Ko ha Sitepu ʻe Taha ke Ofi Ange ki he Fakamoʻuí
Ko e uluí ʻa e taumuʻa ʻo e ako mo e akoʻi kotoa ʻi he ongoongoleleí. ʻOku ʻikai tuʻo taha pē ʻa e hoko ʻa e uluí. Ko e fatongia ia he kotoa ʻo e moʻuí ke hoko ʻo tatau ange mo e Fakamoʻuí.
Na‘e kau ki he Liahoná mo e Ensign ha fakamatala na‘á ku fa‘u ‘i he fa‘ahita‘u māfana kuo ‘osí. Na‘e ‘īmeili mai hoku fohá ‘o pehē mai, “‘E Teti, ‘e lelei kapau te ke fakahā mai ‘a e taimi ‘e kau mai ai ha fakamatala na‘á ke fa‘u.” Na‘á ku tali ange, “Ko ‘eku feinga pē ke ‘ilo‘i pe ‘okú ke lau ‘a e ngaahi makasini ‘a e Siasí.” Na‘á ne tohi mai ‘o fakahā mai na‘e lava‘i ‘e hono ‘ofefine ta‘u 10 “‘a e sivi ko iá. Na‘á ne ‘omi ‘a e Ensign mei he puha meilí, ‘o ha‘u mo ia ki fale, ‘o ne lau. Hili ia peá ne ha‘u ki homa lokí ‘o faka‘ali‘ali mai kiate kimaua ho‘o fakamatalá.”
Na‘e lau ‘e hoku mokopuná ‘a e Ensign tu‘unga ‘i he‘ene fie akó. Na‘á ne ngāue ‘iate ia pē ‘i he‘ene faka‘aonga‘i ‘ene tau‘atāina ke filí. Na‘e toki fakangofua ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ha ngaahi ma‘u‘anga tokoni fakaako fo‘ou ma‘á e to‘u tupú, ‘a ia te ne poupou‘i ‘a e holi na‘a nau tupu hake pē mo iá ke nau ako, mo‘ui ‘aki, mo vahevahe ‘a e ongoongoleleí. ‘Oku maʻu atu ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ke ngāue ʻaki ʻi he ʻinitanetí. Te tau kamata ngāue ʻaki ʻeni ʻi he ngaahi lokiakó ʻi Sānuali.
Ko e taimi ko ia na‘e faiako ai ‘a e Fakamo‘uí, na‘e mahu‘inga taha pē ‘a e tau‘atāina ke fili ‘a e tokotaha akó. Na‘e ‘ikai ngata pē ‘i He‘ene fakahā ‘a e me‘a ke ako‘í ka mo e anga foki ‘o hono ako‘í. Na‘á Ne tokanga taha ki he ngaahi fiema‘u ‘a e tokotaha akó. Na‘á Ne tokoni‘i ‘a e kakai fakafo‘ituituí ke nau ‘ilo‘i ‘a e mo‘oní ‘iate kinautolu pē.1 Na‘á Ne fanongo ma‘u pē ki he‘enau ngaahi fehu‘í.2
‘E tokoni‘i kitautolu kotoa ‘e he ngaahi ma‘u‘anga tokoni fakaako fo‘ou ko ‘ení ke tau ako mo faiako ‘i hotau ngaahi ‘apí mo e loki akó ‘i he founga ‘a e Fakamo‘uí.3 Te tau tali ‘i he‘etau fai iá ʻa ʻEne fakaafe ke tau “ha‘u, ‘o muimui ‘iate [Iá],”4 ʻo hangē ko hono akoʻi lelei ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heilí. Na‘á ku mamata ‘i he lolotonga hono fa‘u e ngaahi ma‘u‘anga tokoni ko ‘ení, ki he fealēlea‘aki fakataha ‘a e kau taki mo e kau faiako ‘i he ngaahi houalotú mo e seminelí mo e ngaahi mātu‘á koe‘uhí ke nau lava ‘o fakalato ‘a e ngaahi fie ma‘u ‘a ‘enau kau akó. Kuó u mamata ki he ako ‘a e kau finemuí ‘i he‘enau ngaahi kalasí, kau talavoú he‘enau ngaahi kōlomu ‘i he Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné, mo e to‘u tupú ‘i he Lautohi Faka-Sāpaté, ke ngāue ‘aki ‘enau tau‘atāina ke filí pea ngāue ‘iate kinautolu pē.
