Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ki hono Mapuleʻi e Ngaahi Fie maʻu Fakaelotó
ʻOku tokoni e ngaahi ongo mālohi hangē ko e loto moʻuá pe loto hohaʻá ke tau ʻilo ʻoku tōtuʻa ʻetau loto mafasiá. Lau e “Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakalūkufua ki hono Mapuleʻi e Loto Mafasiá” he peesi 17–22 ki he ngaahi fokotuʻu fakalūkufuá. ʻIkai ngata ai, ʻe ala tokoni ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻi laló ʻi ha ngaahi ongo pau ʻe niʻihi.
A
Ongoʻi Taʻelatá
-
ʻAi ke femoʻuekina. ʻOku angamaheni ʻaki pē ʻa e taʻelatá, tautautefito kapau kuo teʻeki lahi haʻo mavahe mei ʻapi. Tuku ke ke ongoʻi mamahi ʻi ha ngaahi miniti siʻi, ka ke tuʻu ʻo fakafemoʻuekinaʻi koe. Ko e founga lelei taha ke fakafepakiʻi ʻení ko e afeʻi koe mei he hohaʻa pe fakaʻofaʻiá ʻaki haʻo femoʻuekina mo tokoni ki he niʻihi kehé.
-
ʻAʻau hoʻo kató pea nofo ai. ʻOua ʻe tuʻu lele pē. Fokotuʻutuʻu lelei ho feituʻú. Fokotuʻu ha tā ʻe tokoni ke ke ongoʻi ai ʻa e Laumālié mo manatuʻi e ʻuhinga ʻokú ke fie ngāue ai maʻá e ʻEikí. Fakamaʻa ki tuʻa hoʻo ngaahi veve motuʻá, pea ʻai ho fale nofoʻangá ke “ʻaʻau ia.” ʻAi e meʻakai ʻokú ke saiʻia aí.
-
Hiki ha lisi lōloa ʻo e ngaahi meʻa kuo teʻeki liliu fekauʻaki mo koé. Fakakaukau ki ho ngaahi vā fetuʻutakí, ho ngaahi mālohingá, mo ha ngaahi meʻa kehe ʻoku kei tuʻu tatau, neongo kuo liliu ha ngaahi meʻa lahi. Ngaahi sīpingá: “ʻOku ou poto he huá; ʻoku ʻofa ʻeku mātuʻá ʻiate au; ʻoku ou fie ngāue.” Tānaki mai e ngaahi meʻa naʻá ke mei kei fakahoko pē kapau naʻá ke ʻi ʻapi: “Kuo pau ke u kei fakahoko pē ha ngaahi fili; Kuo pau ke u kei vā lelei mo e niʻihi kehé; Kuo pau ke u kei ngāue mālohi.”
-
Toe fakamanatu hoʻo ngaahi ʻuhinga ki hoʻo haʻu ʻo ngāue fakafaifekaú. Fakahoko moʻoni hoʻo ngāue fakafaifekaú ko ha meʻaʻofa ʻo e fakamālō ki he Fakamoʻuí, pea hiki ho ngaahi tāpuakí. ʻAi ke ke manatuʻi ʻa e meʻa ne mei talaatu ʻe he kau taki fai poupou pe ʻofaʻanga ʻi ʻapí kau ki hoʻo ngāué.
-
Kole ha tāpuaki.
-
Toʻo e ngaahi tā ʻoku fakahalá. Toʻo ʻo ʻave ha ngaahi tā pe fakatātā ʻokú ne fakahalaki koe mei hoʻo ongoʻi ʻa e Laumālié pe ueʻi ke ke taʻelatá. Te ke lava pē ʻo fili ke toe toʻo hake ha niʻihi ʻo kinautolu ʻi he taimi kuó ke anga ange ai ki he ngāué. Poupouʻi ho fāmilí ke nau tohi tuʻo taha atu pē ʻi he uike koeʻuhí ke ke hangē ko e kau ākonga ʻa Sīsū he kuonga muʻá, ʻo lava ke tuku ʻa e “kupengá” (vakai, Mātiu 4:18–22) kae tokanga taha ki he ngāué.
-
Faʻa kātaki. Ko e angamahení ʻoku meimei ke uike ʻe ono nai peá te toki kamata ke anga ki ha ʻātaki foʻou. Toloi haʻo fai ha ngaahi fili, kae tuku ha taimi ke ke fakaangaanga ai. ʻAi e ʻaho ʻe taha he taimi ʻe taha. (Vakai, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 143.)
