hokohoko atu ai pē ai. ʻOua naʻá ke foʻi pea te ke ikuna.
ʻOku taha pē ʻa e hala ki he fiefiá mo e fiemalié. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Halá. ʻOku fakavalevale ke tau foua ha hala kehe ʻo tatau ai pē ha toe faʻahinga hala kehe.
ʻOku ou fakamoʻoni ʻo kau kiate Ia, ko Sīsū Kalaisí, ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtua moʻuí, ko Ia ʻa e Mā ʻo e Moʻuí, ko Ia ʻa e Moʻoní, Ko Ia ʻa e Toe Tuʻú mo e Moʻuí, ko Ia ʻa e Fakamoʻuí mo e Maama ʻo Māmaní. Ko Ia ʻa e Halá, ʻa e Hala pē ʻe tahá.
ʻOku ou fakatauange te tau maʻu e fakakaukau lelei ke muimui ʻiate Ia. ʻI hono huafa toputapú, ʻa ia ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.