Na‘e fifili ha faiako Lautohi Faka-Sāpate ‘e taha ʻi he to‘u tupú pe ‘e fēfē ha‘ane tokoni‘i ha ongo talavou na‘á na faingataʻaʻia fakaʻatamai ke na ngāue ‘iate kinaua pē. Ko e taimi na‘e fakaafe‘i ai ‘e he faiakó ‘a e kalasí ke nau vahevahe ‘a e me‘a kuo nau akó, na‘á ne hoha‘a telia na‘a ‘ikai tali ‘e he ongo tamaikí ‘ene fakaafé. Ka na‘e ‘ikai ke na fakafisi. Na‘e tu‘u hake ‘a e toko taha ke ako‘i ‘a e me‘a kuó ne akó, peá ne fakaafe‘i hono kaungā ako ne faingataʻaʻia fakaʻatamai ke tokoni ange kiate ia. Ko e taimi ne faingata‘a‘ia ai ‘a e ‘uluakí, ne tokoni‘i ia ‘e hono kaungā akó ‘i ha‘ane fafana fakalotolahi atu ki ai ke ne ongo‘i ‘oku lelei pē ‘ene me‘a ‘oku faí. Na‘á na faiako fakatou‘osi he ‘aho ko iá. Na‘á na ako‘i ‘a e meʻa na‘e ako‘i ‘e he Fakamo‘uí, peá na ako‘i mo e anga ‘o e faiako ‘a e Fakamo‘uí. Ko e taimi ne faiako ai ‘a e Fakamo‘uí, na‘á Ne faiako ‘i He‘ene ‘ofa ki he tokotaha na‘á Ne ako‘í, ‘o hangē ko e me‘a na‘e fai ‘e he kaungā akó ki hono kaume‘á.5
Ko e taimi ‘oku tau ako mo ako‘i ai ‘Ene folofolá ʻi Heʻene foungá, ‘oku tau tali ai ‘Ene fakaafe ke tau “ha‘u, ‘o muimui ‘iate [Iá].” ‘Oku tau muimui ‘iate Ia ‘i he sitepu ki he sitepu. ‘Oku tau ‘unuʻunu atu ke ofi ange ki he Fakamo‘uí ‘i he sitepu kotoa pē. ‘Oku tau liliu. ‘Oku ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí ‘oku ‘ikai hoko faka‘angataha ‘a e tupulaki fakalaumālié. Ko e taimi kotoa pē ‘oku tau tali ai ʻEne fakaafé pea tau fili ke muimui ʻiate Ia, ‘oku tau fakalakalaka ai ‘i he hala ki he ului kakató.