E
Ko e Ongoʻi Mamahi pe Lotofoʻí
-
Fakamanatu ha ngaahi potufolofola pe talanoa langaki moʻui. Tānaki e ngaahi potufolofola, ngaahi aʻusia fakafoʻituitui, ngaahi kupuʻi lea, mo ha ngaahi talanoa fakafāmili ʻoku nau fakalotolahiʻi mo langaki hake koé. Ko e taimi te ke lau ai ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení, fakakaukau ki ho hingoá ʻi ai. (Ngaahi sīpingá: 2 Nīfai 4; Mōsaia 24:13–14; ʻAlamā 36:3; T&F 4; 6; 31; Lea Fakatātā 3:5–6; Hilamani 5:12; mo e “ʻAhiʻahí” ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí.)
-
Toe fakamanatu ho tāpuaki fakapēteliaké ke maʻu ha fakahinohino. Kumi ha ngaahi founga ʻe lava ai hoʻo ngaahi meʻafoakí mo ho ngaahi mālohingá ʻo tokoni ki he ngāué.
-
ʻOua ʻe fakatoloi. ʻE fakaiku hono toloi ʻo e ngaahi meʻá ki he loto mamahí. Holoki ʻa e ngaahi ngāue lalahí ke kongokonga iiki ange. Kamata, mo ʻai ke ke manatuʻi, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e ______” pe “Te u fakahoko ʻeni ʻi ha ngaahi miniti siʻi pē peá u kiʻi mālōlō kapau te u fie maʻu.”
-
Fanongo ki he hiva kuo ʻosi fakangofuá pe hiva. Fili ʻa e fasi ʻoku fakanonga mo fakafiemālié kapau ʻokú ke loto hohaʻa, pe fasi ʻoku vavevave mo fakafiefiá kapau ʻokú ke loto mafasia.
-
ʻOua ʻe tuku e ʻitá ke tupulekina. Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻita ʻi ha meʻa; kole tokoni ʻi hono fakaleleiʻi e palopalemá kae ʻoua ʻe fakaanga pe tukuakiʻi e niʻihi kehé. Kapau ʻoku ʻikai ke ke fie talanoa kau ki ai, pea ʻoua naʻá ke tuku ke ke fehiʻa ai.
-
Fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa moʻoni, pea fokotuʻu ha ngaahi palani mahino ki he founga te ke lavaʻi ai kinautolú. Ngāueʻi taha taha ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne fakafaingataʻaʻiaʻi koé. ʻOku talia lelei ʻe he loto mamahí ʻa e ngaahi taumuʻá mo e palaní. (Vakai, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 176.)
-
Tuku ange ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo mapuleʻí. Ko e kuo hilí, tauʻatāina ke fili ʻa e niʻihi kehé, ngaahi tuʻutuʻuní, ʻeá, ngaahi faʻunga ʻo e puleʻangá, anga fakafonuá, ho ngaahi fakangatangatá, pe ʻulungaanga ʻo e kau faifekau kehé, ʻoku ʻikai ke ke lava ʻe koe ʻo mapuleʻi. Tokanga taha ki he ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ha meʻa ki aí, hangē ko ho ʻulungāngá, tafaʻaki ʻaʻaú ʻi ha feohi, hoʻo ngaahi fili lolotongá, pea mo ho lotó.
-
Tali hono moʻoni ʻo ha faʻahinga founga ʻoku taʻeoli. ʻOku ʻikai mahuʻingamālie moʻoni mo fakafiefia ʻa e kotoa ʻo e moʻuí. Fakaʻehiʻehi mei hano fakatupu ha palopalemá, fakamālohí, pe fakafepaki ʻi haʻo taʻeoliʻiá. Ka ke, fakahoungaʻi mo fiefia ʻi he ngaahi lelei ʻokú ke ʻi aí, mo kumi ha ngaahi founga ke fakalakalaka mo tokoni ai.
-
Kumi e ngaahi meʻa ke fiefia aí. Lolotonga hoʻo fakaʻapaʻapaʻi e ngeia ho uiuiʻí, ʻai ke ke toe poto he huá, fiefia ʻi he meʻa fakaʻofoʻofa ʻi he māmaní, fakatokangaʻi e angaʻofa ʻa e niʻihi kehé, mo fiefia ʻi he kau ʻa e Laumālié.