Ko e uluí ‘a e taumu‘a ‘o e ako mo hono ako‘i kotoa pē ‘o e ongoongoleleí. ‘Oku ‘ikai ke hoko tu‘o taha pē ‘a e uluí. Ko ha me‘a ia ke tulifua ki ai ‘i he‘ete mo‘uí kotoa, ke te hoko ‘o hangē ko e Fakamo‘uí. Na‘e fakamanatu mai ‘e ‘Eletā Tāleni H. ʻOakesi kiate kitautolu ‘oku ‘ikai fe‘unga ‘a e “ʻiloʻí pē. Pea ‘oku fie ma‘u ‘i he uluí, ke te fakahoko mo aʻusia ia.”6 ‘Oku hoko ai ‘a e ako ke te uluí ko hano hokohoko fakahoko ia ‘o e ‘ilo‘í, ngāue‘í mo e aʻusiá. ‘Oku pehē pē mo e fie ma‘u ‘i he ako‘i ke fakauluí ‘a e ngaahi tefito‘i tokāteline, ngaahi fakaafe ke ngāue, mo e ngaahi tāpuaki ‘oku tala‘ofa maí.7 ‘Oku tau tokoni‘i ‘a e tokotaha akó ke ne ilo‘i, ‘i he taimi ‘oku tau ako‘i ai ‘a e tokāteline mo‘oní. Ko e taimi ‘oku tau fakaafe‘i ai ‘a e ni‘ihi kehé ke ngāué, ‘oku tau tokoni‘i ai kinautolu ke nau fakahoko mo mo‘ui ‘aki ‘a e tokāteliné. Pea ‘oku liliu kitautolu ‘i he taimi ‘oku hoko mai ai ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofa mai ‘e he ‘Eikí. Te tau lava ai ‘o hoko ko ha tangata fo‘ou ‘o hangē ko ‘Alamaá.8
‘Oku ʻi ai ha tefito‘i taumu‘a pē ‘e taha ‘o e ngaahi ma‘u‘anga tokoni fakaako ma‘á e to‘u tupú: ke tokoni‘i kinautolu ke nau ului ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. Na‘á ku toki mamata ʻi hano ʻiloʻi ʻe ha talavou ‘i ha kalasi Lautohi Faka-Sāpate, ‘a e mo‘oní ‘iate ia pē. ‘I he‘eku ʻilo ʻokú ne faingataʻaʻia fekauʻaki mo e Fakaleleí ʻi heʻene moʻuí, na‘á ku fehu‘i ange pe kuó ne ongo‘i ʻi ha taimi kuo fakamolemole‘i ia. Na‘á ne pehē mai, “‘Io, hangē ko e taimi na‘e lavea ai ‘a e ihu ‘o ha tamasi‘i ‘i he‘eku ngāue ‘i ha‘amau tau soka. Na‘á ku loto mamahi. Na‘á ku fifili ki ha me‘a ‘e fie ma‘u ke u fai ke u ongo‘i fiemālie ai. Na‘á ku ‘alu ai ki hono ‘apí ‘o kole ange ke ne fakamolemole‘i au, ka na‘á ku ‘ilo‘i ‘oku lahi ange ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u ke u faí, ko ia na‘á ku lotu, pea na‘á ku toki ongo‘i kuo fakamolemole‘i au ‘e he Tamai Hēvaní. Ko e ‘uhinga ia kiate au ‘o e Fakaleleí.”
‘I he‘ene fakamatala ki he me‘á ni ‘i he kalasí ‘i he ‘aho ko iá, na‘á ne lau mei he Sione 3:16—“He na‘e ofa pehē ‘a e ‘Otuá ki māmani, na‘á ne foaki hono ‘Alo pē taha na‘e fakatupú” —peá ne fakamo‘oni ki he mālohi ‘o e Fakaleleí. Na‘e ‘ikai kei hoko ‘a e tokāteliné ni ko ha fakakaukau ta‘emahino ki he talavou ko ‘ení. Na‘e hoko ia ko ha konga ‘o ‘ene mo‘uí, koe‘uhí he na‘á ne fehu‘i ‘iate ia pē peá ne ngāue ‘aki ‘ene tau‘atāina ke filí ke ne ngāue.9
Na‘e lahi ange ‘a e ului ‘a e talavou ko ‘ení, mo ‘ene kalasí. Na‘a nau taumu‘a ‘aki ha tefito‘i tokāteline ‘i he‘enau ako ‘o e folofolá. Na‘a nau fakafekau‘aki ‘a e folofola toputapu ko iá ki he‘enau mo‘uí pea nau fakamo‘oni ki he ngaahi tāpuaki kuo nau ma‘u tu‘unga ‘i he‘enau mo‘ui ‘aki ‘a e tokāteliné. ‘Oku tau fakamamafa‘i ‘a e folofolá mo e ngaahi lea ‘a e kau palōfita ‘o onopōní ‘i he‘etau ako‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Oku tau ngāue ‘aki ‘a e folofola toputapú ke tokoni ki hono fakamālohia ‘o e tuí, fakatupulaki ‘o e fakamo‘oní, mo tokoni‘i ‘a e kakai kotoa pē ke nau ului kakato. ‘E hanga ‘e he ngaahi ma‘u‘anga tokoni fakaako fo‘ou ma‘á e to‘u tupú ‘o tokoni‘i kinautolu kotoa pē oku nau ngāue ‘aki iá ke nau ‘ilo‘i mo mo‘ui ‘aki e folofola ‘a e ‘Otuá.
Lolotonga ha‘aku ako‘i ‘a e Kāingalotu ‘i Kosita Liká, na‘á ku to‘o hake ha tatau ‘o e ‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ʻi he Faiakó ‘o fehu‘i ange, “Ko e toko fiha ‘o kimoutolu ‘oku mou ma‘u ha tatau ‘o e tohi lēsoni ko ‘ení?” Na‘e hiki hake ‘a e meimei nima kotoa pē. Na‘á ku malimali, peá u pehē ange, “Pea ‘oku ou tui ‘oku mou lau ia he ‘aho kotoa pē.” Na‘á ku ‘ohovale ‘i he hiki hake ‘e ha fefine ‘i he ‘otu mu‘á ‘a hono nimá, ‘o fakahā mai ‘okú ne lau ia he ‘aho kotoa pē. Na‘á ku kole ange ke ha‘u ki he tu‘unga malangá ‘o fakamatala ki ai. Na‘á ne pehē, “‘Oku ou lau ‘a e Tohi ‘a Molomoná he pongipongi kotoa pē. Hili ia ‘oku ou lau leva ha me’a mei he ‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ʻi he Faiakó koe‘uhí ke u lava ‘o ako‘i ki he‘eku fānaú ‘i he founga lelei tahá, ‘a e me‘a kuó u toki akó.”
Na‘á ne fie ako mo ako‘i ‘Ene folofolá ‘i He‘ene founga ‘A‘aná, ko ia na‘á ne ako ‘Ene folofolá ‘i he ngaahi tohi tapú peá ne toki ako leva ‘a e founga ke ne ako‘i ai ‘Ene folofolá koe‘uhí ke ului kakato ‘ene fānaú. ʻOku ou tui naʻe ‘ikai hoko faka‘angataha pē ‘ene sīpinga ako mo ako‘i ‘a e ongoongoleleí. Na‘á ne fakapapau ke ne fai ha me‘a. Pea ko e lahi ange ‘ene fai ‘a e me‘a na‘á ne ‘ilo‘i ‘oku totonu ke ne faí, ko e lahi ange ia hono fakamālohia ‘e he Eikí ke ne ‘a‘eva ‘i Hono halá.
‘Oku ʻi ai e taimi ʻe ni‘ihi ‘oku fuoloa mo faingata‘a ‘a e hala ki he uluí. Na‘e ta‘u ‘e 50 ‘a e māmālohi hoku tokoua ‘i he fonó ʻi he Siasí. Na‘á ne toki kamata ke tali ‘i hono ta‘u 60 tupú ‘a e fakaafe ‘a e Fakamo‘uí ke foki mai. Na‘e tokoni‘i ia ‘e ha tokolahi ‘i hono halá. Na‘e ʻi ai ha faiako faka‘api na‘á ne meili kiate ia ha kaati ‘i he māhina kotoa pē ‘i ha ta‘u ‘e 22. Ka na‘e pau ke ne fakapapau‘i ‘okú ne fie foki mai. Na‘e pau ke ne ngāue ‘aki ‘ene tau‘atāina ke filí. Naʻe pau ke ne fakahoko e meʻa ʻuluakí - pea toki hokohoko atu. Kuo silaʻi ia mo hono uaifí pea ‘oku kau foki ki ha kau pīsopelikí.
Na‘a mau toki faka‘ali‘ali kiate ia ‘a e ngaahi vitiō na‘e fa‘u ke tokoni ki he kau takí mo e kau faiakó ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi ma‘u‘anga tokoni fakaako fo‘oú. Hili ‘a e mamata hoku tokoua ‘i he fonó ‘i he ngaahi vitioó, na‘á ne falala ki mui ‘i hono seá peá ne pehē mai ʻi he ongoʻi moʻoni, “Kapau na‘á ku sio ai ‘i he‘eku kei si‘í, mahalo ne ‘ikai ke u hē atu.”