-
Fakahoko e ngaahi meʻa mahuʻingá: ʻa e lotú, ako folofolá, mo e ngāué. Tokanga taha ki he fakahoungaʻí. Ko e taimi ʻoku lau ai e folofolá, tokanga ke ke nofotaha ki he ngaahi konga ʻoku kaunga lahi taha kiate koé. Hangē ko ʻení, ʻoua ʻe tōtuʻa hoʻo fakamamafa ki he houhau ʻa e ʻOtuá ʻi he kau faiangahalá kapau ʻokú ke fakahehema ke ke hoko ko ha taha haohaoa. (Vakai, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, viii.)
-
Lau ʻa e ʻAlamā 26 ke ke ʻilo e meʻa naʻe fai ʻe ʻĀmoni ʻi he taimi naʻe loto foʻi aí. Lau foki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 127:2 mo fakatokangaʻi hono mapuleʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻa e loto foʻí. ʻOua te ke ʻita ʻi hoʻo loto mamahí, ʻo fakatupu ai ha loto tāngia. ʻOku angamaheni ʻaki pē ke ʻi ai ha ngaahi ʻaho ʻoku tau ongoʻi loto foʻi, mafasia, pe taʻelata ai. Ko e taimi lahi ʻe mole atu pē.
F
Ongoʻi Fakaangaʻi pē Kitá
-
Tokanga taha ki he meʻa ʻokú ke fakahoko totonú, fakaʻehiʻehi mei hono fakafehoanaki koe ki he niʻihi kehé. Ko e kakai ʻoku fuʻu māʻolunga ʻenau ʻamanakí ʻoku nau fakahehema ke tōtuʻa ʻenau tokanga ki honau ngaahi vaivaiʻangá mo e taʻe-malavá. Pea, mahalo te nau ongoʻi ʻoku siva e ʻamanakí kae ʻikai fakalakalaka. ʻI hoʻo lau e folofolá, tokanga taha ki he ngaahi konga ʻoku kaunga lahi taha kiate koe ko ha tamaioʻeiki ʻofeina ʻa e ʻOtuá. Kumi e ngaahi fakamoʻoni ʻo e faʻa kātakí, afeitaulaló, ʻamanaki leleí, mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kinautolu ʻoku ʻofa mo holi ke tauhi kiate Iá. (Vakai, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 12–13].)
-
Talanoa lelei pē kiate koe. Vakai, “Liliu ʻo e Fakakaukau Halá” ʻi he peesi 21.
-
ʻIloʻi ko e meʻa kotoa pē ʻokú ke faí he ʻikai ke fuʻu māʻolunga fēfē. Te ke kei fie ngāue mālohi pē ke fakalakalaka, ka ʻe tatau ai pē pe ko e hā haʻo lelei ʻi ha faʻahinga meʻa, te ke ngāue māʻulalo ange ʻi ho tuʻunga ʻavalisi fakatāutahá ʻi ha taimi ʻe niʻihi. ʻOku ʻikai ko ha tuʻunga ʻeni ia ke ke hohaʻa ai.
-
Fiefia makehe ʻi hoʻo fakahoko ha meʻa ʻoku ʻikai ke ke saiʻia ai pe ʻikai fakahoko leleí. ʻOua te ke pehē ʻoku toki lau pē ʻokú ke fiefia ai pe kapau naʻá ke fakahoko lelei ia.
-
Ngāueʻi taha taha ha taumuʻa lalahi ʻe taha pe ua. Fakaʻehiʻehi mei he tōʻonga angamaheni ʻo e feinga ke fakalakalaka ʻi ha ngaahi meʻa lahi he taimi pē tahá; ʻe lava ke fakamafasia ʻeni pea ʻe lava ke fakaiku ʻo taʻemalava.
-
Fakafanongo ki he Laumālié, kae ʻikai ko e koví. Kapau ʻokú ke maʻu ha ngaahi fakakaukau ʻokú ne tukuhifo, lumaʻi, ʻita, fakapoto, lāunga, fakaanga, pe lea kovi, ʻoku ʻikai mei he ʻEikí kinautolu. Taʻofi kinautolu.