Na‘á ku fe‘iloaki mo ha talavou ne faingata‘a‘ia he ngaahi uike kuo hilí. Na‘á ku fehu‘i ange pe ‘oku mēmipa ‘i he Siasí. Na‘á ne talamai ko e tokotaha ia ‘ʻikai ʻilo ʻOtua, ka na‘e ʻi ai ha taimi ‘i mu‘a ‘i he‘ene mo‘uí na‘á ne feohi ai mo e Siasí. Na‘á ku fakahā ange ki ai hoku lakanga ‘i he Lautohi Faka-Sāpaté pea te u lea ‘i he konifelenisi lahí, na‘á ne pehē mai leva, “Kapau te ke lea, te u sio ‘i he sēsini ko iá.” ‘Oku ou ‘amanaki pē ‘okú ne mamata mai he ‘ahó ni. ‘Oku ou ‘ilo‘i kapau ‘okú ne sio mai, kuó ne ‘osi ako ha me‘a. Ko ha feitu‘u makehe ‘a e Senitā Konifelenisi ko ‘ení ki he ako mo hono ako‘i ‘o e uluí.
Ko e taimi ‘oku tau mo‘ui ‘aki ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ako‘i ‘e kinautolu ʻoku tau poupou‘i ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata ma‘u fakahaá, ‘oku tau ako ai ‘i he founga ‘a e Fakamo‘uí.10 ‘Oku tau ofi ange ai ‘i ha sitepu ‘e taha kiate Ia. ‘Oku ou fakaafe‘i atu ‘a kimoutolu kotoa pē ‘oku ongo atu ki ai hoku le‘ó ‘i hono faka‘osi ‘o e konifelenisi ko ‘ení ke mou laka atu ‘i he sitepu ko iá. Te tau lava ‘o hangē ko e kau Nīfai ‘o e kuonga mu‘á, ke tau foki atu ki hotau “ngaahi ‘apí, pea fakalaulauloto ki he ngaahi me‘a … kuo lea ‘akí, pea kole ki he Tamaí, ‘i [he huafa ʻo Kalaisí], koe‘uhí ke mahino kiate [kitautolu].”11
‘Oku mau loto ke mahino ki he to‘u tupú kotoa. ‘Oku mau loto ke nau ako, ako‘i, mo mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘i he ‘aho kotoa pē. Ko e me‘a ‘eni ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ki He‘ene fānau kotoa pē. ‘Oku tatau ai pē pe ko e fānau iiki, to‘u tupu pe kakai lalahi ‘a kimoutolu. ‘Oku ou fakaafe‘i kimoutolu ke mou ha‘u ‘o molomolomuiva‘e ʻiate Ia. ‘Oku ou fakamo‘oni‘i, ‘e fakamālohia kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he foʻi sitepu kotoa pē ‘oku tau laka mai aí. Te Ne tokoni‘i kitautolu ke fakaa‘u ‘etau fonongá. Peá ka ‘i ai ha ngaahi tūkia‘anga, ‘e kei hoko atu pē ‘etau fonongá. Ka hoko mai ‘a e loto-veiveiuá, ‘e kei hoko atu pē ‘etau fonongá. He ikai ke tau toe foki. He ‘ikai ke tau hē atu.
‘Oku ou fakamo‘oni‘i ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo, ko Sīsū Kalaisí. ‘Oku ou fakamo‘oni‘i ‘oku kei ta‘alo mai ‘a e Fakamo‘uí kiate kitautolu ‘o hangē ko ‘Ene fai ‘i he ngaahi kuonga ‘i mu‘á ke tau haʻu kiate Ia. Te tau lava kotoa pē ‘o tali ‘Ene fakaafé. Te tau lava kotoa pē ‘o ako, ako‘i, mo mo‘ui ‘aki ‘Ene folofolá ‘i He‘ene foungá, ‘i he‘etau ‘unu‘unu atu ‘i ha sitepu ke ofi ange ki he Fakamo‘uí. Kapau te tau fai ia, te tau hoko ai ko e kau ului mo‘oni. ‘I he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.