-
Fekumi ki ha faleʻi lelei. Kole ki hoʻo palesiteni fakamisioná mo ha niʻihi ke nau tokoni atu ke ke ʻilo pe ʻoku feʻunga hoʻo feinga mālohí pe ʻoku fuʻu lahi, pea mo tali ʻenau faleʻí. Ko ha tokolahi ʻo e kakai ʻoku nau fakaangaʻi pē kinautolú ʻoku ʻikai ke nau fuʻu lelei ʻi hono fai ʻení.
H
Ko e Ongoʻi Loto hohaʻa pe Taʻe-tāú
-
Fiefia ʻi hoʻo hoko ko e taha kamata foʻoú ʻi he taimi ʻokú ke kei foʻou ai ʻi ha faʻahinga meʻa. ʻOku ʻikai ha ʻamanaki ia ke ke hoko ko ha mataotao. ʻOku feʻunga pē ke fie ʻilo, mahuʻingaʻia, loto fakatōkilalo, mo loto ke feinga. Fiefia ai!
-
Fakahoko ʻa e meʻa ʻokú ke lavá ʻi he loto fiefia, pea tuku ke fakakakato ʻe he ʻOtuá ʻa e toengá. ʻOku ongoʻi taʻeʻaonga ʻa e kau faifekaú he taimi ʻe niʻihi pe mā ʻi he taimi ʻoku ngali lavameʻa ange ai ʻa e niʻihi kehé. Kapau ʻoku ʻahiʻahiʻi koe ʻe Sētane ke ke taʻe falala kiate koe pe fakafehoanaki koe ki he niʻihi kehé, manatuʻi ko e ngāue ʻeni ʻa e ʻOtuá, pea ʻokú Ne fili ʻa e vaivaí mo e loto fakatōkilaló ke fakahoko ia. Kuó Ne fili koe! Falala kiate Ia. ʻOku falala atu kia koe!
-
Sioloto atu ki he ikuná. ʻE lava ke hoko ʻa e loto hohaʻá ko ha founga ʻoku akoako ai ʻi he fakakaukaú ʻa e taʻe-lava meʻá. Akoako fakakaukau ki he ngaahi ola leleí mo faʻu ha ngaahi palani ke aʻusia ai kae ʻoua ʻe fakakaukau pe ko e hā e fehalākí pe toutou hohaʻa ki he “fēfē kapaú.” Pea kapau he ʻikai hoko ʻa e ngaahi meʻá ʻo hangē ko hoʻo fakaʻamú, fakakaukau loto ki hoʻo ako mei aí pea hoko atu.
-
ʻOua ʻe feinga ke mapuleʻi e meʻa he ʻikai ke ke lavá. Ko e feinga ko ia ke mapuleʻi e meʻa he ʻikai ke ke lavá te ne ʻai koe ke ke ongoʻi taʻe-mapuleʻi lahi ange, mo fakalahi hoʻo lotomoʻuá. Tuku taha ho iví ki he ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ha meʻa ki aí.
-
Fehuʻi, “Ko e hā e meʻa kovi taha ʻe malava ʻo hokó?” Kapau ko e ola kovi tahá ko ha faʻahinga meʻa te ke lava ʻo kātakiʻi pe ko ha faʻahinga meʻa ʻe lava e Fakamoʻuí ʻo tokoni ke ke ikunaʻi, hoko atu ʻo ʻoua ʻe ilifia.
-
Feinga ke kiʻi māmālie hifo ʻaki ha pēseti ʻe 10 kapau ʻoku lahi hoʻo fakahehema ke fakavavevavé. Te ke lava ʻo lavameʻa ange kapau te ke kiʻi mokomoko ange.
-
Ngāue tokoni. ʻE siʻi ange hoʻo fakakaukau pē kiate koé mo fiefia ange ʻi hoʻo ngāue tokoni ki ho hoá, kau fiefanongó, kāingalotú, kaungāʻapí, pe masivá mo e faingataʻaʻiá. (Vakai, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 202–03.)
I
Ko e Ongoʻi ʻIta Ngofua pe ʻItá
-
Tuku ha taimi ki ho ʻutó ke ne ikunaʻi hoʻo ngaahi ongó. Ko e konga ko ia ho ʻutó ʻe lava ke fakaʻuhinga mo fakakaukau leleí ʻoku māmālie ange ia ʻi he konga ho ʻutó ʻoku ʻitá. Kiʻi mavahe mei he meʻa ʻoku hokó ʻi ha taimi nounou, pea toutou mānava lahi ke ʻoange ki ho ʻuto faʻa fakakaukaú ha taimi ke ngāue ai.
-
ʻOua e tafunaki ʻa e ʻitá. ʻOku ngalingali ke ongoʻi ʻita ʻa e kakaí ʻi he taimi ʻoku nau fili ai ke sio ki he niʻihi kehé ʻoku nau (1) tuʻu fakamanamana, (2) filifilimānako, pe (3) anga taʻe-fakaʻapaʻapá. Ka, ke feinga pe te ke lava ʻo fakakaukau ki ha ʻuhinga angaʻofa ange ʻo ʻenau tōʻongá. Hangē ko ʻení, mahalo ʻoku nau helaʻia, taʻe-ʻilo, tailiili, pe fakakaukau ʻoku nau tokoni lahi. Fili ke ʻoua te ke tafunaki ʻa e ʻitá.
-
Loto mokomoko, fifili, mo loto ʻofa. Fifili ki he anga e fakakaukau mo e ongo ʻa e niʻihi kehé. Fai ha ngaahi fehuʻi, fakafanongo lelei, fakahā ki he tokotaha kehé ʻa e meʻa ʻokú ke fakakaukau naʻá ke ongoʻí, pe naʻe tonu hoʻo mahinó. Ka ʻikai, pea toe feinga.
-
Tekeʻi e fakahehema ke tukuakiʻi pe fakamaaʻi ʻa e niʻihi kehé pe ko koé. Ka ke, fakakaukauʻi pe ko e hā ʻa e palopalemá mo kole ki ha taha kehe ke tokoni ʻi hono fakaleleiʻí, tatau ai pē pe ko e foʻui ʻo hai.
-
Loto lelei ke kole fakamolemole mo ʻeke pe ko e hā te ke lava ʻo fai ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá. Ko e kole fakamolemolé ko ha fakaʻilonga ia ʻo e mālohinga fakalaumālie, ka ʻoku ʻikai ko ha fakaʻilonga ʻo e vaivai.
-
Malimali mo fiemālie ke ke kataʻi pē koe. Vakai ki he sioʻata sió ke ke sio pe ʻokú ke fōtunga fēfē he taimi ʻokú ke ʻita aí.
-
Tokoni kiate kinautolu ʻoku ngali te ke ʻita aí. Fakaʻaongaʻi e faleʻi ʻa e Fakamoʻuí ke “ʻofa ki homou ngaahi filí, tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻoku kapeʻi ʻa kimoutolú, fai lelei kiate kinautolu ʻoku fehiʻa kiate kimoutolú, pea hūfia ʻa kinautolu ʻoku ngaohikovia ʻa kimoutolu mo fakatangaʻi ʻa kimoutolú” (3 Nīfai 12:44).
-
Tauhi leleiʻi koe. Fakapapauʻi ʻokú ke kai, mohe, fakamālohisino lelei, pea mo lotu koeʻuhí ke ke maʻu ha ngaahi maʻuʻanga tokoni fakaeloto lahi ange ke tekeʻi ʻa e loto mamahí.
K
Ko e Ongoʻi Ongosia pe Taʻe Fie Ngāué
-
Nofotaha ki ho ngaahi mālohingá. Ko e hā e ngaahi meʻa mahuʻinga, talēniti, taukei, mo e ngaahi meʻafoaki ʻokú ke ʻomai ki he ngāue fakafaifekaú? Te ke fakaʻaongaʻi fēfē e ngaahi mālohinga ko iá he uiké ni ʻi ha ngaahi founga makehe? Kapau ʻoku faingataʻa ke ke fakatokangaʻi ho ngaahi mālohingá, kole ki ha niʻihi ke nau tokoni.
-
ʻAi taha taha. ʻAi ke ke manatuʻi, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e ______.”
-
ʻAi ke fakafiefia! Fakaʻapaʻapaʻi e ngeia ho uiuiʻí, fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa fakafiefia maʻau, mo faʻu ha faʻahinga vaʻinga ke aʻusia ai kinautolu. Mohu-founga mo fakalāngilangiʻi koe ʻi hoʻo ikuná.
-
ʻOua te ke fakamafasiaʻi koe ʻaki ha ngaahi taumuʻa fakatāutaha lahi ʻi he taimi pē taha. Fokotuʻu ha taumuʻa fakatāutaha pē ʻe taha pe ua ʻi he taimi ʻe taha (hangē ke ke fiefia ange pe siʻi ange e taʻe-māú). ʻOua te ke ʻamanaki ʻe haohaoa, pea fakakau mo ha palani ki he founga ke ke fakatonutonu ai ʻi ha ʻaho ʻoku ʻikai saí. ʻAi ke ke manatuʻi ʻa e ʻuhinga ʻokú ke fie liliu aí.
-
Vahevahe hoʻo ngaahi taumuʻá mo ho hoá mo e palesiteni fakamisioná. Te na lava ʻo poupou mo ʻoatu ha ngaahi fakakaukau ʻaonga.
-
RʻIloʻi ko e loto fie ngāué ʻoku muimui mai he ngāué. Ko e kamatá ʻa e konga faingataʻa tahá. Pehē pē kiate koe, “Kiʻi fai pē ia ʻi ha miniti ʻe 10” ʻi he taimi ʻokú ke kamataʻi ai ha meʻa ʻoku ʻikai ke ke fie faí. Ko hoʻo kamatá pē, te ke ongoʻi fie ngāue lahi ange.
L
Ko e Hohaʻa ki he Ngaahi ʻOfaʻanga ʻi ʻApí
-
Ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 31:1–6. Talu mei he kamataʻanga ʻo e Siasí, mo hono ui ha kau faifekau ke tuku honau ngaahi ʻofaʻangá ʻi ha ngaahi tūkunga faingataʻa. Lotu ke fakatapui e ngaahi tāpuaki hoʻo ngāué ke ʻaonga ki ho ngaahi ʻofaʻangá. Fakalāngilangiʻi kinautolu ʻaki hoʻo ngāue maʻá e ʻEikí ʻaki ho lotó kotoa. Falala ʻe tāpuakiʻi kinautolu mo koe ʻe he ʻEikí, ʻo fakatatau mo ʻEne Taimí mo Hono finangaló.
-
Faitohi ki ho fāmilí he uike kotoa pē. Vahevahe hoʻo fakamoʻoní mo e ngaahi aʻusiá pea mo e ngaahi talanoa leleí. Toutou fakamatala kiate kinautolu ʻa e taimi naʻá ke mamata ai ki he tokoni ʻa e ʻEikí ʻi hoʻo moʻuí. Lotua kinautolu. Manatuʻi ʻa e ngaahi ʻaho fāʻeleʻí mo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku hokó.
-
ʻAmanaki ʻe hoko ha ngaahi faingataʻa ʻe niʻihi ki ho ngaahi ʻofaʻangá. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení ʻe hoko ia ʻo tatau ai pē pe te ke ngāue fakafaifekau pe ʻikai. ʻOku tauʻatāina ke fili ho ngaahi ʻofaʻangá pea te nau ala fai ha ngaahi fili te ke hohaʻa ai, tautautefito kapau ne anga ʻaki hoʻo hoko ko e taki pe fai fakamelino ʻi ʻapi. Te ne ala tokoniʻi ʻenau moʻuí ke nau ngāueʻi ʻa e ngaahi faingataʻá ʻiate kinautolu pē. Fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi filí, pea hoko atu ʻi hono fakahaaʻi hoʻo ʻofá mo e loto falalá.
M
Ko e Ongoʻi Tuenoá
-
Fifili fekauʻaki mo e niʻihi kehé. ʻEke pe naʻa nau fekuki fēfē mo e ongoʻi tuenoá. ʻEke fekauʻaki mo ʻenau ngaahi aʻusiá mo ʻenau ngaahi ongó ke ke maʻu ha mahino lelei ange kiate kinautolu.
-
Vahevahe lahi ange. ʻOku tau ongoʻi tuenoa he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻoku ʻikai fakatokangaʻi kitautolu mo fakamahuʻingaʻi moʻoní.
-
Hiki ʻi hoʻo tohinoá.ʻOku tokoni ia ke ke ongoʻi ʻokú ke maʻu ha mahino kiate koe.
-
Fakamatalaʻi hoʻo ʻuhinga ki he “tuenoá.” Fakamatalaʻi e ngaahi ongo, fakakaukau, mo e ngaahi tōʻonga ʻoku nau ō fakataha mo iá. Hili ia pe fakamatalaʻi mahino e ngaahi meʻa ko ʻení.